სამშაბათი, მარტი 19, 2024
19 მარტი, სამშაბათი, 2024

ბანანა-თევზის სიმაძღრე – სულის სიკვდილი

არ მეგულება წიგნიერი ადამიანი, ჯერომ დევიდ სელინჯერის ცხოვრებისა და შემოქმედების დამფასებელი და მოყვარული რომ არ იყოს. ამ ადამიანმა შექმნა არა მხოლოდ მკითხველის გულთამპყრობელი ტექსტები, არამედ თავისი ცხოვრებითაც აჩვენა მაგალითი იმისა, თუ რამდენად საინტერესო და იდუმალი შეიძლება იყოს მწერლის სამყარო. ბევრი იწვალა თანამედროვე ფრანგმა მწერალმა ფრედერიკ ბეგბედერმა, რათა ჯერომ სელინჯერისა და უნა ო’ნილის სასიყვარულო თავგადასავლის დასაწერად ცნობები მოეპოვებინა სელინჯერის ან უნასა და ჩარლი ჩაპლინის შთამომავლებისგან, მაგრამ – ამაოდ. თუმცა რომანი „უნა და სელინჯერი“ ნამდვილად თანამედროვე მსოფლიო პროზის მშვენებაა. ბეგბედერისეული სადა, თანამედროვე, პოპულარული ენით თვალწინ გვეშლება ამერიკული შემოქმედებითი ელიტის წარმომადგენელი ორი უმშვენიერესი ადამიანის სასიყვარულო თავგადასავალი, ნათლად იკვეთება მათი უზომოდ მომხიბვლელი ბუნება, უზადო არტისტიზმი და კრეატიული ბუნება, სიღრმე და სილაღე. ამერიკული თავისუფალი სულის ულამაზესი გამობრწყინებაა უნაც და სელინჯერიც. ორივე უსწრებდა ეპოქებს და ჰქონდათ თანამედროვე სამყაროს განსხვავებული აღქმა, მათ ღრმად ესმოდათ ადამიანის სულის ყოველი მოძრაობისა, ინტერესებისა და ლტოლვების ხვეულები.

ყველა დროის ბესტსელერი „თამაში ჭვავის ყანაში“ უთუოდ არის სელინჯერისეული თავისუფალი სულისა და ჰუმანიზმის უმაღლესი გამოვლინება, მაგრამ მსგავსი სულისკვეთება ასევე იკითხება მის მოთხრობებში. 1940-იან წლებში იწერებოდა და 1953 წელს გამოიცა სელინჯერის „ცხრა მოთხრობა“ („Nine Stories”). ამ კრებულის პირველი მოთხრობა „ბანანა-თევზის ამინდი“ („A Perfect Day for Bananafish”) სელინჯერის magnum opus-ებს შორის გამორჩეულია. „ბანანა-თევზის ამინდი“ იწყებს სელინჯერის ეპიკურ ციკლს, გლასების ოჯახზე საგას. მოთხრობა 1948 წელს დაიწერა, ხოლო გლასების ისტორიები გრძელდება მოთხრობებში: „ფრენი და ზუი“ (1961), „ჭერი ასწიეთ, დურგლებო“ (1963) და „სიმორი“ (1963).

მოთხრობის გმირია ახალგაზრდა კაცი – სიმორ გლასი, რომელსაც, როგორც მისი მეუღლის, მიურიელისა და დედამისის სატელეფონო დიალოგიდან ვარკვევთ, სერიოზული ფსიქიკური თუ ფსიქოლოგიური პრობლემები აქვს. სიმორი და მიურიელი ნიუ-იორკიდან ფლორიდაში ჩასულან ზღვაზე დასასვენებლად, თუმცა აშკარაა, რომ ახალგაზრდა ცოლ-ქმარს არაფერი აქვს საერთო. მეოცე საუკუნის 30-იანი წლების „დიდი დეპრესიის“ ხანის კრიზისების დროსაც და მოგვიანებით, უკვე 40-იან წლებში აქტუალური იყო ადამიანის გაუცხოების, სულიერი ტკივილისა და მარტოსულობის გადმოცემა. სელინჯერი – დიადი განდეგილი – საოცარი ოსტატობით ჰყვება თავისი გმირების სულიერ პრობლემებზე.

