ეს ამბავი მაშინ მოხდა, როცა ადამიანები ჯერ კიდევ გულწრფელად და უნიღბოდ იღიმებოდნენ, ჰაერი კამკამა და სუფთა ჰქონდათ, წყალი კი ქლორისა და მძიმე მეტალების გარეშე. არც ქარხნებისა და მანქანების გამონაბოლქვი აწუხებდათ. სამაგიეროდ, ფერიები და ჯადოქრები იყვნენ, შესაძლოა, დევები და ურჩხულებიც. ან არც ყოფილან და მე ვაჭარბებ. აბა, რა ვიცი, ამ წერილს დილაუთენია ვწერ და მეორედ ვცდილობ, ზღაპარს მოვაბა თავი. ჰოდა, მინდა, შესაფერისი განწყობა შევიქმნა. ის კი ვიცი, ეს ამბავი მაშინ მოხდა, როცა ყველაფერი სხვანაირად იყო. ოღონდ, როგორც ალქიმიურ დოქტრინებში წერია, „aluminibus et salibus”, ანუ „არ გაამხილოთ, საიდუმლოდ შეინახეთო”. ეს კი იმას ნიშნავს, რომ რასაც წაიკითხავთ, არ უნდა გაამხილოთ და მე და თქვენ ჩვენი პატარა საიდუმლო გვექნება.
შვიდი ციური სხეული, შვიდი მეტალი და შვიდი სული წითელი ხაზივით მიჰყვებოდა ალქიმიკოსთა დოქტრინას. ოქროს შემდეგ ვერცხლი ყველაზე ძვირფასი იყო და რას აღარ უწოდებდნენ: „მთვარეს” (al-qamar), „დედას” (al-umm), „თეთრ ცვილს” (al-šam‘aal-bayÅ×’), „ღამეს” (al-layl), „სპილოს ძვალს” (al-‘ק), „ნაკვალევს” (al-fa§§), „ტრაბახას” (al-½alīf), „მექალთანეს” (al-zīr), „კეთროვანთა ოქროს” (al-²ahab al-abra½). უკანასკნელი სახელი უკავშირდებოდა ვერცხლის უნარს, განეკურნა ნებისმიერი დაავადება. იმავე თვისებას მიაწერდნენ ოქროსაც. თუ ამ ორ ლითონს სხეულთან ახლოს იქონიებდით, ნებისმიერ დაავადებას (მათ შორის – კეთრსაც) დაამარცხებდით.
პარიზის ერთ ვიწრო ქუჩაზე უხსოვარი დროიდან არის წიგნების მაღაზია. შეხვალ თუ არა, მაშინვე იგრძნობ, არაჩვეულებრივ ადგილას მოხვდი. მეთხუთმეტე საუკუნეში აქ ნიკოლა ფლამელი მუშაობდა, წიგნების გადამწერი. ერთხელაც დაეძინა და სიზმარი ნახა, ოღონდ თითქოს ძილთან ერთად ეღვიძა კიდეც. რაღაც თეთრი კვამლი გამოსცხადებია და ალქიმიური ტრაქტატი მიუცია. მთელი წიგნი წაუკითხავს და ეს უბრალო კაცი, რომელიც გროშების სანაცვლოდ გადამწერად მუშაობდა, ისე გამდიდრებულა, რომ სულ მალე თოთხმეტი საავადმყოფოს, შვიდი ეკლესია-მონასტრის მფლობელი გამხდარა ჯერ პარიზში და შემდეგ ბულონში. როგორ ფიქრობთ, რა მოხდა მერე? სრულიად ჩვეულებრივი რამ – მტრები გაუჩნდა და მანაც თავისი გარდაცვალებისა და დაკრძალვის იმიტაცია მოაწყო, თვითონ კიდევ ადგა, ინდოეთში გადაიხვეწა და ერთ მონასტერს შეაფარა თავი. მონასტერი გარედან პირქუში და სევდიანი ყოფილა. აქ ვერცხლს თეთრი კვამლისა და გობლინების სამკაულებისგან ქმნიდნენ. არ შემისწოროთ, გობლინები არ არსებობენო. საზღაპრო განწყობას ვიქმნი-მეთქი, დავწერე ზემოთ. შესაძლოა, ახლა, 21-ე საუკუნეში აღარ არიან, თორემ მაშინ იყვნენ. ყოველ შემთხვევაში, ნიკოლა ფლამელი, რომელიც ამ მონასტერში ალქიმიკოსობდა და „თეთრი ცვილის” (ხომ გახსოვთ, ვერცხლის ერთ-ერთი სახელია) მიღებას ცდილობდა, მათთან შეხვდრებს არ უარყოფდა.
