“სხვა”- სამხრეთ კავკასიის ქვეყნების ისტორიის სასკოლო სახელმძღვანელოებში (წერილი მეორე)

ბ. “სხვა” სომხეთის ისტორიის სასკოლო სახელმძღვანელოებში

ჩემს მეორე წერილში შევეხები სომხეთის ისტორიის სასკოლო სახელმძღვანელოებს იმ კვლევის კონტექსტში, რომლის შესახებაც პირველი წერილის შესავალში უკვე მოგახსენეთ: სახელდობრ, როგორ არის დანახული `სხვა ხალხი~ სომხეთის ისტორიის სასკოლო სახელმძღვანელებში. ჩვენ (პ. რამიშვილთან ერთად) განვიხილეთ შემდეგი სახელმძღვანელოები: VII კლასი _ ავტორები: ვ. ბარხუდარიანი, გ. მარქარიანი, ი. ღარიბიანი, პ. ოვანესიანი, გ. არუთინიანი, გ. გრიგორიანი, პ. ჩობანიანი. გამ. `მაკმილანი-არმენია~, ერევანი, 2009; VIII კლასი _ ავტორები: პ. ჩობანიანი, ვ. ბარხუდარიანი, ა. ხარატიანი, ე. კოსტანძიანი, რ. გასპარიანი, დ. მურადიანი, რ. სააკიანი, ა. აკოფიანი. გამ. `მაკმილანი-არმენია~, ერევანი, 2007; IX კლასი _ ავტორები: ვ. ბარხუდარიანი, ა. აკოფიანი, გ. არუთინიანი, ვ. ყაზანეციანი, ი. ოვსეპიანი, ე. მინასიანი, ე. მელქონიანი. გამ. `მაკმილანი-არმენია~, ერევანი, 2008; X კლასი, ნაწ. I _ ავტორები: ა. მელქონიანი, გ. ავეტისიანი, ა. მოვსესიანი, პ. ოვანესიანი, ე. დანელიანი. გამ. `ზანგაკ-97~, ერევანი, 2009; X კლასი, ნაწ. II _ ავტორები: ა. მელქონიანი, გ. ავეტისიანი, ა. მოვსესიანი, პ. ოვანესიანი, ე. დანელიანი, ვ. ბარხუდარიანი, გ. არუთინიანი, პ. ჩობანიანი. `ზანგაკ-97~, ერევანი, 2009; XI კლასი, ნაწ. I _ ავტორები: ა. მელქონიანი, ვ. ბარხუდარიანი, გ. არუთინიანი, პ. ჩობანიანი, ა. სიმონიანი, ა. ნაზარიანი. გამ. `ზანგაკ-97~, ერევანი, 2010; XI კლასი, ნაწ. II _ ავტორები: ა. მელქონიანი, პ. ჩობანიანი, ა. სიმონიანი, ა. ნაზარიანი, ვ. ბარხუდარიანი, ე. გრიგორიანი, კ. ხაჩატრიანი. `ზანგაკ-97~, ერევანი, 2010.

თავიდანვე უნდა გამოიყოს ამ სახელმძღვანელოებისთვის დამახასიათებელი მომენტი _ XX საუკუნემდე სომხეთის `მტრებად~ ძირითადად წარმოდგენილია სხვადასხვა იმპერია თუ სახელმწიფო – სასანური და სეფიანთა სპარსეთი, თურქ-სელჩუკები და ოსმალები, ბიზანტიელები, არაბები, მონღოლები… მაგალითად: `სპარსეთში სომხების ძალით გადასახლების გეგმა იყო ყველაზე დიდი ბოროტება, რომელიც ჩაიდინეს სომეხი ხალხის წინააღმდეგ~ (VII კლ., გვ. 180); ან `სახალიფო და საჯიანების ატროპატაკანის საემირო მტრული თვალით უყურებდნენ სომხეთის სამეფოს გაძლიერებას~ (XI კლასი, I ნაწ., გვ. 10); ან `ჯვაროსნები ხშირად ძარცვავდნენ და არბევდნენ სომხურ დასახლებებს. მათ ასევე დაიპყრეს სომეხ დიდებულთა კუთვნილი მიწები ჩრდილოეთ სირიაში და ევფრატის ნაპირებთან~ (XI კლ., I ნაწ., გვ. 44); XX საუკუნეში კი სომხეთისა და სომეხი ხალხის `მტრებად~ ძირითადად ჩანან თურქები და აზერბაიჯანელები. მოვიყვანთ ორიოდე დამახასიათებელ მაგალითს: `აზერბაიჯანი ცდილობდა, საფრთხე შეექმნა სომხეთის დამოუკიდებლობისთვის~ (IX კლასი, გვ. 21); `თურქეთის მთავრობის მძიმე საგადასახადო პოლიტიკის მიზანი იყო სომხების ეკონომიკური სიძლიერის შესუსტება, ქვეყნიდან მათი ემიგრაცია~ (VIII კლ., გვ. 93). აქვე აუცილებლად უნდა ითქვას, რომ, როგორც აზერბაიჯანის ისტორიის სახელმძღვანელოებში, სომხურ სახელმძღვანელოებშიც ყველაზე პრობლემური ყარაბაღის საკითხია და ორივე მხარე მას ცალმხრივად აშუქებს. ამ საკითხის გავლენით, ერთმანეთზე წერისას ორივე ქვეყნის ავტორები მეზობელი ხალხის მიმართ ისეთ შეურაცმყოფელ ფრაზებსა და ეპითეტებს იყენებენ, რომლებიც არ შეეფერება არც ერთი ქვეყნის სასკოლო სახელმძღვანელოების მიზნებს და მიუღებელია. მხოლოდ ერთგან, VIII კლასის სომხეთის ისტორიის სახელმძღვანელოში, ვხვდებით სომხურ-აზერბაიჯანული დაპირისპირების ობიექტურად გააზრების მცდელობას. ავტორები 126-ე გვერდზე წერენ, რომ ცარისტული რუსეთი 1905 წელს ყოველმხრივ ცდილობდა, რელიგიურ და ეთნიკურ ნიადაგზე გაეღვივებინა შუღლი სომხებსა და აზერბაიჯანელებს შორის, რის წინააღმდეგაც გამოვიდა ორივე ხალხის მოწინავე ინტელიგენცია. თუმცა ეს მაგალითი, სამწუხაროდ, სასიამოვნო გამონაკლისს წარმოადგენს.

რაც შეეხება საქართველოს და ქართველებს, სომხეთის ისტორიის სახელმძღვანელოებში მოყვანილია სომხებისა და ქართველების თანამშრომლობის მრავალი მაგალითი, რაც მისასალმებელია და მოსწავლეთა მიერ მეზობელი ხალხის პოზიტიურ კონტექსტში გააზრებას უწყობს ხელს. ასეთი მაგალითებია: ალბანეთის, სომხეთისა და ქართლის ერთობლივი გამანთავისუფლებელი ბრძოლა V საუკუნეში (VII კლ. გვ. 38, 45); სომეხი ხალხის თანამშრომლობა ქართველ მეფეებთან _ დავით IV აღმაშენებელთან, თამართან, გიორგი IV ლაშასთან, დავით VII ულუსთან (VII კლ. გვ. 124-133; XI კლ., I. გვ. 34); ქართლის მეფის ვახტანგ VI-ის კარზე სომეხი მხედართმთავრის დავით ბეგის მოღვაწეობა (VIII კლ. გვ. 19); XVIII საუკუნის სომხეთის განმათავისუფლებელი მოძრაობის ლიდერების ისრაელ ორის, იოსებ ემინისა და შაგამირ შაგამირიანის კავშირი საქართველოსთან და ამ კავშირის საშუალებით სომხეთის გათავისუფლების გეგმა (VIII კლ. გვ. 9, 27, 32; XI კლ., I. გვ. 113-119, 125); ერეკლე II-ის დროს სომხებისა და ქართველების თანამშრომლობის მრავალი მაგალითი (XI კლ., I. გვ. 129-130, 133); თანამედროვე ეპოქაში საქართველოსთან მეგობრული ურთიერთობის სასიცოცხლო მნიშვნელობის ხაზგასმა (IX კლ. გვ. 148-149) და სხვ.

