პატარაობისას ხშირად ვოცნებობდი უცხო ქვეყნებში მოგზაურობაზე. საოცრად მიზიდავდა თავგადასავლები და მთელი გულით მჯეროდა, რომ სადღაც სხვაგან უფრო კარგია, ვიდრე აქ, ჩემს სამშობლოში. ჩვენი თაობის ბავშვობამ თბილისისა თუ აფხაზეთის ომსა და ჩაბნელებულ სახლებში ჩაიარა. იქ, სადღაც კი ყველაფერი ისეთი ლამაზი და ფერადი ჩანდა… საბჭოთა ადამიანს მაშინ ვერც კი წარმოედგინა, რომ ერთ მშვენიერ დღეს მისთვის მთელი მსოფლიოს კარი გაიღებოდა და ისიც თავისუფალი მოქალაქე იქნებოდა. სამწუხაროდ, ბავშვობისდროინდელი ოცნება ჯერაც ვერ ავიხდინე, მაგრამ ერთი რამ დანამდვილებით ვიცი: ვიდრე სხვაგან წახვალ, კარგად უნდა გაიცნო საკუთარი.
თანამედროვე ქართველებისთვის ევროპა ყველაზე მიმზიდველი და მისაბაძია. გასაკვირი როდია – ჩვენი წინაპრებიც ხომ გამუდმებით დასავლეთთან მჭიდრო ურთიერთობას ესწრაფოდნენ. რუსეთთან შეერთების შემდეგ ევროპული კულტურა ნაწილობრივ აღწევდა ჩვენამდე, უფრო – გაფილტრული სახით, ამიტომ ქართველობა გამუდმებით ცდილობდა, ევროპასთან პირდაპირი კავშირი ჰქონოდა. არჩევანი საუკუნეების წინ გავაკეთეთ და დღესაც მის დასაცავად ვიბრძვით. ევროპა ისევ ახლოსაა და თანაც შორს. ბევრი ქართველი გეტყვით, რომ ოცნებობს პარიზის, რომის, ლონდონის, ბერლინის მონახულებაზე. ჩვენ გვიყვარს ევროპული თავისუფლება. მაგრამ ნურც ის დაგვავიწყდება, რომ ქართულ კულტურას, რომელსაც დღეს დასავლურის, ევროპულის ნაწილად მოვიაზრებთ, თავის დროზე დიდი ღვაწლი დასდო აღმოსავლეთმა. ჩემი აზრით, ქართველი მენტალურად აღმოსავლელი უფროა, ვიდრე ევროპელი. მოგზაურობა ვახსენე და აქვე მინდა აღვნიშნო, რომ ყველაზე მეტად ჩემი საბერძნეთის შემდეგ სწორედ აღმოსავლეთის ქვეყნები მაინტერესებს, ის უძველესი ადგილები, სადაც ოდესღაც მსოფლიოს ნახევარი გული ძგერდა.
XI-XII საუკუნეების საქართველოს ცოცხალი სავაჭრო ურთიერთობა ჰქონდა ქრისტიან და მუსლიმან ხალხებთან. ივ. ჯავახიშვილი წერს: „თუ პოლიტიკურ ცხოვრებაში საქართველო სხვადასხვა მაჰმადიანთა სამთავროებს და სპარსეთს ებრძოდა, პოეზია და კულტურა ქართველ-სპარსთა სულიერს ერთობას ჰქმნიდა და მტრობის მაგიერ სიყვარულს თესავდა. ქართველებისთვის სპარსული კულტურა უცხო რამე არა ყოფილა და თავისი პოლიტიკური მტრების მწერლობას, მეცნიერებასა და ხელოვნებას ისინი დიდ პატივს სცემდნენ”. ეს სიტყვები ბევრ ქართველს დააფიქრებს და კიდევ ერთხელ დაარწმუნებს, რომ ხელოვნება, ლიტერატურა ისეთი ფენომენია, რომელსაც მტრობის სიკეთად გარდაქმნაც კი ძალუძს. პოლიტიკას ერთი შეხედვით საერთო არაფერი უნდა ჰქონდეს კულტურათა გაცვლასთან, მაგრამ სინამდვილეში ყოველთვის ასე როდია.
