არსებობს წიგნი-სავანეები, რამე უვარგისის წაკითხვის შემდეგ რომ უნდა მიაშურო მოსასვენებლად და სიამოვნებისათვის. ასეთ წიგნებს პირველივე ფრაზიდან ეტყობა, რომ კარგია. ასეთი წიგნები პირველივე პწკარიდან თავს მკითხველად გაგრძნობინებს. ნათია გიორგაძის ახალი პოეტური კრებული „ღმერთის დიაპაზონი“ (გამომცემლობა „ინტელექტი“, 2022) სწორედ ამგვარი წიგნია.
„ღმერთის დიაპაზონი“ ინტელექტუალი ავტორის მიერ ინტელექტუალი მკითხველისათვის შექმნილი პოეზიაა. აკი ერთ-ერთ ლექსში პირდაპირაა გაცხადებული კრებულის ეს თავისებურებაც:
„სათქმელი მხოლოდ თავში მქონდა
და ენის წვერზე არასოდეს დამიტკბია.“ (გვ. 89)
მაინც რა არის ღმერთის დიაპაზონი? საიდან სადამდეა გაბნეული ღმერთი?
უცნაური კითხვაა, თუმცა არა – პოეზიისათვის. მით უფრო მაშინ, როცა ჩვენ წინაშე კონცეპტუალური კრებულია. „ღმერთის დიაპაზონიც“ სწორედ ასეთია, სამი ნაწილისაგან შედგება: „ფლობის უფლება“, „გადაბიჯება“, „ჰაერის ბუსუსები“.
„ფლობის უფლებაში“ თავმოყრილი ლექსების გამაერთიანებელი თემა ქონასა და არქონას შორის მიმართებაა. აქვეა დანაკარგიც:
„[…]ძლივს გასაგონი
ხმით ვფიქრობ, ჩემმა კახელმა
მეგობარმა, თმაში თოგალგარეულმა,
როგორ დამტოვა სამუდამოდ
და როგორ წავიდა სხვა ალაზნის
საძებნელად.“ (გვ.15)
აქვეა უხვად ბიბლიური ალუზიებიც, ამ ნაწილში შემავალ თითქმის ყველა ლექსშია.
და მაინც, რა არის ჩვენი და რა არ არის ჩვენი? როგორ გავცეთ ამ შეკითხვას პასუხი? ან ეგებ მხოლოდ უნდა დავსვათ, პასუხი კი უმნიშვნელოა? დავსვათ, მაგალითად, ასე:
„ადამიანმა მიიჩვია ძაღლი და ტურა,
ძაღლი დარჩა და ტურა წავიდა.
ხოლო ხეებიდან ერთ-ერთი
საფლავშიც ჩამომყვება,
არადა, მისთვის არასოდეს
სიტყვა არ მითქვამს.“ (გვ. 26-27)
აქ ყველა დეტალი შენიშნული და აღნუსხულია, სიტყვით მოხელთებული, ლექსის კომპოზიცია კი სწორხაზოვნებასა და სიმწყობრეს უარყოფს. დასაწყისში ნახსენები მოტივი ბოლოსკენ მოულოდნელად გვიბრუნდება, არადა, შუაში სრულიად სხვა სახე-ხატებს უთმობს ადგილს, როგორც, მაგალითად, ამ ლექსში:
„სახლები სხვადასხვა ფერის
სახურავებით, შიმშილით,
ტანჯვით, უპატივცემულობით,
ყოველი ღამე იყო ბნელი,
ყოველი დილა – სიბნელეზე
გამარჯვება.
გაყინულ თითებში ვაჩხაკუნებ,
სუსტი შუქი აქვს, მაგრამ მაინც
ძალიან მიყვარს.“ (გვ. 28-29)
„გაყინულ თითებში ვაჩხაკუნებ“ რას? ღამეს? დილას? სიბნელეს? წინა სტრიქონებში სწორედ მათზეა საუბარი.
არა – ძველ დასაქოქ ფარანს ლექსის დასაწყისში გამოყენებული შედარებიდან:
„ქალაქში ბევრი ტაძარია,
როგორც ძველი დასაქოქი ფარანი.“ (გვ. 28)
და ამ ფრაგმენტულ, დანაწევრებულ სამყაროში რა შეიძლება, ჰქონდეს პოეტს? ან რა უ ნ დ ა ჰქონდეს?
