„როდესაც შეიტყობენ, რომ ქიმიკოსი ვარ, მკვლელი ვგონივარ”, – ამ სიტყვებით დაიწყო ლექცია ოქსფორდის სამეფო კოლეჯის პროფესორმა, ქიმიის დოქტორმა ანდრეა სელამ.
მკვლელი არა, მაგრამ, როდესაც შეიტყობენ, რომ ქიმიკოსი ვარ, მეკითხებიან: სპეციალობად ქიმიას რომ ირჩევდი, გულშემატკივარი არ გყავდა, რამე ერჩიაო?
მაინც რა-მეთქი? – შევუბრუნებ ხოლმე კითხვას.
პასუხები ასეთია: ფილოლოგობა, ისტორიკოსობა, უცხო ენები ან ექიმობა (კარგად გათხოვდებოდიო, იქვე დასძენს ზოგიერთი).
აბა, რა გითხრათ, წერა მეხერხება და ჟურნალისტის დიპლომიც მაქვს სახლში (ესეც ფილოლოგობა), ქიმიის ისტორიით სულ უფრო და უფრო მეტად ვინტერესდები და საკმარისი ცოდნა დავაგროვე, ანუ ისტორიასთანაც ახლოს ვყოფილვარ. უცხო ენებიც ვიცი. გამოდის, ექიმობაში ყოფილა საქმე, თუმცა ექიმი მოწოდებით უნდა იყო, მე კი ამგვარი მოწოდება არასდროს მქონია. აი, ქიმია… ქიმია სისხლში მაქვს გამჯდარი.
დასრულდა თუ არა ლექცია, ხელი ავწიე (პირველ რიგში მხოლოდ მე ვიჯექი, რომ არაფერი გამომრჩენოდა, სხვებმა საპატიო მანძილზე ამჯობინეს ყოფნა; არც გაემტყუნებოდათ – ლექციის დასაწყისში გაგვაფრთხილეს, რომ რისი აფეთქებაც შეიძლებოდა, ყველაფერს ააფეთქებდნენ). მოკლედ, პირველი კითხვის უფლება მოვიპოვე და ვკითხე: იმ მოსწავლეებსა და სტუდენტებს, რომლებსაც ქიმია არ უყვართ, რა მოვუხერხოთ-მეთქი?
„ეთამაშეთ მათ ქიმიის ისტორიით, სახალისო ექსპერიმენტებით და ვერც კი გაიგებენ, ისე შეიყვარებენ და ისწავლიან სერიოზულ მეცნიერებას, სახელად ქიმიას”, – იყო პასუხი.
ჰოდა, თუ ჩემი სტატიების კითხვისას ზოგჯერ გაიფიქრებთ, რა საჭიროა ამდენი ისტორია და პოეზია, ადგეს და პირდაპირ გვითხრას, რის თქმასაც აპირებსო, გეტყვით, რომ მე „გეთამაშებით”, ერთადერთი მიზნით – მინდა, ქიმია შეგაყვაროთ.
დღეს ანდრეა სელას მივბაძავ და სათამაშოდ საშიშ ნივთიერებას ავიღებ. მისით ექსპერიმენტების ჩატარებას, მით უმეტეს – მოსწავლეებთან, არავის ვურჩევ, მაგრამ აქ მასზე ათასი რამის მოყოლა შეგვიძლია.
ალქიმიურ ალეგორიებში მას ქალურ საწყისს და ფრთოსან ლომს ადარებენ – აქროლადია და იმიტომ. ეგვიპტელმა ქემეიას მიმდევარმა ქურუმებმა ის პლანეტა მერკურის გაუთანაბრეს, რომელიც მზის სისტემაში ყველაზე სწრაფად ბრუნავს. მასავით, ეს ნივთიერებაც სწრაფად იშლება ბურთულების მსგავს წვეთებად და თვალს ვერ მიადევნებ, ისეთი მოძრავია. ვერ მიხვდით, რას ვგულისხმობ? პერიოდულ სისტემაში მეტალებს შორის იგი განსაკუთრებული ფერითაა აღნიშნული. ვერც ახლა მიხვდით? კარგი, უკანასკნელი მინიშნება: თხევადია და ამავე დროს მძიმე, ძალიან მომწამვლელი მეტალი. ჰო, რა თქმა უნდა, ვერცხლისწყალზე გესაუბრებით, საშინლად ვერაგზე, ასე რომ იზიდავს ბავშვებს ცქრიალა ბურთულებით და გულში რა უდევს, არ უმხელს.
