და
სხვა.

თანამედროვე ადამიანისთვის სასამართლო პროცესი, უპირველეს ყოვლისა, სამართლიანისა და უსამართლოს გარჩევაა; მოგებასა და წაგებას აქ მეორეხარისხოვანი მნიშვნელობა აქვს. არქაული სამართლის გააზრება კი ეთიკურ ღირებულებებზე ამგვარი მიჯაჭვულობისგან გათავისუფლებას ითხოვს. სამართლის წარმოების მაღალგანვითარებული ფორმებიდან კულტურის უფრო დაბალ საფეხურებზე ყურადღების გადატანისას ერთი შეხედვით ჩანს, რომ აქ მოგებისა და წაგების იდეა, ე. ი. წმინდა აგონიური მომენტი, რამდენადმე გადაწონის სამართლიანისა და უსამართლოს იდეას, ანუ ეთიკურ-იურიდიულ მხარეს. ლიტერატურა ის სამსჯავროა, სადაც ერთნაირი სიცხადით თამაშდება ღვთაებრივი და ადამიანური (საზოგადოებრივ-თემობრივი, სამოქალაქო) სამართლის სცენები. ღმრთაებრივი სასწორი, რომელზეც ზევსი “ილიადაში” სასიკვდილო ხვედრს წონის (“ოქროს სასწორზე მამამ დადო ორი წილხვედრი, სიკვდილის წილი, გაუღვიძარ ძილში შთანთქმული _ მხედარ ტროელთა, კურტაკიან აქაველ სპათა”), იგივეა, რაც ზევსის მსჯავრი (δικάζειν). წარმოდგენები ღვთის ნებაზე, ბედისწერასა და შემთხვევითობაზე აქ ერთმანეთშია ათქვეფილი.

“მართლმსაჯულების სასწორი” – ეს მეტაფორა უთუოდ ჰომეროსისეული სახისგან მომდინარეობს და მოგების მერყევ შანსს გამოხატავს. ზნეობრივი სამართლის გამარჯვებაზე, იმაზე, რომ სამართლიანობა უფრო მეტს იწონის, ვიდრე უსამართლობა, აქ ჯერ ლაპარაკიც კი არ არის, ისევე როგორც პირველყოფილთა გამოქვაბულში, სადაც, ტომისა და ბელადის განაჩენით, სხვებისგან განსხვავებული მაღალი ქარაფიდან “დიდი დაძინების ხახაში ჩაეშვება”. აქვე იკითხება მეტაფორაში ჩამალული სიდიადე ლიტერატურული გმირისა, რომელიც, ჰერმან ჰესეს “ტყის კაცისგან” განსხვავებით, მხოლოდ საკუთარი თავგანწირვის ხარჯზე ტოვებს ტომს წელგამართულს (ქარაფის პირას უკანასკნელად მდგომი “იგის სხეულში დიდი სისწრაფით შემოიჭრა რიცხვმრავალი ტომი. ყველა გამართული იყო, ყველა _ მხრებში გაშლილი…”).

მიხაილ ბატინი ამბობს: რადგანაც ენა სოციალური ფენომენია, ჩვენ მიერ ხმარებული სიტყვები და გამოთქმები გაჯერებულია სხვა მოუბართა ინტენციებითა და აქცენტებით. ლიტერატურულ ტექსტებში შემხვედრ ყველა გამონათქვამში ისმის ერთგვარი ექო სხვა გამონათქვამებისა. ჯ. ქარჩხაძის “იგი” შიდალიტერატურული ინტერტექსტია ვაჟა-ფშაველას პოემებისა: “ალუდა ქეთელაური” და “სტუმარ-მასპინძელი”, – ინტერტექსტი, სადაც, ავტორის ბიოგრაფიული შტრიხების გათვალისწინებით, ტრანსსემიოტიკურ ტექსტუალობასთან გვაქვს საქმე. ექსპლიციტურ განსხვავებულობას ქმნის არა მხოლოდ პოეტური დისკურსი, არამედ თვისებრივად ახალი პოეტური ენა, მდიდარი როგორც ცალკეული ზმნური თუ სახელური მორფემებით, ისე მეტაფორული სინტაგმებით, უნივერსალური გამომსახველობითი საშუალებების სიმრავლით (“წაიტყვის უგვანს სიტყვასა…”, “ვეება ჭანდარს აიღებს, წიწკრად გაიდებს მხარზედა…”(“გოგოთურ და აფშინა”); “მკერდზე ნაკრავმა ტყვიამა გაუნაძოძა გულია…”; “ჯიხვნი მაებნენ მყინვარსა, მადლი რქათ ადგა ღვთისაო…”; “შატილს ჯერ არ ჩასწდომია შუქი შუადღის მზისაო, არ ჩაუშვებენ ჩამსვლელსა, ცა ახურია კლდისაო…”; “ვერვინ მაჰრივა იღბალი, ვერავინ უყვა ავია, გველმა ვერ გასჭრა ლიბოი, დღესაც ცოცხალი არია…”(“ალუდა ქეთელაური”).