„ყველამ, ვინც მიყვარს,
ერთ მშვენიერ დღეს
პირი რომ შეკრას,
ზურგი მაქციოს,
მე კი არ მქონდეს იარაღი
თავდასახსნელად,
მხოლოდ დუმილის უფლება მქონდეს.
ამიტომ ლოცვაში ამოვიღო:
„უფალო, შეუნდევ მოძულეთა
და მაჭირვებელთა ჩვენთა…“
ხმამაღლა სათქმელად,
გულში კი დავიტოვო,
რა დამაძინებს ამის მერე?
ან დაძინებულს რა გამაღვიძებს?“ (გვ. 32)
პასუხიც ამავე ლექსშია: ეს ასეა საჭირო, რადგან:
„ცაში დაფრინავს ჭოტი,
ღამე ათია მანაც,
წყალს უნდა კალაპოტი,
პოეტს – ათასი ჭირი.“ (გვ. 33)
მაგრამ ყველაფერი წარმავალია, მათ შორის, ფლობაც. ამიტომ სანამ გაქვს, უნდა მოუფრთხილდე, უნდა მოასწრო, რაც გასაკეთებელია – ამ სათქმელით სრულდება „ფლობის უფლების“ ნაწილი:
„წყენა მეწყერივით მიწისაა,
როცა დაიძვრება, მაშინ იყოს,
თქვენ კი მოასწარით ახლა იმ დროს,
წადით, გოგოებო!“ („სანამ“, გვ. 34)
„გადაბიჯებაში“ თავმოყრილი ლექსების გამაერთიანებელი სხვადასხვა ონტოლოგიურ მდგომარეობებს შორის არსებული ზღვარია. ეს შეიძლება, იყოს ზღვარი ხელოვნებასა და ცხოვრებას შორის, ეს საერთოდ, შეიძლება, იყოს პოეზია, როგორც პრობლემა, რომელსაც აბიჯებ ან ვერ აბიჯებ („***რომ წაიკითხო სულის გაყრის ლოცვა და მიხვდე“, „პოეზიას“, „კარლო კაჭარავა“), რადგან არაფერი იცი მისი წარმომავლობის შესახებ ან იმის შესახებ, რეალობას როგორ უკავშირდება:
„იკითხავენ, სად არის აქ პოეზია?
მე კი ვუპასუხებ,
დაუსაბამოა მისი ორთქლი, ფანჯრის მინაზე განმბნეული.“ (გვ. 71)
ან ეგებ პოეზია, ქმნის პროცესია თავად გადაბიჯება („მოქმედი პირის გააზრებისათვის“)? ან იქნებ რეალობაა ის, რასაც უნდა გადააბიჯო, რათა პოეზია შექმნა? ყოველდღიური რუტინაა ის, რაც უნდა უარყო? და თუ ასე არ მოიქეცი, ის თავად კი არ გადაგაბიჯებს, გაგსრესს და მერე დაუწერელი ტექსტების გამოგლოვა მოგიწევს ამგვარად:
„მიშველეთ, ჩემო მაქებრებო,
მომაძებნინეთ წყალში გადაყრილი
ლექსები, ხელგაშვებული ლექსები,
ვერ გამოგლოვილები! […]
რატომ მიატოვეთ სამსახური?
-აღარ მიღირდა სატალახოდ.
რასაც იტყვით, აქ დარჩება.
-რასაც არა? – ამოგაძრობთ! […]
შავო შაშვო, ისე, როგორც „თეთრო ბატო“.
სადღა არიან ნამდვილი პოეტები?“ (გვ. 68-69)
ან ეგებ ეს არის ზღვარი რეალურსა და ირეალურს შორის („*** ხმოვნებმა შეასწრეს ციხესიმაგრეში“) ან ლინგვისტური ზღვარი სემანტიკურ ოპოზიციებს შორის („*** დავხედე სიტყვას გამარჯვება“)?
სადაც გადაბიჯებაა, იქ დროც პირობითია – სულიერი მდგომარეობა, შეიძლება, წამიერად შეგეცვალოს და ერთი დღე საუკუნედ გექცეს:
„დილაა, მეგობარი მიგზავნის ფოტოს,
ფოტო გუშინდელია.