ქართულ ენაზე ითარგმნებოდა, ერთი მხრივ, ჰომეროსი, მეორე მხრივ კი სპარსელ-ტაჯიკ-აზერბაიჯანელ პოეტთა თხზულებანი. არსებობს მოსაზრებაც, რომ ქართული საზოგადოება უფრო კარგად იცნობდა სპარსელ კლასიკოსებს, ვიდრე თავად სპარსელები.
სპარსეთი რომ უძველესი და ძალზე საინტერესო კულტურის კერაა, აქ, ვფიქრობ, მკითხველიც დაგვეთანხმება. საქართველომ კი მართლაც ბევრი რამ შეითვისა მეზობლისაგან.
როგორც ვიცით, XV-XVI საუკუნეებიდან საქართველო სპარსეთის მფლობელობაში იმყოფებოდა. ბიზანტიის იმპერიის დაცემის შემდეგ საერთაშორისო ურთიერთობების სატრანზიტო გზებმა სამხრეთისკენ გადაინაცვლა. საქართველო მოსწყდა ევროპულ კულტურას და მუსლიმანური იმპერიების ხელში ჩავარდა. სპარსელები ქართველთა წინააღმდეგ ყველანაირ იარაღს იყენებდნენ. ცდილობდნენ, თავს მოეხვიათ ენა, რელიგია, წესწყობილება. დახმარება ევროპიდან აგვიანებდა, „დიდი რუსი ხალხი” კი მუდამ მზად იყო ჩვენს საშველად. დამპყრობელი ცდილობდა, თავისი იდეოლოგია, დამწერლობა თავს მოეხვია ქართველთათვის. განსაკუთრებით საშიში იყო სპარსეთი. თავად-აზნაურები გატაცებული იყვნენ სპარსული სალაღობო პოეზიით. თეიმურაზ პირველი დაუფარავად აცხადებდა: „სპარსთა ენისა სიტკბომან მასურვა მუსიკობანი… მძიმე არს ენა ქართველთაო”. ძნელია, ამ მოსაზრებას დაეთანხმო… მე როგორც ერთ ქართველს მიმაჩნია, რომ ქართული ძალიან მოქნილი, ლაზათიანი და სიტყვაუხვი ენაა, რომელიც ზუსტად გამოხატავს მწერლის ემოციას და აღწევს მკითხველამდე.
სპარსული ლექსები პირველად რომ წავიკითხე, მოვიხიბლე და ისეთი განცდა გამიჩნდა, თითქოს უცხოტომელის კი არა, ქართველი ავტორის შემოქმედებას ვეცნობოდი. სპარსული პოეზია მხოლოდ სალაღობო და ყურის დამატკბობელი როდია; მასში ძალიან დიდი სიბრძნეა ჩაქსოვილი. არ ვიცი, როგორ ჟღერს ეს ლექსები ორიგინალურ ენაზე, მაგრამ ქართული რომ ძალიან უხდება, ვფიქრობ, თქვენც დამეთანხმებით.
აი, სწორედ ახლა ხელთ მაქვს სპარსული პოეზიის ნიმუშები – მაგალი თოდუას თარგმანი, რომელიც 1980 წელს დაისტამბა და ამ სახის პირველი გამოცემა გახლდათ. რამდენიმე ავტორი თანამედროვეთა თარგმანშიც ვნახე, მაგრამ ეს ვარიანტი ყველაზე მეტად მომეწონა.
პოეზიის მოყვარულთ, რასაკვირველია, ერთხელ მაინც წაუკითხავთ სპარსული ლექსი, რომელიც ასე ლამაზად ჟღერს:
ჰაფეზი, „წუთისოფელი”
ხომ ნახე უკვე წუთისოფელი,
რარიგ ბილწი და რარიგ ფლიდია?!
