დურკჰაიმი და სოციოლოგიური სკოლა. XIX-XX საუკუნეების მიჯნაზე რელიგიათმცოდნეობაში ჩამოყალიბდა ახალი მიმდინარეობა, რომელსაც პირობითად რელიგიის სოციოლოგია ეწოდება. ამ მიმდინარეობის დამაარსებლად შეიძლება მივიჩნიოთ ფრანგი მეცნიერი ემილ დურკჰაიმი.
დურკჰაიმის აზრით, რელიგია და საზოგადოება ფაქტობრივად ერთი და იგივეა: რელიგია სიმბოლური ფორმით გამოხატული სოციუმია, სოციალური რეალობაა. რელიგიურ კულტმსახურებაში საზოგადოება, როგორც უზენაეს მოვლენას, თაყვანს სცემს საკუთარ თავს, რომელიც თითოეულ ადამიანზე ან ინდივიდების ჯამზე მაღლა დგას. რელიგიას აქვს სოციალური წარმოშობა. მეცნიერის აზრით, ნებისმიერი რელიგიური მსოფლმხედველობისთვის სამყარო დაყოფილია ორ ურთიერთსაწინააღმდეგო სფეროდ: წმინდად და მიწიერად, – სადაც წმინდად მოიაზრება თვით საზოგადოება. რელიგიაში საზოგადოება აღმერთებს საკუთარ თავს.
დურკჰაიმი მაგიას რელიგიისადმი მტრულად განწყობილად მიიჩნევს, რადგან, ამ უკანასკნელისგან განსხვავებით, მას არ გააჩნია ეკლესია და მრევლი. მაგს, სამღვდელო პირისგან განსხვავებით, საქმე აქვს არა მორწმუნეთა კოლექტივთან, არამედ ინდივიდუალურ კლიენტურასთან. მეცნიერი ხაზს უსვამს მაგიის ინდივიდუალისტურ (მავნე) ხასიათს, რომელსაც უპირისპირებს სოციალურად მაინტეგრირებელი ფუნქციის მატარებელ რელიგიას.
დურკჰაიმისა და მისი სკოლის ერთ-ერთი უდიდესი მიღწევაა კოლექტიური წარმოდგენების თეორიის შემუშავება. ამ სკოლის წარმომადგენელთა აზრით, კოლექტიური წარმოდგენები პრინციპულად განსხვავდება ინდივიდუალურისგან. კოლექტიური აზროვნება ე.წ. ფსიქიკური ცხოვრების უმაღლესი ფორმაა. როგორც ჯამი ინდივიდებისა არ წარმოადგენს საზოგადოებას, ისე საზოგადოებრივი აზროვნება არ წარმოადგენს ინდივიდების აზროვნების ჯამს. აქედან გამომდინარე, რელიგიური წარმოდგენები კოლექტიური წარმოდგენებია.
თავის მონოგრაფიაში „რელიგიური ცხოვრების ელემენტარული ფორმები” დურკჰაიმი წერს, რომ „თუ რელიგიის წარმოშობაში ვგულისხმობთ რელიგიის ათვლის წერტილის პოვნას, მაშინ წინასწარ უნდა ვიცოდეთ, რომ ამგვარ ძიებას მეცნიერებასთან არავითარი კავშირი არ აქვს. რომელ მომენტში ჩაისახა რელიგია, ზუსტად ვერავინ იტყვის, ამიტომ ნებისმიერი სპეკულაცია ამ თემაზე უაზრობად მიმაჩნია”. რელიგიის „წარმოშობაში” დურკჰაიმი გულისხმობს არა ამ რწმენის აბსოლუტური საწყისის, არამედ მისი წარმოშობის სოციალური პირობების კვლევას.
დურკჰაიმი ვარაუდობს, რომ პირველყოფილ ხალხებში არსებობდა იდეა არამატერიალური სუბსტანციის შესახებ, რომლითაც გაჯერებული იყო მთელი სამყარო და რომელიც სხვადასხვა კულტურაში განსხვავებული სახელებით გვხვდება: მანა, ვაკანი, ორინდა, მანიტუ და სხვა. ამ უნივერსალური ძალის გაგება სოციალურ ნიადაგზე წარმოიშვა. მეცნიერის აზრით, ტოტემი ამ ძალის კონკრეტული მატერიალური გარდასახვაა. სწორედ ეს სუბსტანციაა რელიგიური აზროვნების პირველსაწყისი, რომელიც საკრალურ ერთარსს წარმოადგენს.