ის იღიმება, მეც ვიღიმები.
დიდი ხანია, ასე არ ვყოფილვარ!
შენ, ზღვის შუაგულში მყოფო,
შენ, ნაძვის ხესავით წიწვიანო,
როგორც უდაბნოში მეწალკოტე
ან კუტი ირემი რქების მომედე,
დიდი ხანია, ასე არ ვყოფილვარ! […]
ამიტომ ეს ფოტო ძალიან გამიხარდა.
სხვანაირი, სულ სხვანაირი
დილაა!“ (გვ. 55)
არის კიდევ ერთი ზღვარი – სიკვდილსა და სიცოცხლეს შორის. ამ ზღვარზე მაშინაც ხარ, როცა გგონია, რომ კვდები. „მსტვინავი ღამის ანამნეზი“ სწორედ ამ განცდას გადმოგვცემს, საკმაოდ უჩვეულოდ და ორიგინალურად, აქ შეტევითი ხველა ასე აღიწერება:
„ხი-ხი, ხი-ხი, ხიხინებენ
დანარჩენი მგზავრები,
ჩუმად ვარ, სიკვდილს
ვიკავებ პირით, ასე უკრავენ
სალამურზე ან ფლეიტაზე,
ასე ეძებენ ყურით რამე სასიამოვნოს.
ასე ხედავენ,
როგორც ვარსკვლავის მოწყვეტისას მოსწყდება ცრემლი
ვარსკვლავთ აღმრიცხველს,
შორ მანძილზე მოანგარიშეს.“ (გვ. 76-77)
ამ ნაწილის ლექსებიდან კიდევ აუცილებლად უნდა ვახსენოთ „Goalkeeper“. ამ ლექსის ლირიკული გმირის მსგავსი ადამიანები არასოდეს გადალახავენ არავითარ ზღვარს, ისინი მარად იმად რჩებიან, რაც არიან. ასეთია მათი სულიერი და გონებრივი მდგომარეობა:
„გიჟებს შორის ყველა მართალია,
ზოგჯერ სიყვარულის გაძლება
გვიჭირს.
-მიყვარხარ, დაი, – დამირეკავს
გულნატკენი და უიღბლო ბიჭი.“ (გვ. 48)
თავად სიყვარული კი, რა თქმა უნდა, ყოველგვარ ზღვარს მიღმაა, უზღვროობაა, სრულყოფილება:
„სადღაც ხომ უნდა არსებობდეს ტბა,
რომელიც სავსე იქნება ბაყაყებით,
ჩემი ბავშვობის მეგობარი
მთხოვს, ცოლად გავყვე
და ტბის გარშემო ავაყვავო
ლილიები…
მე უარს ვეტყვი, რა თქმა უნდა,
რადგან ჩემს სიყვარულს
არა აქვს საზღვარი,
რადგან მე არ მაქვს
არაფერი იმ ქოხის გარდა,
სადაც ყოველთვის შემიძლია
მარტო დარჩენა.“ (გვ. 64)
კრებულის ბოლო ნაწილი კი, „ჰაერის ბუსუსები“ დაგვირგვინებაა ყველა იმ შეკითხვის, ყველა იმ ფიქრისა და ფრაზის, პირველ ორ ნაწილში რომ გახმიანდა. აქ ყველაფერი გაერთიანებულია: სიკვდილი და სიცოცხლე, აწმყო და წარსული, ბავშვობა და დიდობა, მშვიდობა და ომი. ალბათ, ესაა ღმერთის დიაპაზონიც – მისივე შექმნილი სამყარო, რომელშიც ყველაფერი თანაარსებობს და ერთმანეთს აწონასწორებს.