ამავე დროს, ზოგან გვხვდება ისეთი პასაჟებიც, რომლებიც სომეხ მოსწავლეს საქართველოსა და ქართველებისგან „მტრის ხატს” შეუქმნის. მაგალითად, IX კლასის სახელმძღვანელოს 24-ე გვერდზე ვკითხულობთ, რომ 1918-1920 წლებში ერთადერთი ქვეყანა, რომლის მიმართაც დამოუკიდებელ სომხეთის სახელმწიფოს ტერიტორიული პრეტენზიები არ ჰქონია და რომელთანაც მეგობრულ ურთიერთობას ინარჩუნებდა, ირანი იყო. ამის მიზეზად კი დასახელებულია მეფის რუსეთის მიერ განხორციელებული პოლიტიკა, როდესაც ტერიტორიები `უსამართლოდ~ გადანაწილდა. მოყვანილია მაგალითიც: ახალქალაქი (ჯავახეთი) და ლორე თბილისის გუბერნიას მიაკუთვნეს; ამის გამო საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის მთავრობა ყოველნაირად ცდილობდა ამ ტერიტორიების შენარჩუნებას, რამაც გამოიწვია საქართველო-სომხეთის 1918 წლის კონფლიქტი. იმავე სახელმძღვანელოს 179-ე გვერდზე ვკითხულობთ, რომ საბჭოთა ხელისუფლების წლებში იზღუდებოდა საქართველოში მცხოვრები სომხების ეროვნულ-კულტურული მოღვაწეობა და ეს ტენდენცია ადგილობრივი ნაციონალისტური ორგანიზაციებისა და ჯგუფების მხრივ დღემდე გრძელდება. XI კლასის სახელმძღვანელოს I ნაწილის 137-ე გვერდზე წერია, რომ განადგურებისა და გადასახლების, ასევე მისი ნაწილის გაქართველების შედეგად ჯავახეთში მცხოვრები სომხური მოსახლეობა მკვეთრად შემცირდა. იქვე, 140-ე გვერდზე, ვხვდებით ასეთ ფრაზას: `არ დასჯერდნენ რა მათი დამხმარე ქრისტიანების ძარცვას, რუსულმა ჯარმა და მასთან მყოფმა ქართველმა და მეგრელმა (?!) მოლაშქრეებმა ახალციხის გავარიდან ძალით აყარეს და საქართველოში გადაასახლეს 1500 ოჯახი, მათ შორის – სომეხი და ქართველი ქრისტიანები, 50 000 სული საქონლითურთ. ამის შედეგად ახალციხესა და ახალქალაქში მკვეთრად შემცირდა სომხური მოსახლეობის რაოდენობა~. აქ შეიძლება ითქვას, რომ, ჯერ ერთი, ქართველებისა და მეგრელების ცალკე კონტექსტში წარმოჩენა არამეცნიერული და საქართველოს მიმართ არამეგობრული ჟესტია და მეორე – თავად ავტორების ციტატიდან ჩანს, რომ გადაასახლეს ქართული მოსახლეობაც, რაც მეფის რუსეთის იმპერიული პოლიტიკის ერთ-ერთი პრიორიტეტი იყო. 277-ე გვერდზე ვკითხულობთ, რომ ქართველი მენშევიკები და აზერებაიჯანელი მუსავატელები ერთობლივად იბრძოდნენ, რათა არ შექმნილიყო დამოუკიდებელი სომხეთის რესპუბლიკა. იმავეს იმეორებენ 279-ე გვერდზე. ასეთივე ტენდენცია ჩანს XI კლასის სახელმძღვანელოს II ნაწილშიც, რომლის 189-ე გვერდზე ავტორები კვლავ ხაზს უსვამენ საქართველოსა და აზერბაიჯანის მთავრობათა ბრძოლას სომეხი ბოლშევიკების წინააღმდეგ (?!). აქ კარგად გამოჩნდა ავტორების ტენდენციურობა, რადგან ყველა ობიექტურმა ისტორიკოსმა იცის, რომ 1918-1921 წლებში საქართველოსა და აზერბაიჯანის მთავრობები იბრძოდნენ საზოგადოდ ბოლშევიკების (ქართველების, სომხების, აზერბაიჯანელების, რუსების…) და ბოლშევიზმის წინააღმდეგ და ასევე მოიქცეოდა ნებისმიერი მთავრობა, რათა აღეკვეთა ბოლშევიკების მიერ მათი ძალაუფლების დამხობა. იმავე სახელმძღვანელოს 195-ე გვერდზე ხაზგასმულია, რომ იმავე პერიოდში საქართველოში არსებული 80-მდე სომხური სკოლა ძალიან ცუდ მდგომარეობაში იყო. აქაც საჭიროა ითქვას, რომ ასევე ცუდ მდგომარეობაში იყო ქართული სასწავლებლებიც, რაც ქვეყნის სიდუხჭირის გამო ხდებოდა. ნაცვლად იმისა, ავტორებს მოსწავლეებისთვის მიეთითებინათ, რომ მეზობელ, მეგობარ ქვეყანაში ჯერ კიდევ XX საუკუნის დასაწყისში 80-მდე სომხური სკოლა არსებობდა, რაც საქართველოში ეროვნული უმცირესობების მიმართ ტოლერანტულ დამოკიდებულებას უსვამს ხაზს, მათ ნეგატიური მომენტის წარმოჩენა გადაწყვიტეს. ამ სახელმძღვანელოშიც ლორე და ჯავახეთი არაერთხელ არის გამოცხადებული `ძირძველ~ სომხურ ტერიტორიად. ასევე წერენ, რომ საქართველოსა და სომხეთს შორის სწორედ ამ ტერიტორიების გამო მიმდინარეობდა 1918 წელს ომი, რომელიც სომხეთის გამარჯვებით დასრულდა (?!). ამაზე ჩვენ მივუთითეთ, რომ, ჯერ ერთი, ახალციხისა და ახალქალაქის სომხურ ქალაქებად გამოცხადება, რბილად რომ ვთქვათ, არამეცნიერულია, რაზეც მხოლოდ მათი სახელების ქართული ეტიმოლოგიაც მიუთითებს; მეორე – საკამათოა საქართველო-სომხეთის 1918 წლის ომის სახელმძღვანელოში აღწერილი მიზეზები და შედეგები, მაგრამ ეს ჩვენი სტატიის მიზანს სცდებოდა და მხოლოდ ამიტომ არ ჩავებით დისკუსიაში; და მესამე – მეზობელი ხალხის `მტრად~ წარმოჩენა თანამედროვე განათლების პრიორიტეტებს არ ეთანადება.