სიმორ გლასი და მისი პრანჭიკელა მეუღლე მიურიელი ზღვაზე დასასვენებლად ჩასულან, მაგრამ ერთად ყოფნის ბედნიერება მათ ურთიერთობაში არ შეიმჩნევა. მიურიელი სიძის ფსიქიკური პრობლემებით დამფრთხალ დედას ტელეფონზე უყვება თავისი მოგზაურობის ამბებს. როცა დედა ეკითხება, იმ საშინელებას ისევ გეძახისო, ქალი პასუხობს, რომ ახლა ახალი სახელი – 1948 წლის გამოშვების წმინდა მაწანწალა უწოდა ქმარმა. მიურიელს ფრჩხილებზე ლაქის ოსტატურად წასმა ბევრად უფრო აღელვებს, ვიდრე ქმართან სიახლოვე. სიმორი კი მარტო მიდის პლაჟზე, სადაც სიბილს ხვდება და როცა გოგონა ცოლზე ეკითხება, „ის ქალი სად არისო“, ასე პასუხობს: „ის ქალი? მაგას ჩვენ რას მივხვდებით, სიბილ? ათას ადგილზე შეიძლება იყოს. ან პარიკმახერთან იქნება თმის შესაღებად, ან თავის ოთახში ზის და ღარიბ ბავშვებს ტიკინებს უკერავს… სხვა რამე მკითხე“…

სიმორის მარტოსულობა ეპოქის სენია. ის არ არის მარტივი ადამიანი, მისი ფაქიზი სული იტანჯება და ვერაფერში პოულობს შვებას. ვერც ლამაზი ცოლი, ვერც სიბილი, ვერც მოგზაურობა ან ზღვის საამური პეიზაჟი მის სულიერ ტკივილებს ვერ შველიან…

სიბილ კარპენტერი სიმორისთვის ბევრად საინტერესო ადამიანია, ვიდრე მიურიელი. სიბილი „დორიან გრეის პორტრეტის“ სიბილ ვეინს გვაგონებს და მისი სახელიც შემთხვევითი არ უნდა იყოს. სიბილები ხომ ბერძნულ მითოსში ზეშთაგონებული წინასწარმეტყველი ქალები იყვნენ. ასევე სიმბოლურია სიბილის გვარი – კარპენტერი. ეს სიტყვა ინგლისურად დურგალს, ხის ნივთების დამამზადებელს ნიშნავს. სიბილისთვის სიმორი განსაკუთრებული ადამიანია, მისი სახელი აჯადოებს და იზიდავს გოგონას. ის პერსევერაციულად იმეორებს სიმორის სახელს. მოთხრობის ქართულ თარგმანში აკვიატებული აქვს ფრაზა „სიმორ გლასი – შინ მოსვლაში“, თუმცა ეს მთარგმნელის ხრიკია, ხოლო ორიგინალში სიბილის ფრაზა ასე ჟღერს: “See more glass… Did you see more glass?”. სიმორის სახელი ინგლისური ტრანსკრიფციით ასე იწერება – Seymour. სიბილის აკვიატებული ფრაზა სიმორის სახელთან დაკავშირებული ოსტატური კალამბურია. სელინჯერის სიტყვათა თამაში მკითხველს მუდამ განსაკუთრებით იზიდავს. სიბილის ფრაზის ქართული თარგმანი იქნება „დაინახე მეტი შუშა“, თუმცა ამ მაგიურ ფრაზას ბევრად ღრმა დატვირთვა აქვს. Glass ინგლისურად არის შუშაც, სათვალის მინაც, ლინზაც, ჭოგრიტიც, ბინოკლიც, ტელესკოპიც, ლუპაც, მიკროსკოპიც, ასევე აქვს არეკვლის, ხედვის მნიშვნელობა. სიბილისთვის სიმორი მთელი სამყაროა. სიმორის გვარი – გლასი – ამ გმირის მისიაზე მიგვანიშნებს. სიმორი არის ახლებური ხედვა, ძიება, მიგნება, აღმოჩენა. გოგონა ბოლომდე მიენდობა მას, ბოლომდე ისრუტავს მეგობრის ყოველ სიტყვას, ესმის მისი.

მოთხრობის მთავარი იდეა დაკავშირებულია ბანანა-თევზის პრობლემასთან. სიმორი სთავაზობს სიბილს, რომ ბანანა-თევზის დაჭერა სცადონ. სიბილს არაფერი სმენია ამ არსებებზე. სიბილის მეორე აკვიატებული კოდური ფრაზაა „შრიალა ტყე. კონექტიკუტი“, გოგონა ამბობს, რომ იქ ცხოვრობს. მისი გვარი კარპენტერიც ალბათ შრიალა ტყის მისტიკასთან არის დაკავშირებული. მისტიკური და იდუმალია სულიერი კავშირი სიბილსა და სიმორს შორის. გოგონა ეკითხება, „პაწაწინა შავი სამბო“ თუ წაგიკითხავსო, რაზეც სიმორი პასუხობს, „რა უცნაურია, სწორედ წუხელ დავამთავრეო“. სიმორი ლეიბზე აწვენს სიბილს და წყალში შეაცურებს, დამფრთხალ გოგოს დაამშვიდებს და თან ურჩევს, წყალში იყურე, იქნებ ბანანა-თევზი შენიშნო, დღეს სწორედ ბანანა-თევზის ამინდიაო.