პოსტსტრუქტურალიზმის ფუნდამენტური დებულების თანახმად, გამონათქვამის მნიშვნელობა უცხო სიტყვებისა და ღირებულებების, სხვადასხვა კულტურის, სოციალური და პროფესიული ენის ურთიერთქმედების შედეგად წარმოიშობა. ტექსტი როგორც დასრულებული დებულება არ არსებობს და თითოეული ტექსტი წარმოადგენს “გლობალური ტექსტის”, ე. წ. “ტექსტების კოსმოსის”, ნაწილს. ამდენად, ვაჟას ალუდასა და შექსპირის შაილოკის (“ვენეციელი ვაჭარი”), თუნდაც იმავე ალუდასა და იბსენის ექიმ სტოკმანის (“ხალხის მტერი”) ფიქრები ინტერტექსტობრივი ელემენტია, რომელიც მოცემული დისკურსების უნივერსალურ კულტურულ ღირებულებებად გააზრების საშუალებას იძლევა.

ერთი შეხედვით, ამავე საშუალებას იძლევა ლაზარე ჩიჩილაშვილის (მ. ჯავახიშვილის “ორი განაჩენი”), ორესტეს (ესქილეს “ევმენიდები”), რიჩარდ III-ის, (შექსპირის ამავე სახელწოდების პიესა), რასკოლნიკოვის (დოსტოევსკის “დანაშაული და სასჯელი”) დანაშაულთა და სასჯელთა გახსენება. თუკი დოსტოევსკი დიდებულად აყენებს მოთხოვნებს, მისეული გადაწყვეტა, მოაგვაროს პრობლემა “ახალი ქრისტიანობით”, საქმეს ვერ შველის. “ლამის ისეთი შთაბეჭდილება იქმნება, რომ იგი ქრისტეს იყენებს როგორც გამოგონილ საშუალებას. “დანაშაული და სასჯელის” გადაწყვეტა მეტაფიზიკურ და უნივერსალურ პრობლემათა პიროვნული გადაწყვეტაა. რასკოლნიკოვი მხოლოდ ამ საზოგადოებრივი უთანხმოების შედეგია. მის მსგავსთათვის ის ფაქტი, რომ ინანიებენ, მზად არიან სასჯელის მისაღებად და ცნობენ პიროვნულ ღმერთს, სრულიადაც არ არის უფლის მიერ მათი შეწყნარების გარანტია. ეს იმას ჰგავს, რომ გეომეტრიული ამოცანის ამოხსნა პირველი კლასის არითმეტიკის ცოდნით დააპირო”.

ზუსტად მიგნებული იმპლიციტური სიგნალებისა და განსხვავებული ენობრივი კოდების, აღწერის ტიპების მისეული გამოყენებით მსოფლიო ლიტერატურაში ღირსეულ ადგილს იჭერს მიხეილ ჯავახიშვილის თხრობა. ლამბალოს სასჯელი ეპოქის განაჩენია. “ძალადობა მთელს სამყაროში არსებობს…სიტყვა “ჰუმანიზმი” სასაცილო გახდა… სიტყვა “გულს” მარტო სამედიცინო მნიშვნელობა შერჩა…” სწორედ ამიტომ წუხს ეჟენ იონესკო ადამიანებზე ნადირობის გამო. ხოცვა-ჟლეტის მიზეზები მხოლოდ ეკონომიკური და კლასობრივი ხასიათისა როდია; ეს სულელური სტერეოტიპი მარტო გონებრივად ჩამორჩენილი ადამიანებისთვისაა დამაჯერებელი”, – აცხადებს იგი. მაშადი ჰასანისა და მისი პროტოტიპის “წითელი ყაშას” სახეებს, გარდა ისტორიული დამოკიდებულებისა, სხვაგვარი, ცხოვრებისეული გამოცდილებაც უნდა კვებავდეს, ყაშასეული ტიპი, რომელიც ამ პერსონაჟში მხატვრულად განსხეულდა, ასევე – სამართალაღსრულების პროცესები მწერლისთვის კიდევ უფრო თვალშისაცემი გახდა საბჭოთა საქართველოში, სადაც ბოლშევიკური რეჟიმის ბატონობა მრავალი პატარა თუ დიდი ყაშას აღზევებას ნიშნავდა. მოგვიანებით მათ ხომ თავად მწერალსაც გაუსწორეს ანგარიში იმ პროცესთათვის, რომელთაც მისი შემოქმედება სარკესავით ირეკლავდა.