დრო ცოტა დაგვრჩა, მოვასწროთ, თორემ
ცოტა გვახაროს, ისიც დიდია.
საწუთროს ნუ სწუხ, მასზე ვიწუხოთ,
ეგ ჩვენი გზები საით მიდიან?
ხვალ რა მოგველის, არავინ ვუწყით
სიცოცხლე ჩვენი ბეწვზე ჰკიდია.
ჰაფეზი (შამს-ედ-დინ მოჰამედ შირაზი ჰაფეზი), პოეტი, რომლის ლექსიც სპარსული კლასიკური პოეზიის საუკეთესო ნიმუშია, მოღვაწეობდა 1320-1389 წლებში, მისი საფლავი კი დღესაც წმინდა ადგილად მიაჩნიათ ირანელებს. მე-19 საუკუნის ევროპაში ძალზე პოპულარული იყო მისი ლირიკა. გოეთემ ერთ-ერთ წიგნს „ჰაფეზის წიგნი” უწოდა და საქებარი სიტყვები არ დაიშურა ამ პოეტის მიმართ. ძალიან კარგი თარგმანი აქვს ვახუშტი კოტეტიშვილს, რომელმაც ქართული სულიც ჩაბერა სპარსულ ლექსს.
კიდევ ერთი ავტორი, რომლის შემოქმედებაც ქართველი მკითხველისთვის უცხო არ უნდა იყოს, ჯალალედინ რუმია (1207-1273). პოეტი, რომლის შემოქმედება ადვილად აღწევს ადამიანის გულში, რადგან სავსეა სიკეთით, სიყვარულითა და პოეტური გულწრფელობით. მისი ბიოგრაფიიდან ცნობილია, რომ იგი სუფიზმის მიმდევარი იყო და ქადაგებდა მშვიდობას, ერთმანეთის სიყვარულს, მიტევებას. ისლამისტებისგან განსხვავებით, სუფისტები ასკეტურ ცხოვრებას მისდევენ, თუმცა ჯალალედინ რუმი ასკეტი არ ყოფილა.
ჯალალედინ რუმი, „განა არ იცი?”
მე ქვა ვიყავი,
მოვკვდი ქვა და მცენარედ მოველ,
მოვკვდი მცენარეც
და ბუნაგი ცხოველში ვპოვე.
მოვკვდი ცხოველიც და ვიქეცი ადამის ტომად.
მოვკვდები აქაც, მაგრამ განა მაძრწუნებს კვდომა!
გარდავიცვლები ახალ დღეთა იმედით მთენი,
რომ ანგელოზის გამომესხას მსუბუქი ფრთენი.
და ერთ დღეს, როცა ანგელოზის დადგება რიგიც,
არავინ იცის, იქ რა მელის, რა არის იქით…
წერილი მოგზაურობაზე საუბრით დავიწყე, რომ არავის გაჰკვირვებოდა ჩემი ესოდენ დიდი სურვილი აღმოსავლური კულტურის გაცნობისა. ალბათ, ოცნების ასრულებას ჭრელა-ჭრულა აღმოსავლეთით დავიწყებ. ეს სურვილი უფრო მეტად გამიმძაფრდა მას შემდეგ, რაც სპარსული ლექსები შევიყვარე. ვფიქრობ, სპარსული პოეზია ძალიან საყურადღებო პოეტურ ნიმუშებს შეიცავს, რომლებიც ლიტერატურის მოყვარული ნებისმიერი ადამიანისთვის საინტერესო იქნება. გარდა ამისა, ეს არის ლექსი, რომელიც სავსეა სიმსუბუქით, სიმშვიდით, თითოეული ტაეპის მიღმა კი მკითხველი შემოქმედის გულისცემას გრძნობს.