ვერცხლისწყალთან ჩემი პირველი შეხვედრა სამედიცინო უნივერსიტეტში შედგა. მეხუთეკლასელი ცნობისმოყვარე ბავშვი ვიყავი. დედას მივაკითხე სამსახურში და სანამ ის ექსპერიმენტს ატარებდა, ჩემი გართობა მისი განყოფილების გამგემ ითავა. პატარა ქილაში უცნაური ვერცხლისფერი მასა ესხა და თავი საგულდაგულოდ ჰქონდა დარჩილულ-გადალესილი. ღონიერი გოგო ხარო? – მკითხა. კი-მეთქი. მაშ, აბა, ეს ქილა აიღე, ოღონდ ხელიდან არ გაგივარდესო. ქილას დავეძგერე და… სიმძიმისგან მკლავები მეტკინა, თუმცა ხელი მაინც არ გამიშვია… მაშინ გავიგე, რომ ვერცხლისწყალი მძიმეა.
პირველად ეს ლითონი კიტაბ სირ ალ-ჰალიკამ აღწერა. თავის მანიფესტში ის წერდა: „მერკური თეთრია სხეულით, მაგრამ მისი სული წითელია და ბუნებრივ ნაერთსაც წითელს შობს, თუმცა თუ ხელოვნურად გარდავქმნით, მორუხო ფერისა იქნება”. ერთი შეხედვით, გაუგებარია, არა? მოდი, გაშიფვრა ვცადოთ: ვერცხლისწყალი მოთეთრო-მოვერცხლისფრო თხევადი მეტალია; ბუნებაში გვხვდება მისი წითელი კრისტალი – სინგური, რომელიც ვერცხლისწყლის სულფიდს წარმოადგენს, ხოლო თუ ვერცხლისწყალს და გოგირდს ლაბორატორიაში ხელოვნურად შევიყვანთ რეაქციაში, იმავე სულფიდს მივიღებთ, ოღონდ მორუხო ფერისას. დედამიწაზე არსებული „სულებიდან” ალ-ჰალიკას მერკური ყველაზე მნიშვნელოვნად მიაჩნდა. მეორე ადგილს ის გოგირდს (მამაკაცურ საწყისს) მიაკუთვნებდა, მესამეს – ამონიუმსა და მის მარილებს, მეოთხეს – დარიშხანს.
ხშირად მერკურის გამოსახავდნენ შავ ფრთოსან ლომად, რომელიც მიწაზე გართხმულ მეფეს სანსლავს. ამით მიანიშნებდნენ ვერცხლისწყლის თვისებაზე, წარმოექმნა ამალგამები სხვა მეტალებთან, ანუ შთაენთქა ისინი. მეფის სხვადასხვა ფერი კი სწორედ ამ მეტალების გამომხატველი იყო: ოქროსი, ვერცხლისა, ტყვიისა, კალისა, სპილენძისა… ამ ვიდეოში ანდრეა სელა ამალგამის წარმოქმნის დემონსტრირებას ახდენს. უყურეთ 1:29 წუთიდან, სადაც მერკური ოქროს „ჭამს”:
ზოგჯერ კი ფრთოსანი ლომის გვერდით მეორეს, უფრთოს გამოსახავდნენ. მეორე ლომი გოგირდი იყო, რომელთან ერთადაც ვერცხლისწყალი ვერცხლისწყლის სულფიდს წარმოქმნიდა. ამ უკანასკნელზე ამჯერად არაფერს ვიტყვი – რა იმედებს ამყარებდნენ მასზე ალქიმიკოსები, ადრეც მომიყოლია.
ამდენი ალქიმია რად გვინდაო? – შესაძლოა გაიფიქროს ზოგიერთმა. მანჩესტერში გამართულ მეცნიერების ისტორიის მსოფლიო კონგრესზე აღმოვაჩინე, რომ დღეს ალქიმიის ისტორიის კვლევის ბუმია. არსებობს სერიოზული სამეცნიერო ფონდები, რომლებიც ამ კვლევებს აფინანსებს (რა სამწუხაროა, ამ ფონდებში მხოლოდ ევროკავშირის ქვეყნებისა და ამერიკის მოქალაქეებს შეუძლიათ განაცხადის შეტანა). კიდევ უფრო დიდი მოთხოვნა, იცით, რაზეა? – ამ კვლევებით მიღებული ინფორმაცია ქიმიის სწავლების თანამედროვე პროცესში მოსწავლეთა და სტუდენტთა მოტივაციისთვის გამოიყენონ. კმაყოფილი ვარ, რომ ამ მეთოდს დიდი ხანია ვიყენებ.
კვლავ ვერცხლისწყლის თვისებებს დავუბრუნდეთ. მისი ერთი უცნაური თავისებურება ისიც არის, რომ მისთვის უცნობია ჰიდროქსიდები. იმ რეაქციის დროს, როცა, წესით, ვერცხლისწყლის ჰიდროქსიდი უნდა წარმოიქმნას, მის ნაცვლად ვერცხლისწყლის (I) ოქსიდს ვიღებთ: Hg2Cl2 + 2 NaOH=Hg2O+2 NaCl +H2O.