ნუ მომთხოვთ, გიპასუხოთ, რატომ ცდილობდა ფლამელი ვერცხლის მიღებას, მაშინ როდესაც სიზმარში წაკითხული ტრაქტატის წყალობით ოქროს მიღების წესი უკვე იცოდა და გამდიდრებულიყო კიდეც. თუმცა ინდოეთში ის ღარიბი ჩავიდა და შესაძლოა, აღარც ოქროს მიღებაში უმართლებდა. ასეა თუ ისე, ფლამელისეული ერთი რეცეპტი ვიცი. ისიც ვიცი, რომ საიდუმლოს შენახვა შეგიძლიათ, ამიტომ აუცილებლად გაგანდობთ:
აიღეთ ერთი დიჰრამი „მთვარის გრძნობა” და შეურიეთ ათ დიჰრამ „მოახლეს”. ამ ყველაფერს ძმარმჟავა დაუმატეთ და რკინის ჯოხით მოურიეთ. შემდეგ ცეცხლზე შემოდგით და მანამდე გააცხელეთ, სანამ ძმარმჟავა მთლიანად არ აორთქლდება. მიღებული მასა გააცივეთ და „თეთრ ცვილს” მიიღებთ.
ამ რეცეპტის გამოყენება არც კი იფიქროთ! ალქიმიურ დოქტრინაში ბევრი ვეძებე, მაგრამ „მთვარის გრძნობა” რა არის, ვერ დავადგინე. აი, „მოახლე” ვერცხლისწყალია. ჰოდა, წარმოიდგინეთ, ვერცხლისწყალდამატებულ „მთვარის გრძნობას” ძმარმჟავას რომ დაასხამთ და ცეცხლზე შემოდგამთ, მტრისას, რასაც მიიღებთ. თუ მაინცდამაინც თავად გსურთ ვერცხლის მიღება, უკეთეს რეცეპტს გასწავლით. მართალია, ცოტა ძვირი დაგიჯდებათ, მაგრამ, სამაგიეროდ, უსაფრთხოა. ოღონდ მეთოდი არ გაამხილოთ… „aluminibus et salibus”…
აიღეთ მთვარის მარილი და სპილენძის მავთული. ოჰ, მეც ალქიმიკოსების ენით ავლაპარაკდი. მთვარის მარილი ვერცხლის ნიტრატია. მავთული ცეცხლზე დააზიანეთ და უხეში ფაქტურის ქსოვილით გახეხეთ. მოამზადეთ მთვარის მარილის 0,5 M ხსნარი, 30 მლ ჩაასხით ქიმიურ ჭიქაში და მავთული შიგ ჩადეთ. რამდენიმე წუთის შემდეგ რეაქცია დაიწყება, ხსნარი ცისფერ შეფერილობას მიიღებს (სპილენძის იონების გადასვლის გამო), მავთულზე კი მეტალური ვერცხლი გამოილექება.
ილიას უნივერსიტეტის პროფესორი ვარ და მის მიერ გამართულ ყოველწლიურ სამეცნიერო პიკნიკში მონაწილეობა მეხალისება და მევალება კიდეც. წელს ვერცხლის მიღებაც მქონდა ჩემი სამეცნიერო კარვის მენიუში. მოხალისეებად ის სტუდენტები მყავდა, რომლებიც სხვებზე მეტად იყვნენ ქიმიაში გაწაფული. თუმცა ერთი სხვაც მომამაგრეს, ძალიან ხალასი და ენერგიული გამომეტყველების ყმაწვილი. რა სპეციალობის ხარ-მეთქი? იურისტიო. უჰ, ვიფიქრე, კარგი ბიჭი კი ჩანს, მაგრამ ამან რა უნდა გამიკეთოს-მეთქი, მას კი გავუღიმე და ვუთხარი, კარგი, მოდი, დადექი და გვიყურე-მეთქი. მიყურა, როგორ მივიღე ვერცხლი, რა ამბებს მოვყევი ალქიმიკოსებზე, კარავში ხალხის მომდევნო ნაკადის შემოსვლისას კი განზე გამწია და თვითონ შეუდგა ვერცხლის მიღებას, თან ჩემს მოყოლილ ამბებს ხომ ჰყვებოდა – თავისი ფანტაზიითაც უმატებდა. მოკლედ, მისი ხელმარჯვეობით მეც კმაყოფილი დავრჩი და თვითონაც ბედნიერი იყო, ვერცხლის კეთება რომ ისწავლა.
სუფთა ვერცხლი რბილი და პლასტიკურია. ძალიან მტკიცე არ არის. მაღალი ელექტრო- და სითბოგამტარობით ხასიათდება. ვერცხლის ჭურჭელში შენახული წყალი სტერილდება და დიდხანს არ ფუჭდება. ამას ვერცხლის იონები განაპირობებს, რომლებსაც ძლიერი ბაქტერიციდული თვისებები აქვს. ვერცხლის ფიზიკურ-ქიმიური თვისებები მის ქიმიურ სისუფთავეზეა დამოკიდებული. ლეგირებით ისეთ არასასურველ თვისებებს კარგავს, როგორიცაა სირბილე, დაბალი მექანიკური სიმტკიცე, მაღალი რეაქციის უნარი გოგირდის მიმართ და სხვა.
