რეცეფციის პროცესი ყოველთვის მხოლოდ ტექსტის მხატვრულ ღირებულებას არ ეხება. ხშირად ამ პროცესში მონაწილეობს ფაქტორები, რომლებსაც ტექსტის სიკარგე-სიცუდესთან არავითარი კავშირი არა აქვს. ეს ფიქრები, რაოდენ მოულოდნელიც უნდა იყოს, ნიკოს კაზანძაკისის „ქრისტეს უკანასკნელმა ცდუნებამ“ გამიჩინა.
აშკარაა, რომ კაზანძაკისს რომანში სასაცილო ფაქტობრივი შეცდომები მოსდის: ნაზარეთში ვერ იქნებოდა აყვავებული ველ-მინდვრები, რადგან ნაზარეთი კლდოვანი, უდაბური და უწყლო მხარე იყო, ამასთან – ძალზე ღარიბიც; მაგდალა, ამის საპირისპიროდ, სულაც არ ყოფილა სოფელი, უმნიშვნელოვანესი საპორტო ქალაქი გახლდათ, საკმაოდ კოსმოპოლიტური; პეტრეს ქრისტესთან შეხვედრამდე სიმონი ერქვა, პეტრე კი გაბერძნულებულ-გალათინურებული ვერსიაა ქრისტეს მიერ მისთვის შერქმეული სახელისა „კეფა“, რაც „კლდეს“ ნიშნავს. ამ ხარვეზებს ემატება მარიამ მაგდალელის სრულიად უინტერესოდ დამუშავებული სახე, როგორც მონანული მეძავისა (არადა, ეს ნარატივი მის შესახებ მხოლოდ მეოთხე საუკუნეში ჩნდება, პირველი საუკუნეების ქრისტიანობა და, მასთან ერთად, მართლმადიდებლური ტრადიციაც, მაგდალელს მოციქულთა სწორად, განმანათლებლად იცნობს). არის კიდევ ერთი სიუჟეტური ხარვეზიც: ქრისტე საგანგებოდ ჰკითხავს მართასა და მარიამს, მათრახი ხომ არა გაქვთო, როცა იერუსალიმში შესასვლელად სახედარს მიჰგვრიან მოწაფეები. მართა და მარიამი სახრეს აძლევენ. მომდევნო გვერდზე კი ქრისტეს ხელში შოლტი უჭირავს და ტაძრის მოვაჭრეებს გარეთ ერეკება (გვ. 543-546).
ცხადია, მწერალს შეუძლია, სინამდვილე დაარღვიოს, მაგრამ ამას კონცეპტუალური დატვირთვა უნდა ჰქონდეს. მკითხველი ყოველთვის ხვდება, როდისაა ეს დარღვევა პოსტმოდერნისტული ხერხი და როდის – არცოდნის შედეგი. კაზანძაკისის შემთხვევაში კი რჩება შთაბეჭდილება, რომ მას, უბრალოდ, არ შეუსწავლია იმ სამყაროს ისტორიულ-გეოგრაფიული თავისებურებები, რომელზეც წერდა.
ვკითხულობდი და ვფიქრობდი, ეს შეცდომები მე რომ გამპაროდა, ხომ აილესავდა კბილებს ქართული კრიტიკა და დაწერდნენ, ახალგაზრდა ავტორი ასეთ დიდ თემებს არ უნდა შეეჭიდოსო? უთუოდ, უთუოდ ასე იქნებოდა.
მეორე, რამაც დამაფიქრა, რომანის მოცულობაა. „ახალი აღქმა“ ამხელა რომ ყოფილიყო… თუმცა რატომ „ყოფილიყო“ – ამას წინათ ერთ გადაცემაში ვიყავი სტუმრად და ეთერში გასვლამდე წამყვანი სწორედ მისი მოცულობით დაინტერესდა. როცა ვუთხარი, დაახლოებით 300 გვერდია-მეთქი, შეიცხადა:
- უჰ! სამასი გვერდი რა ამბავია, კაცო!