მერკური ქიმიურ ნაერთებში ძირითადად ორვალენტოვანია, თუმცა ცნობილია ფორმალურად ერთვალენტოვანი ვერცხლისწყლის ნაერთებიც – ოქსიდი Hg2O და კალომელი Hg2Cl2.
ერთვალენტოვანი ვერცხლისწყლის ყველა ნაერთში მისი ატომები ერთმანეთთან დაკავშირებულია კოვალენტური ბმით: -Hg-Hg-. შესაბამისად, ამ ნაერთებში ვერცხლისწყალი ორვალენტოვანია, მაგრამ მისი თითოეული ატომის ვალენტობის ერთი ერთეული ვერცხლისწყლის მეორე ატომთან ბმაზე იხარჯება: Hg2Cl2 ანუ Cl-Hg-Hg-Cl.
გახურებისას (სამას ორმოცდაათ გრადუსზე) ვერცხლისწყალი უერთდება ჟანგბადს და წარმოქმნის შესაბამის ოქსიდს, რომელსაც წითელი ფხვნილის სახე აქვს: 2Hg+O2=2HgO თუმცა უფრო ძლიერ (ხუთას გრადუსამდე) გახურების შემდეგ ოქსიდი კვლავ იშლება ვერცხლისწყლისა და ჟანგბადის გამოყოფით. ეს ისტორიული ექსპერიმენტი ჯოზეფ პრისტლიმ ჩაატარა. ვერცხლისწყლის ოქსიდი მან დიდი გამადიდებელი შუშისა და მზის სხივების მეშვეობით გაახურა. ეს გამადიდებელი შუშა დღეს ლონდონის სამეფო საზოგადოების მუზეუმშია დაცული. პრისტლიმ გამოყოფილი გაზი ჩაისუნთქა და მოგვიანებით დაწერა – „ისე მესიამოვნა, მეგონა, გავფრინდებოდიო”. ზემოხსენებული აირი ჟანგბადი იყო, რომლის აღმოჩენის პატივიც პრისტლის ხვდა წილად (იგივე გაზი ცოტა ხნით ადრე შეელემაც აღმოაჩინა, ოღონდ, ჟურნალის რედაქტორის დაუდევრობით, გამოქვეყნების პირველობა პრისტლის ერგო).
ვერცხლისწყალი მრავალ ფიზიკურ-ქიმიურ ხელსაწყოში გამოიყენება. სად აღარ ნახავთ მას – თერმომეტრებში, ბარომეტრებში, მანომეტრებში, არეომეტრებში… აქვე ანდრეა სელას კიდევ ერთი ლექციის ვიდეოჩანაწერს შემოგთავაზებთ, სადაც ის ვერცხლისწყალზე საუბრობს და ამლითონიან ერთ ხელსაწყოსაც წარმოადგენს:
ვერცხლისწყლიანი ხელსაწყო რომ გაგიტყდეთ, რას იზამთ? მე გეტყვით, როგორ მოიქცევა ვერცხლისწყალი: უმცირეს მბზინავ ბურთულაკებად დანაწევრდება და წაგეთამაშებათ, შეეცდება, უმცირეს ხვრელებში შეძვრეს, რომ ვერ მისწვდეთ და მერე მშვიდად აორთქლდეს, გარემოც მოწამლოს და თქვენც. ამის უფლება არ მისცეთ: გამოაღეთ ფანჯარა ოთახის გასანიავებლად, დაღვრილი წვეთები ფრთხილად შეაგროვეთ სპილენძის მავთულით ან ბრინჯაოს მონეტით – ვერცხლისწყალი სპილენძს ადვილად ეკვრის და გადინებას წყვეტს, გამოყენებული ნივთი (მავთული, მონეტა) ვერცხლისწყლის წვეთებთან ერთად მოათავსეთ ქილაში, თავსახური კარგად მოარგეთ და მიწაში ღრმად დამარხეთ.
რა მოვუხერხოთ წვეთებს, რომლებმაც უმცირეს ხვრელებში გაუჩინარება მოასწრეს? თუ ეს ლაბორატორიაში მოხდა, მაშინ გოგირდი ჩაყარეთ – წარმოიქმნება ინერტული HgS, რომელიც თავისთვის იქნება და არ შეგაწუხებთ, თუ სახლში – აიღეთ ჩვეულებრივი სოდა და ოდნავ დანამული ჩაყარეთ ხვრელში. კიდევ უფრო საიმედოა ქლორკირი და ქლორამინი.
„ოჰ, ათონელებო, რას აღარ ვაკეთებ, რომ თქვენი გული დავიპყროო”, – უთხრა მაკედონელმა თავის ხალხს.
რას აღარ ვაკეთებ, რომ ქიმიამ თქვენი გული დაიპყროს…