ფლამელის სამუშაო ადგილი, ანუ ლაბორატორია, მონასტრის ყველაზე მიყრუებულ ადგილას ყოფილა. ამას შესაძლოა რამდენიმე მიზეზი ჰქონოდა – ან ავ თვალს არიდებდნენ და გახმაურება არ უნდოდათ, რა ხდებოდა მონასტერში, ან იქიდან იმისთანა სუნი და აფეთქების ხმა გამოდიოდა, რომ თვითონვე ერიდებოდნენ. ვფიქრობ, მეორე ვერსია უფრო სწორია. გარდა ამისა, ლაბორატორიაში სულები დაეხეტებოდნენ. მონასტრის სხვა მკვიდრთ მათთან შეხვედრისა ეშინოდათ. ზოგიერთი სული იმისთანა იყო, შეიძლებოდა მოეწამლე კიდეც. არ გეგონოთ, რომ მართლა ზღაპრებში ვარ გადავარდნილი და ახლა სულების არსებობას გიმტკიცებთ – სულები, რომლებზეც ალქიმიკოსები საუბრობდნენ, სხვა არაფერია, თუ არა დამახასიათებელი სუნის მქონე ჩვეულებრივი ქიმიური ნივთიერებები და თუ ისინი ღრმად ჩაისუნთქე, მოწამვლა არ აგცდება. მაგალითად, ამონიუმი და მისი მარილები (nuš×dir), დარიშხანი (zirnīq), წითელი დარიშხანი, იგივე არომატული ცვილი (al-zirnīqal-a¬mar), ოპერმენტი, იგივე დარიშხანის სულფიდი (al-zirnīq al-a½far), ყვითელი გოგირდი (al-kibrīt al-a½far), წითელი გოგირდი (al-kibrīt al-a¬mar) და თეთრი გოგირდი (al-kibrīt al-abyaÅ).
ფლამელს „თეთრი ცვილი” მართლაც მიუღია. გახსოვთ, ზემოთ ვერცხლის სხვადასხვა სახელი ჩამოგითვალეთ, მაგრამ, ფლამელისეული ვერსიით, ის სწორედ „თეთრი ცვილი” იყო. როგორ მიიღო, არ ვიცი, მეეჭვება, ჩემ მიერ ზემოთ მოყვანილი რეცეპტით რამე გამოსვლოდა, გარდა იმისა, რომ თავი ასტკივდებოდა და ძმარმჟავასა და „მოახლის”, იმავე ვერცხლისწყლის ყნოსვის გამო ძალიან ნერვული გახდებოდა. თუმცა, შესაძლოა, სხვა რეცეპტიც ჰქონდა სადმე. „თეთრ ცვილს” კი იმიტომ უწოდებდა, რომ მიღებული მასა მყიფე გამოსდიოდა. თუ ეს ნამდვილად ვერცხლი იყო, ის პლასტიკური და წელვადი უნდა ყოფილიყო და არა მსხვრევადი. არაფერს ვამტკიცებ, უბრალოდ გეტყვით, რომ ზოგიერთი გაზი, მაგალითად, წყალბადი, ჟანგბადი, ნახშირბადის მონო- და დიოქსიდი, ვერცხლში იხსნება, რის გამოც ის მსხვრევადი ხდება.
ეს ამბავი მაშინ მომხდარა, როცა მე და თქვენ ჯერ არ ვიყავით. არც არავინ იცოდა, ვიქნებოდით თუ არა. მაშინ არც მარკ ცუკერბერგი და მისი პირმშო ფეისბუქი ყოფილან. არადა, საოცარი რამ გამოიგონა – ქიმიური ინდიკატორის მსგავსი ქსელი, რომელიც ადამიანებს ამზეურებს. ამ ქსელში ყველაფერი სხვანაირადაა. აქ შესაძლოა შენი წარმატება ვერ „შეამჩნიონ” ან, პირიქით, ძალიან გაუხარდეთ. შესაძლოა დაუსრულებლად ესტუმრონ შენს გვერდს, ოღონდ ერთი მინიშნებაც არ დაგიტოვონ. შესაძლოა სრული გულგრილობა გაჩვენონ, მხოლოდ იმიტომ, რომ თავიანთი ფიქრებისა თავადვე შეეშინდეთ.
მოკლედ, ეს ყველაფერი მაშინ არ იყო. მაშინ ყველაფერი არეული გახლდათ. ოღონდ, ხომ გახსოვთ, „aluminibus et salibus” … ჰოდა, ჩუმად… არაფერი გაამხილოთ…
