ტექსტი, როგორც დღესასწაული – ზურაბ ქარუმიძის „დაგნი ანუ სიყვარულის აღაპი“ ქართულ თარგმანში

მარტის თვეში ჩვენ კიდევ ერთხელ დავფიქრდით ჩვენს პოლიტიკურ არჩევანსა და იდენტობაზე: ვინ ვართ ქართველები? როგორები ვართ? სადაა ჩვენი ადგილი?

ამ კითხვებს პასუხი გამაოგნებელი ერთიანობითა და სიმამაცით გავეცით. ეს ერთიანობა კი არ იქნებოდა, რომ არა ახალგაზრდობა – უკვე თავისუფალ ქვეყანაში დაბადებული თაობა.

ახლა ისიც ვთქვათ, რას გვეუბნება ამის შესახებ (მსოფლიოში ჩვენი ქვეყნის ადგილის შესახებ) მსოფლიო ლიტერატურა? რა მიმართებაა ხელოვნებასა და პოლიტიკას შორის?

ამ კითხვებს ოსტატური ფორმითა და ხალასი თხრობით სცემს პასუხს ზურაბ ქარუმიძის „დაგნი ანუ სიყვარულის აღაპი“ (გამომცემლობა „ინტელექტი“, 2020).

უჩვეულო ამბავია: ეს წიგნი ქართველმა მწერალმა რამდენიმე წლის წინ ინგლისურად დაწერა, ქართულად მერეღა ითარგმნა. ცნობისათვის, ინგლისურად ის ჯერ ჩვენში გამოიცა, მერე კი – ამერიკაში, „Dalkey Archive Press-ის“ მიერ (ასეთი გამომცემლობაა, მხოლოდ ექსპერიმენტულ და ავანგარდულ წიგნებს ბეჭდავენ და სახელიც ერთი პოსტმოდერნისტი მწერლის, ფლენ ო’ბრაიენის რომანის „The Dalkey Archive“ მიხედვით ჰქვია).

მაინც რაზე მოგვითხრობს „დაგნი ანუ სიყვარულის აღაპი“?

ალბათ, გსმენიათ დაგნი იუელზე, მრავალი ხელოვანის მუზაზე და მის იდუმალ მკვლელობაზე. დაივიწყეთ. და საერთოდ, ნუ მოელით ბიოგრაფიულ რომანს მასზე – „დაგნი ანუ სიყვარულის აღაპი“ სულ სხვა რამეზეა. ესაა წიგნი, რომელშიც მოთხრობილია, როგორ და რატომ აჯობა პოლიტიკამ ხელოვნებას. პოლიტიკა და ხელოვნება კი ის ორი საწყისია, რომლებიც კაცობრიობას ამოძრავებს: ლეომემური (პრაგმატული, რაციონალური) და პარდიმემული (შლეგური, მიღმიერი). ამგვარი დაყოფა რაღაცით ნიცშესეულ აპოლონურ და დიონისურ საწყისებს მოგვაგონებდა, მაგრამ ავტორმა მესამეც დაუმატა, ძროხამემური საწყისი – ბოროტება, რომელიც პარდიმემულ ბუნებას ჩემულობს და ამ ბუნებისა კი არ გახლავთ.

და აი, ბოროტების მძლავრობა რომ შეაჩერონ, პარდიმემური საწყისის მქონენი (როგორც მეორენაირად ეწოდებათ ტექსტში, „შამანები“): გურჯიევი, ვაჟა-ფშაველა, დაგნი, ყორანი და ამ დიდებული ჯგუფის ტიბეტელი წინამძღოლი, ღვთაებრივ აღაპს აწყობენ, რათა კოსმოსური ძალების მეოხებით ასკოკინი, ანუ სიყვარულის ენერგია გამოათავისუფლონ. მათი აზრით, ამგვარად დაიწყება ახალი სახელოვნებო ხანა, მოდერნიზმი, და შეჩერდება ბოროტება, რომელიც კაცობრიობას ტოტალიტარული რეჟიმის სახით უნდა მოევლინოს.

ესაა ამბავი, რომლის გარშემოც ტრიალებს რომანი. თავად რომანი კი ნამდვილი სიმფონიაა, ტექსტობრიობის დღესასწაული – აქ ერთმანეთს ხვდებიან: უილიამ ბლეიკი, დერიდა, ბახტინი, ჰუმბოლდტი, ედგარ პო, რუსთაველი, გურჯიევი, ვაჟა, „ქებაჲ და დიდებაჲ“, ბახი, სტალინი, კამო… სიმფონია შემთხვევით არ მიხსენებია – სიყვარულის ენერგია სწორედ ბახის „იოანეს პასიონისა“ და „ვეფხისტყაოსნის“ კომბინაციამ უნდა გამოათავისუფლოს – დადგმამ, რომელიც სინამდვილეში კაცობრიობის გადამრჩენელი რიტუალია. ტიბეტელი წინამძღოლის მეგობარი ყორანი კი, ცხადია, ედგარ პოს ყორანი გახლავთ – ტექსტში პირდაპირ ლექსიდანაა მოხმობილი ციტატები მის დასახასიათებლად. ასევე ციტატებით ილანდებიან: უილიამ ბლეიკი (თავისი ორი ცნობილი ლექსით: „Never Seek to Tell Thy Love“ და „The Tyger“) და დერიდა. ჰუმბოლდტსა და „ქებაჲ და დიდებაჲს“ კი მთელი ახსნა-განმარტება ეძღვნება. აქვე გაიელვებენ ილია და ნიკო მარი თავიანთი ნააზრევებითურთ (ციტატები განზრახ არ მომყავს აქ – თქვენ უნდა იცნოთ, ამგვარი ტექსტების მთელი მუღამი ეგაა).