ლექსი კი მხოლოდ შინაარსი როდია, ის, უწინარესად, ფორმაა. ამიტომ დასასრულს, ფორმაზეც უნდა ვთქვათ ორიოდე სიტყვა:
ნათია გიორგაძის ლექსებს სპეციფიკური რიტმი ახასიათებს. ეს რიტმი ხან სტრიქონების დანაწილებით მიიღწევა და ხანაც – ძველი სალექსო საზომების გამოყენებით (აქ არის მაღალი შაირის, თოთხმეტ- და თხუთმეტმარცვლიანი საზომების მაგალითები). მეორე შემთხვევაში ხშირად სალექსო საზომის ტაეპი არ ემთხვევა ლექსის სტრიქონს. ასეთ დროს რითმა სადღაც სტრიქონშუა მიიმალება ხოლმე. ეს შეიძლება, გამოწვეული იყოს ანჟამბემანით ან, პირიქით – მისი არარსებობით. დავაკვირდეთ „ჰაერის ბუსუსების“ პირველსავე ლექსს „ალილოზე სიარული“:
„დედამ, ასე, ორმოცი წლის
წინ რომ შობა დგებოდა,
მაშინ მითხრა, დედის ნათქვამს
ვინ არ ეკიდებოდა რიდით?
და მეც მივდიოდი ჩემს ტოლებთან,
სამ უბანს ერთად გავცდით,
თოვლს ვტკეპნიდი, დედაჩემის
საუბარს ვაყოლებდი სიბნელეს, […]“ (გვ. 81)
აქ, თუ ლექსის მუსიკას ყურს მივუგდებთ, „ეკიდებოდას“ შემდეგ რამდენიმე ანჟამბემანი უნდა გვქონოდა ანუ ლექსის გრაფიკული ფორმა ამგვარი უნდა ყოფილიყო (სარითმო ერთეულები ხაზგასმულია):
„დედამ, ასე, ორმოცი წლის
წინ რომ შობა დგებოდა,
მაშინ მითხრა, დედის ნათქვამს
ვინ არ ეკიდებოდა
რიდით? და მეც მივდიოდი
ჩემს ტოლებთან, სამ უბანს
ერთად გავცდით, თოვლს ვტკეპნიდით,
დედაჩემის საუბარს
ვაყოლებდი სიბნელეს, […]“
მაგრამ ავტორს ასე არ დაუწერია. ამით მან ლექსის შუაში მუსიკა, ჟღერადობა შეცვალა, რადგან თუკი ტაეპებს ისე მივაყოლებთ ერთმანეთს, როგორც ავტორისეულ ჩანაწერშია, სულ სხვა რიტმს მივიღებთ.
რიტმის ამგვარ ვარიაციას კრებულში ხშირად შეხვდებით. აი, კიდევ ერთი მაგალითი ორიგინალური სახე-ხატით (რიტმის ცვლილება რომ ცხადი იყოს, ლექსის თავსა და ბოლოს ამოვწერ):
„როგორც მინდორი ხელახლა ვიბადები,
ახალბალახივით ვიხარებ,
ცის ქვეშ მითები და ზღაპრებია,
ცაში თავდახრილი, ლომის ქანდაკება. […]
მე სულ უფრო გეუბნები, მიყვარხარ,
შენ სულ უფრო იფერებ და ჩუმად
თვალს აპარებ თითქმის წარმოუდგენელ
ქალაქების დაცემაზე უმად-
ური ნუ იქნები ოღონდაც,
ნოემბრამდე ისევ დიდი დროა,
სახლს დავათბობ,
ჩაიდანსაც შემოვდგამ
გაზქურაზე,
ყვავილების ჩაისთვის.“ (გვ. 108-109)
ლექსი დაიწყო, როგორც ვერლიბრი, იქცა თეთრ ლექსად, შემდეგ – კონვენციურ ლექსად და კვლავ თეთრ ლექსად დასრულდა. ამასთან, მიაქციეთ ყურადღება რითმას ჩუმად/უმად, რომელშიც „უმად“ სიტყვის „უმადური“ ნაწილია. ამ სიტყვის გაკვეთამ სიტყვების თამაში მოგვცა – ური ძველი შუმერული ქალაქია, წინა ტაეპში კი ქალაქების დაცემაა ნახსენები.
სულ ესაა, რისი თქმაც წერილში შეიძლება. ვფიქრობ, საკმარისი რაოდენობით მოვიხმე ამონარიდები, რათა „ღმერთის დიაპაზონის“ გემო შეგეგრძნოთ და კრებულის მოხელთების წადილი აღგძვროდათ. იმასღა ვიტყვი, რომ კრებულთან მიბრუნების სურვილიც გაგიჩნდებათ პირველი წაკითხვის შემდეგ – წიგნმა-სავანეებმა ასე იცის…