მართლაც, „აკუმზე“ დაწერილი რამდენიმე რეცენზიიდან, ორში ხაზი სწორედ მის მოცულობას ესმება, რამდენადმე ირონიულად. შარშან კი, როცა სომხეთში ლიტერატურულ ფესტივალზე ჩავედი, ორგანიზატორმა ასე წარმადგინა, ნანამ ჩვენს ერთ პროექტში მიიღო მონაწილეობა და ახლა თურმე 500-გვერდიანი წიგნი დაუწერიაო. ამ წარდგენას პუბლიკა სიცილით შეხვდა.
არასდროს მესმოდა, ჩემი წიგნების მოცულობა ასე საგანგებოდ აღსანიშნავი რატომ იყო. თუმცა ახლა რომ ვფიქრობ, მთლად ძნელი გამოსაცნობიც არაა – რომანი ხომ ჩვენში 100-გვერდიან ბროშურას ეწოდება. ეს ნაწილობრივ იმის ბრალია, რომ ენაში სიტყვის „Novella“ ზუსტი შესატყვისი არა გვაქვს, ნაწილობრივ, კი იმისა, რომ ქართველი მწერალი წერით ვერ ცხოვრობს და უამრავი სხვა საქმის კეთება უწევს თავის სარჩენად. რომანები კი, მით უფრო, დიდტანიანი რომანები, მხოლოდ მკაცრი დისციპლინით იწერება, რომლის დაცვაც ჩვენი ქვეყნის პირობებში ძალიან ძნელია, თუ სულაც შეუძლებელი – არა.
შედარებისათვის იმასაც ვიტყვი, რომ ჩემი წიგნები ამერიკაში თან მქონდა. არცერთ მწერალს, აიოვის უნივერსიტეტის არცერთ სტუდენტსა და პროფესორს და, საერთოდ, არცერთ მკითხველს, მათი მოცულობა არ აღუნიშნავს, როგორც რაიმე უჩვეულო. მეტიც, წიგნის მაღაზიებში რომანები, საშუალოდ, სწორედ „აკუმისხელაა“. ჩემი წიგნები ამერიკაში რომ გამოცემულიყო, არავინ მიიჩნევდა დიდტანიანად და, მით უმეტეს, არავინ დაიწყებდა ქილიკს ამის გამო.
მაგრამ განა ჩვენში გსმენიათ, ვინმე „ქრისტეს უკანასკნელ ცდუნებას“ სიდიდის მიზეზით იწუნებდეს? გსმენიათ ამგვარი შენიშვნა თომას ვულფის ან მარსელ პრუსტის რომანების შესახებ? დიდ წიგნებს ახლა აღარ წერენო, – შესაძლოა, ვინმე შემოგვედავოს. დარწმუნებული ხართ? აბა, ისაბელ ალიენდე, ბერნარდინ ევარისტო და, რაღა შორს მივდივართ, ნინო ხარატიშვილი?
დიდ რომანებს აღარ წერენ ჩვენში, უფრო სწორად, ვეღარ წერენ. მიზეზი ზემოთ უკვე ავხსენი. მაგრამ განა, პირიქით, სიხარულით არ უნდა ვხვდებოდეთ იმას, რაც ჩვენს ლიტერატურაში ასე იშვიათია? მიაქციეთ ყურადღება: არც იმ რეცენზიებში და არც შემდგომ არავის არასდროს დაუწერია ან უთქვამს, რომ „აკუმში“ რამე ზედმეტია, ტექსტი ხელოვნურადაა გაგრძელებული, შესამოკლებელია. ესე იგი, მოცულობა კომპოზიციური დაუხვეწაობის შედეგი არ არის. აბა, რაღაა პრობლემა?
რა და, ავტორი.