იმპრესიონიზმისთვის დამახასიათებელი სისხარტითა და მოქნილობით გვიხატავს ნიკო ლორთქიფანიძე სასამართლო პროცესის შედეგს ნოველაში “სანახავათ”. აქ ექვთიმია უსუსური დამნაშავეა, რომელმაც ცოლის თაყვანისმცემელი სიკვდილით დასაჯა, მერე საკუთარი ცოლიც ძლივს გამოგლიჯეს ხელიდან. ამიტომაც მზადაა, სასჯელი დამსახურებულად მოიხადოს. ნოველაში იმერელი ბავშვის ენით, თვალთაღქმითა და განცდით იჭრება ამბები, რომლებსაც ავტორი ერთიან ქარგაში ამთლიანებს. საბოლოოდ კი იკვეთება აზრი, რომ დამნაშავის მიმართ საზოგადოება (ოჯახი, ცოლი, რომელიც იმის გამო სცემა, რომ ძველი შეყვარებული აედევნა) მიმტევებელი და მეტად დამნდობია, ვიდრე კანონი.

გულუბრყვილო, უნიადაგო და გამაღიზიანებელია დასკვნები, რომლებიც გრიგოლ აბაშიძის “ყორნალში” გამომძიებელ ოთარ გამრეკელს გამოაქვს. აქ ვითარება იმდენად გამჭვირვალეა, რომ გამოსაძიებელი არაფერი რჩება. მიუხედავად ამისა, გამრეკელი ღია კარის შესამტვრევად იმტვრევს თავს და სიბრალულს უფრო იმსახურებს უკიდურესად დაბალი პროფესიონალიზმის გამო, ვიდრე მოწიწებასა და პატივისცემას, როგორც თავისი საქმის კარგად მცოდნე მიუკერძოებელი მსაჯული. რომანისტის ღრმააზროვანი ჩანაფიქრი “ყორნალში” დროდადრო იაფფასიანი დეტექტივის ჩარჩოებში ექცევა და მძაფრი სიუჟეტური მდინარება ხშირად შეუზღუდავი აღმოჩნდება, – ამის მაგალითი “ყორნალში” მრავლად მოიპოვება; მიუხედავად ყოველივე ზემოთქმულისა, ათეიზმის მძვინვარების ეპოქაში გრიგოლ აბაშიძემ შეძლო შეექმნა ანტიკური ტრაგედიის ბადალი ვრცელი ეპიკური ტილო, წარმოეჩინა უღმერთობის საუკუნის მსხვერპლის (ლევან გაფრინდაშვილის) მძაფრი სულიერი დრამა, რომელიც სწორედ რწმენისგან განზე განდგომამ გამოიწვია. მერე რა, რომ საკუთარი გაბედულებით მოგვრილი სიხარულისა თუ გაუცნობიერებელი შიშის გამო ავტორს ოსტატობა იქ ღალატობს, სადაც ყველაზე მეტად იყო მოსალოდნელი.

ამ და სხვა ტექსტების პრაგმატული ანალიზის მეთოდით სიღრმისეული კვლევა არაერთ საგულისხმო შედეგს მოგვცემს ქართულენობრივი ლიტერატურული დისკურსის ფსიქოლოგიური, სოციალურ-პოლიტიკური თუ სამართლებრივი საფუძვლების გამოსავლენად, უკეთ დაგვანახვებს, რამდენად მსგავსია ან განსხვავებული, მკაცრია ან მყიფე საზოგადოებათა, რეჟიმთა, ეპოქათა განაჩენი.

მოხსენება წაკითხულ იქნა შედარებითი ლიტერატურის მე-3 საერთაშორისო კონფერენციაზე “გამოძიება და პროცესი ლიტერატურასა და ხელოვნებაში”. ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტი (თბილისი, საქართველო); ლორანსიენის უნივერსიტეტი (სედბერი, ონტარიო, კანადა). თბილისი, 27 – 29 ივნისი, 2012 წელი.