ერთი სიტყვით, „დაგნი ანუ სიყვარულის აღაპი“ არის ტექსტი თავად ტექსტების, ხელოვნებისა და იმ ძალის შესახებ, რომლის წყალობითაც ხელოვნება არსებობს. ესაა ორიგინალური რეფლექსია გასული საუკუნის კატასტროფაზე, ტოტალიტარიზმზე, მისი შედეგების ჩვენებით – აკი მთხრობელი გულმტკივნეულად შენიშნავს:

„დღეს ვიღას სჭირდება ის ტექსტები, რომელთა შთაგონების წყაროც არაფერია, ანუ ის, რაც წმინდაწყლის მხატვრული თხრობაა?! დღეს, როცა მთავარი ფრიქციაა, ფიქცია ვის დაეკარგა?! სიმართლეს თვალი უნდა გავუსწოროთ, ძმებო და დებო: 11 სექტემბრის მერე, როცა ტერორიზმის წინააღმდეგ ფიცხელი ომი გაიმართა და პასუხად წრეგადასული შაჰიდური ქმედებები მივიღეთ, მხატვრულმა თხრობამ აზრი დაკარგა. ამის კიდევ ბევრი სხვა მიზეზიც არსებობს, მაგრამ მათი ჩამოთვლა შორს წაგვიყვანს. სამწუხაროდ, უმაღლეს ჯილდოებსა და ოქროს პალმებს ახლა იმ დოკუმენტურ და ავტობიოგრაფიულ ნაწარმოებებში იძლევიან, სოციალური კრიტიკით რომ არიან გაჯერებული; ბესტსელერების სიის სათავეშიც ველურ ბუნებაზე დაწერილი წიგნები მოექცევიან ხოლმე…“.

11 სექტემბერი შემთხვევით არ უხსენებია მთხრობელს – ამ თარიღს პოსტმოდერნიზმის დასასრულად მიიჩნევენ ანგლო-ამერიკულ ლიტერატურათმცოდნეობაში და ფიქრობენ, რომ ამ თარიღის შემდეგ ხელოვნებაშიც ახალი ხანა დაიწყო – პოსტპოსტმოდერნიზმი. ჩვენ შეგვიძლია, არ დავეთანხმოთ ანგლო-ამერიკულ სკოლას, მაგრამ ის, რაც ზემოთ მოხმობილ ციტატაში ხელოვნებისა და სოციალური კრიტიკის ურთიერთმიმართებაზე ითქვა, აშკარად სიმართლეა. ეგაა, რომ ამგვარ, იდეოლოგიას აყოლილ, ხელოვნებასთან რომანს არაფერი აქვს საერთო – „დაგნი ანუ სიყვარულის აღაპი“ სწორედ „წმინდა ფიქციაა“, პოსტმოდერნისტული ქმნილებაა. ეს ეკლექტური ტექსტი ცოტა სამეცნიერო ფანტასტიკის ელემენტებსაც კი შეიცავს – დედამიწელებს ხომ ასკოკინის გამოთავისუფლებაში კოსმოსური, ზებუნებრივი არსება გორნაჰორ ხარხარკ IV ეხმარება (როგორც მე მივხდი, ის რომანში გურჯიევის რომელიღაცა თხზულებიდან მოხვდა). გორნაჰორ ხარხარკ IV ამისათვის საგანგებო მოწყობილობას, ლინგვოქრონოტოპულ აქსელერატორს აამოქმედებს, რომლის მუშაობის მექანიზმიც რომანში სამეცნიერო სკურპულოზურობითაა ახსნილი.

რაც შეეხება თარგმანს, იგი იშვიათი სტილისტური ოსტატობით შეასრულა თამარ ჯაფარიძემ: გურჯიევი და პოღოსიანი თბილისელი სომხების მეტყველებას იმეორებენ, სტალინი მარქსის ფრაზებს აფრქვევს, ვაჟა კი ფშაურად უქცევს (აქვე შევნიშნავ, რომ დიდი წილი იმისა, რასაც ვაჟა ამბობს, მისივე ეთნოგრაფიული წერილებიდან არის ამოღებული). თარგმანი იმდენად კარგია, რომ გაფიქრებინებს, ეს ტექსტი თავისუფლად შეიძლებოდა, ქართული ენიდანაც ამოზრდილიყოო. მერე კი გიჩნდება კითხვა: როგორია ინგლისური დედანი? როგორ გადაჭრა ავტორმა სტილისტური პრობლემები უცხო ენაზე? ამ კითხვებზე პასუხის გასაცემად დედანი უნდა ინახოს. ერთი რამ კი თარგმანიდანაც ცხადია: ავტორმა საქართველო ზოგადევროპულ კონტექსტში ჩასვა და მეტიც, ამ კონტექსტისთვის გადამწყვეტი მნიშვნელობა მიანიჭა – სიყვარულის აღაპი ხომ სწორედ აზია-ევროპის გზაშესაყარზე, ტფილისში, უნდა გაიმართოს…