დურკჰაიმი მიიჩნევს, რომ ტოტემი სოციალური ერთობის სიმბოლური გამოხატულებაა, ხოლო ტოტემური სიმბოლოები ამ საზოგადოების სოლიდარობის ასახვას წარმოადგენს. მეცნიერი განიხილავს ტოტემიზმს როგორც ფორმას, რომელიც უკავშირდება საზოგადოებრივი ორგანიზაციის ყველაზე არქაულ მოწყობას და უძველეს საზოგადოებრივ სტუქტურებს ასახავს.
რელიგია – ეს მატრიცაა, რომლის წიაღშიც წარმოიშვა საზოგადოებრივი აზროვნების ყველა სხვა ფორმა – მორალი, მეცნიერება, ხელოვნება, პოლიტიკა… „პირველად იყო რელიგია”, – ასკვნის ემილ დურკჰაიმი.
ფროიდი და იუნგი – არაცნობიერის პრობლემა. ფსიქოანალიტიკური თეორიის შემქმნელმა ზიგმუნდ ფროიდმა რელგიის წარმოშობის საკითხი სრულიად ახლებურად დააყენა. ეს მოვლენა მან ადამიანური ფსიქიკის ისეთ ფენომენს დაუკავშირა, როგორიცაა არაცნობიერი. ფროიდი და მისი მიმდევრები ადამიანის სულიერ ცხოვრებას ნევროზულ მდგომარეობასთან აიგივებდნენ. რელიგიის ისტორია – ეს კოლექტიური ნევროზის ისტორიაა, რომლისგანაც გათავისუფლება კაცობრიობას მხოლოდ გონების მეშვეობით შეუძლია. წიგნში „ტოტემი და ტაბუ” მეცნიერი ქმნის ე.წ. ფსიქოანალიტიკურ მითს. ამ მითს საფუძვლად უდევს დრამატული ისტორია შვილებისა, რომლებმაც დედისადმი ეჭვიანობის ნიადაგზე საკუთარი მამა მოკლეს, ხოლო მისი გვამი შეჭამეს. ფროიდის აზრით, პირველყოფილი „ურდო” აერთიანებდა ქალებს, ბავშვებსა და მათ ხელმძღვანელს – პატრიარქს. ინცესტი – ქორწინება სისხლით ნათესავებს შორის – ჯერ კიდევ არ იყო აკრძალული, ამიტომ ჯგუფის მეთაურს შეეძლო, სქესობრივი ურთიერთობა დაემყარებინა ნებისმიერ ქალთან, მათ შორის – საკუთარ დებსა და ქალიშვილებთან. კონკურენტების თავიდან მოსაშორებლად პატრიარქი ურდოდან აძევებდა ვაჟებს, რომლებიც სქესობრივ სიმწიფეს აღწევდნენ. გაძევებული შვილები, რომლებსაც ქალებთან ურთიერთობა აეკრძალათ, კლავდნენ საკუთარ მამას. ეს ტრაგედია წარმოშობდა სინანულს, რაც იწვევდა ცოდვის მონანიების სურვილს და ინცესტის ტაბუირების (აკრძალვის) აუცილებლობას. ამიერიდან ქორწინება შეიძლებოდა მხოლოდ სხვა ჯგუფის ქალებთან. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, ჩამოყალიბდა ეგზოგამია. ამასთანავე, ცოდვილმა შვილებმა მამა რელიგიური თაყვანისცემის ობიექტად გაიხადეს. ფროიდის მიხედვით, სწორედ იმ ფსიქოლოგიური ფენომენიდან, რომელსაც ოიდიპოსის კომპლექსი ეწოდა, წარმოიშვა რელიგია. ის წარმოიშვა ტოტემიზმის ფორმით, სადაც მოკლული მამა გახდა შთამომავლების ტოტემი. მამისადმი ამბვალენტური (ურთიერთსაპირისპირო განცდების მომცველი) გრძნობები, სიყვარული და სიძულვილი, შვილებმა ტოტემურ ცხოველზე გადაიტანეს. ისინი ყოველწლიურად მართავდნენ ტოტემურ წარმოდგენას, რომელიც განასახიერებდა მამის მკვლელობას ცხოველების რიტუალური დახოცვისა და მათი შეჭმის მეშვეობით. ამრიგად, ოდესღაც მოკლული და შეჭმული მამა გადაიქცა ტოტემურ ცხოველად, ხოლო ძველი კანიბალური ტრაპეზი – რიტუალურ მსხვერპლშეწირვად. ამავე პრობლემის გადაჭრას, ფროიდის აზრით, ცდილობდნენ გვიანდელი რელიგიებიც: „მამისადმი სინანული წარმოადგენს ყველა რელიგიის განვითარების საფუძველს”. მამის „შემცვლელი” ტოტემი დროთა განმავლობაში ღმერთად გადაიქცა. განვითარებული რელიგიების ღმერთი ფსიქოლოგიურად მამის სახის იდეალიზაციას წარმოადგენს. მოგვიანებით მამა ღმერთი ისევ ადამიანის სახით წარმოგვიდგა. რელიგიაში სუბლიმაცია (ფსიქიკის დამცავი მექანიზმი, რომელიც წარმოადგენს შინაგანი დაძაბულობის მოხსნის და ენერგიის სოციალურად მისაღები საქმიანობისკენ წარმართვის საშუალებას) განიცადა სიყვარულისა და სიძულვილის, ბრალეულობისა და მონანიების დათრგუნულმა და განდევნილმა გრძნობებმა. რელიგიური ინსტიტუტები მოწოდებულნი იყვნენ, აელაგმათ კაცობრიობის გამანადგურებელი, ირაციონალური ინსტინქტები და მიეცათ მათთვის სოციალურად პოზიტიური გეზი. ამრიგად, ფროიდის თანახმად, ძველი მამისმკვლელობიდან წარმოიშვა როგორც რელიგია, ასევე სოციალური ორგანიზაცია და მორალი.
მეორე დიდი ფსიქოლოგის, კარლ გუსტავ იუნგის ნააზრევში დიდი ადგილი უკავია კოლექტიური არაცნობიერის ფენომენს როგორც სუბსტრატს კოლექტიური ფსიქიკური ცხოვრებისა.
იუნგი უშვებს, რომ ადამიანის ფსიქიკურ განვითარებაში, ინდივიდუალურ არაცნობიერთან ერთად, მნიშვნელოვანი ადგილი უკავია კოლექტიურ არაცნობიერსაც. კოლექტიური არაცნობიერი ბადებს ელემენტარულ იდეებს, რომელთაც მეცნიერი არქეტიპებს უწოდებს. არქეტიპების საფუძველზე, მათი გაცნობიერებული ინტერპრეტაციის გზით, ყალიბდება ადამიანის აზროვნების შემადგენელი სახეები, უპირველეს ყოვლისა, რელიგიურ-მითოლოგიური. ეს სახეები გვევლინებიან ე.წ. დამცავ მექანიზმებად „არაცნობიერის საშიშროების” წინააღმდეგ, რომელიც განადგურებას უქადის ადამიანსა და საზოგადოებას. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, არქეტიპები უძველესი უნივერსალური, ზოგადსაკაცობრიო იდეები და წარმოდგენებია, რომლებიც ასახავს ზოგადადამიანურ გამოცდილებას სიმბოლური ფორმით – მითებში, რელიგიურ და მხატვრულ შემოქმედებაში.
კაცობრიობის რელიგიური ისტორია, იუნგის აზრით, კოლექტიური არაცნობიერის არქეტიპების წარმოშობის, ინტერპრეტაციისა და რეინტერპრეტაციის ისტორიაა. პირველყოფილი ადამიანები, – ამბობს მეცნიერი, – კი არ იგონებენ საკუთარ მითებს, არამედ „განიცდიან” მათ. იუნგს მიაჩნია, რომ რელიგია ადამიანის გონების ყველაზე ძველი და უნივერსალური შემოქმედების ნაყოფია.
ფუნქციონალიზმი და პირველყოფილი რელიგია. ფუნქციონალიზმის ერთ-ერთ ფუძემდებლად სამართლიანად მიიჩნევა დასავლური ეთნოლოგიის თვალსაჩინო წარმომადგენელი ბრონისლავ მალინოვსკი. ფუნქციონალისტები თითოეულ საზოგადოებას განიხილავდნენ როგორც ერთ მთლიანობას, ერთ სისტემას, რომელიც ურთიერთდაკავშირებული და ურთიერთგანმაპირობებელი ნაწილებისგან შედგება. ყოველი მათგანი ასრულებს განსაზღვრულ და აუცილებელ როლს მთელი სისტემის ფუნქციობისთვის, რომელიც საზოგადოების ამა თუ იმ მოთხოვნილებას აკმაყოფილებს. სხვა თეორიებთან შედარებით ფუნქციონალიზმს ის უპირატესობა აქვს, რომ კულტურის ცალკეულ მოვლენებს განიხილავს არა როგორც იზოლირებულს, მთელიდან ამოგლეჯილს, არამედ როგორც ერთი მთლიანობის ნაწილებს, რომელთა გაგებაც შეუძლებელია სოციოკულტურულ გარემოში მათი ადგილისა და როლის გაუაზრებლად. ყოველივე ეს, რა თქმა უნდა, ეხება რელიგიასაც. არქაულ საზოგადოებებში მითი, რელიგია და მაგია, მალინოვსკის აზრით, წარმოადგენს საზოგადოებრივი ცხოვრების ორგანულ ნაწილს. რელიგიის შესწავლა შესაძლებელია მხოლოდ საზოგადოებრივი ცხოვრების ერთიან კონტექსტში. ამგვარი მიდგომა საშუალებას გვაძლევს, ავხსნათ მისი როლი, ადგილი და წარმოშობა.