ქართული ტერიტორიები სომხურადაა წარმოჩენილი სხვა სახელმძღვანელოებშიც – VIII კლასი, გვ. 45, 79. VIII კლასის სახელმძღვანელოს 79-ე გვერდზე ბათუმიც კი დასავლეთ სომხეთის ნაწილადაა დასახელებული. საქართველოს ნაწილი სომხურ ტერიტორიებსაა მიკუთვნებული სახელმძღვანელოებს თანდართულ რუკებშიც. აქ მოსწავლეს აუცილებლად გაუჩნდება კითხვა: რატომ და როდის დაიპყრო `მეგობარმა~ საქართველომ `ძირძველი~ სომხეთის ტერიტორიის ნაწილი და თუ მეგობარია, რატომ არ უნდა დაგვიბრუნოს მან ეს მიწები? საერთოდ, აზერბაიჯანული და სომხური სახელმძღვანელოების ავტორთა მიდგომები რომ გავანაალიზოთ, აღმოჩნდება, რომ მთელი სამხრეთ საქართველო და აღმოსავლეთ საქართველოს დიდი ნაწილი ან `ძირძველი~ აზერბაიჯანული, ან `ძირძველი~ სომხური მიწაა. ბუნებრივად ჩნდება კითხვა: როდის იყო საქართველო ასეთი `ზესახელმწიფო~, რომ შეძლო, დაეპყრო და შემდეგ შეენარჩუნებინა (რაც გაცილებით ძნელია) აღნიშნული ტერიტორიები? ამ კითხვაზე პასუხი, რა თქმა უნდა, არ არსებობს. ჩვენ ამ სახელმძღვანელოთა ავტორებს ასეთი რეკომენდაცია მივეცით: მოსწავლეებს უნდა ავუხსნათ, რომ ისტორიული განვითარების განმავლობაში მეზობლად მცხოვრები ხალხების მიწები ხშირად ხელიდან ხელში გადადიოდა, თუმცა ეს არ იძლევა საფუძველს, ისინი ამა თუ იმ ხალხის `ძირძველ~ ტერიტორიად გამოვაცხადოთ. მაგ., ტიგრან II დიდის სომხეთში მეფობის დროს არა მხოლოდ ქართლის, არამედ მესოპოტამიისა და მცირე აზიის ნაწილიც მისი სამეფოს შემადგენლობაში შევიდა, მაგრამ `ძირძველ~ სომხურ ტერიტორიად მათი გამოცხადება უბრალოდ სასაცილოა; ასევე დავით აღმაშენებლისა და მისი მემკვიდრეების მეფობის დროს, XII საუკუნესა და XIII საუკუნის I ნახევარში, სომხეთი და აზერბაიჯანის ნაწილი საქართველოს სამეფოს შემადგენლობაში იყო, მაგრამ არც ერთი საღად მოაზროვნე ქართველი ისტორიკოსი მათ `ძირძველ~ ქართულ ტერიტორიებად არ გამოაცხადებს. საბოლოოდ, შეიძლება ითქვას, რომ სომხეთის ისტროიის სახელმძღვანელოებში შენარჩუნებულია ძველი, `გმირული~ პათოსით გაჟღენთილი სტილი, სადაც სომხები – თითქმის ყოველთვის პოზიტიურად, ხოლო `სხვები~ ძირითადად დამპყრობლებად ან მტრებად, იშვიათად კი მეგობრებად და პარტნიორებად არიან წარმოცენილნი.