ავტორი, რომელიც „ახალგაზრდაა“ და „ახალბედა“, და „დამწყები“ და ამიტომ არა აქვს უფლება აკეთოს ის, რასაც აკეთებენ დიდი ან ცნობილი მწერლები. სწორედ ავტორის ავტორიტეტი (რაც დასავლურმა ლიტერატურულმა ველმა 60-იან წლებში მკვდრად გამოაცხადა) განაპირობებს იმას, რომ ჩვენ წიგნებს შერჩევით ვიწუნებთ ან ვიწონებთ.
აი, კიდევ ერთი მაგალითი: ხელთა მაქვს ნაირა გელაშვილის პოეზიის ორტომეული. ვიყოთ გულწრფელი: არის ამ კრებულებში საკმაოდ სუსტი ლექსებიც. თუმცა საინტერესო ისაა, რომ ორტომეულს რეცენზიებიც ახლავს და იქ ყველა ლექსი ერთხმადაა შექებული, ნათქვამია, ეს ნამდვილი პოეზიააო. მხოლოდ ერთ რეცენზიაში ვხვდებით შენიშვნას, ლექსებს ლაკონიურობა აკლია, ალაგ-ალაგ ზედმეტად დეტალიზებულიაო, მაგრამ ამ შენიშვნას, ნახეთ, როგორი ფრაზა მოსდევს:
„და თუ მიუხედავად ყველაფრისა, მას [ნაირა გელაშვილს – ნ.ა.] სამომავლოდ მეტ ლაკონიურობას და პოეტურ სისხარტეს მაინც ვურჩევთ, ალბათ სწორედ იმ მაღალი ხელოვნების უმკაცრესი კრიტერიუმების გამო, რომლის ერთგული ის მუდამ იყო და არის“. („თუნდაც ბალახის გამო“, ტომი მეორე, გვ.357)
ასეთ რევერანსს „ახალგაზრდა“ და „დამწყებ“ მწერალს, თქვენი აზრით, ვინმე გაუკეთებდა? ცხადია, არა.
მეორე უკიდურესობაც შემხვედრია: გუდრიდზე მკითხველთა შეფასებებს ვადევნებ თვალს. თუკი ავტორი დებიუტანტია, ეს შეფასებებში აუცილებლადაა ხაზგასმული. იმასაც წერენ ხოლმე, ავტორი ძალიან ახალგაზრდა ყოფილა და ამიტომ ბევრ რამეზე თვალი დავხუჭეო.
ახალგაზრდაა, ესე იგი, რაღაცები ეპატიება.
ჩვენი ლიტერატურული წრე იმდენად პატარა და ჩაკეტილია, რომ ობიექტურობის დაცვა ისედაც რთულია ტექსტის შეფასებისას – ყველა ყველას იცნობს და არავის სურს, ვინმეს აწყენინოს (კრიტიკა საწყენად რომ აღიქმება და ავტორებს კრიტიკისთვის რომ უპასუხიათ – ეს კიდევ ერთი უბედურებაა). ზემოთ აღწერილი დამოკიდებულება კი დამატებით მიკერძოებას აჩენს რეცეფციის პროცესში. თუმცა როგორც ჩანს, ეს პრობლემა ჩვენში სულ იყო – შემთხვევით როდი აბოლოებს აკაკი ბაქრაძე ჩვენი ლიტერატურის ერთ კლასიკურ რომანზე „სამოსელი პირველი“ დაწერილ წერილს სწორედ იმის ახსნით, რატომ შეიძლება, კლასიკად აღიარებულ რომანზე კრიტიკულად დაწერო. (იხ. მისი „იყიდენ მახვილი“).
ტექსტი დამოუკიდებელი ორგანიზმია. თუ მას ავტორის ავტორიტეტის მარწუხებში მოვაქცევთ, ბევრი იმგვარი დეტალი გამოგვრჩება, რის გამოც ის ასე შებოჭვამდე ღირებული იყო ან, პირიქით, რის გამოც მისი ღირებულება ეჭვქვეშ დადგებოდა. კარგი იქნება, თუ ამაზე დავფიქრდებით…