ბრონისლავ მალინოვსკი მიიჩნევს, რომ პირველყოფილმა ადამიანებმა შრომის იარაღებისა და ენის – სოციალური კომუნიკაციის მძლავრი იარაღის – მეშვეობით საფუძველი ჩაუყარეს სამყაროს მეცნიერულ ათვისებას. მიუხედავად ამისა, ბევრი რამ დარჩა ადამიანისთვის არაკონტროლირებადი და აუხსნელი. ის უძლურ იყო, აელაგმა უბედური შემთხვევები, ბუნების სტიქიური და გამანადგურებელი მოვლენები. ამ მოვლენებზე გარკვეული კონტროლის დასამყარებლად ადამიანები მიმართავდნენ მათ მიერ შექმნილ ისეთ იარაღს, როგორიც იყო მაგია. მაგიის მეშვეობით ისინი ერთგვარად ცდილობდნენ იმ სირთულეთა კომპენსირებას, რომელთა მოგვარებას რაციონალური გზებით ვერ ახერხებდნენ.
მეცნიერს მიაჩნია, რომ არქაული ადამიანისთვის სამყარო ორ ნაწილად იყოფა. პირველი ისეთი მიზეზშედეგობრივი სისტემების ერთობლიობას წარმოადგენს, რომელთა ახსნა და კონტროლირება ადამიანს შეუძლია, ხოლო მეორე – მტრულ ძალებს, რომელთა ალაგმვაც არსებული ცოდნითა და რაციონალური შრომითი გამოცდილებით შეუძლებელია. სწორედ აქ წარმოიშობა მაგიისა და რელიგიის საჭიროება.
მალინოვსკი მიიჩნევს, რომ, ერთი მხრივ, პოზიტიური ცოდნა, როგორც მეცნიერების საფუძველი, მეორე მხრივ კი რელიგია და მაგია ასრულებენ სხვადასხვა საზოგადოებრივ ფუნქციას, რომლებიც აკმაყოფილებს პირველყოფილი ადამიანის ცხოვრებისთვის მნიშვნელოვან მოთხოვნილებებს. სამივე სფერო – მეცნიერება, მაგია და რელიგია – აუცილებელია საზოგადოების ფუნქციობისთვის.
ფუნქციონალისტების აზრით, რელიგიისა და მაგიის ფუნქციები დაახლოებით ერთნაირია. რელიგია ამკვიდრებს სოციალურად პოზიტიურ ფასეულობებს. მას საფუძვლად უდევს არა განსჯა და სპეკულაციები, არა ილუზიები და შეცდომები, არამედ ადამიანური ცხოვრების რეალური ტრაგედიები. ადამიანს შეუძლია, რელგიის მეშვეობით დაძლიოს ეს ტრაგედიები და შეეგებოს სიკვდილს.
XX საუკუნის მეორე ნახევრიდან მკვლევრები მივიდნენ იმ დასკვნამდე, რომ მეცნიერებას არ ძალუძს გასცეს პასუხი კითხვას, როგორ წარმოიშვა რელიგია, ამიტომ, ამ თაობის მეცნიერები აქცენტს უმთავრესად კონკრეტული რელიგიების შესწავლაზე სვამენ. ასევე ძალიან გავრცელებულია რელიგიების განხილვა მსოფლიო ისტორიისა და საზოგადოების განვითარების ჭრილში.
რელიგიის წარმოშობისა და მისი ისტორიის ამსახველი ნაშრომი ქართულ ენაზე, სამწუხაროდ, თითქმის არ მოიპოვება. სწორედ ამ ხარვეზის ამოვსებას ისახავს მიზნად ჩვენი სტატია.