მოთხრობას ქართულ თარგმანში ჰქვია „ბანანა-თევზის ამინდი“, ხოლო ინგლისურად – „A Perfect Day for Bananafish”, რაც ზუსტ თარგმანში ნიშნავს – საუკეთესო დღე ბანანა-თევზისთვის. სიმბოლურია, რომ ბანანა-თევზისთვის იდეალური დღე სიმორის თვითმკვლელობის დღე აღმოჩნდა.

აი, რას უყვება სიმორი სიბილს ბანანა-თევზის შესახებ: „უცნაური თევზია, ძალიან უცნაური… ძალიან უბედური ცხოვრება აქვთ… ადგებიან და ბანანებით გამოტენილ დარანებში შეძვრებიან. როცა შიგ მიცურავენ, ნამდვილ თევზებსა ჰგვანან, მაგრამ, შევლენ თუ არა დარანებში, ღორებს დაემსგავსებიან. ერთი თევზი ვიცი, შეძვრა ბანანას დარანში და სამოცდათვრამეტი ბანანა შესანსლა… ისე გაიყეყებიან, რომ გარეთ ვეღარ გამოდიან, კარებში ვეღარ გამოეტევიან“…

სიბილს აინტერესებს, რა მოსდით ბანანა-თევზებს მას შემდეგ, რაც დარანებში „გაიჭედებიან“… სიმორი პასუხობს: „თქმაც კი მიმძიმს, სიბილ, კვდებიან… ბანანის ხურვება კლავთ. საშინელი ავადმყოფობაა“… სიბილი სიმორს ატყუებს, აი, ბანანა-თევზი დავინახეო… სიმორმა კარგად იცის, რომ მის მიერ გამოგონილი მისტიკური არსების დანახვა შეუძლებელია და ჩვეული მახვილი იუმორით ეკითხება, პირში ბანანა ვერ დაუნახეო? – „როგორ არა? ექვსი ერთად!“- პასუხობს სიბილი.

ბანანა-თევზი სიმორის (სელინჯერის) ფანტაზიის ნაყოფია და ეს არის სიმბოლურ-ალეგორიული მხატვრული სახე, რომელიც ადამიანური ყოფის ამაოებასა და ადამიანის ბიურგერულ სინდრომებს განასახიერებს. ადამიანთა უმეტესობას ბიურგერული ყოფა, ძღომა მიაჩნია ცხოვრების აზრად, ისინი დარანებში მარჯვედ შედიან, რათა რაც შეიძლება მეტი ბანანა მოიხელთონ და ძღომას ვერ იგებენ, ეს კი სიკვდილია სულისთვის. სიმორს ასე ცხოვრება არ შეუძლია, ის იაზრებს ყოფის ამაოებას და ბანანა-თევზის სინდრომით დაავადებას ახალგაზრდობაში სიკვდილს არჩევს. მოთხრობის ფინალში მისი თვითმკვლელობა მოულოდნელი, უცნაური და გამაოგნებელია.

სიმორი გვაგონებს ჭოლა ლომთათიძის ფსიქოლოგიური მოთხრობის გმირს, რომელიც ამბობს, რომ „დაჭკვიანება სიკვდილია ადამიანის და ზეიმია ღორის“… „დაჭკვიანებაში“ მწერალი გულისხმობს ბიურგერული ყოფის რუტინას, რასაც მაძიებელი სულები ვერ ეგუებიან.

სელინჯერის მოთხრობა მდიდარ მასალას იძლევა სინთეზირებისთვის. ბანანა-თევზის მსგავსი გმირია რევაზ ინანიშვილის „ნეკერჩხლის წითელი ფოთლის“ პერსონაჟი მაჩვი, რომელსაც ძღომის მანია სულიერებისგან დაცლილ არსებად აქცევს და უკვირს ნეკერჩხლის წითელი ფოთლის სიყვარული ხარ-ირმისადმი.

ასევე მორგებული ლიტერატურული პარალელი იქნება „ბანანა-თევზის ამინდი“ ილია ჭავჭავაძის „კაცია-ადამიანის?!“ სწავლებისას. თათქარიძეები ბანანა-თევზები არიან, „ბანანით გაყეყილები“ სხედან თავიანთ ბნელ დარანში და გარეთ გამოსვლა აღარ შეუძლიათ. მათთვის ცხოვრების აზრი მეტი და მეტი ბანანის მოპოვებაა. ისინიც იხოცებიან ბანანა-თევზებივით. ძღომის მანია კლავს სულს და სხეულსაც მუტანტად აქცევს.

ამავე იდეური დატვირთვის მატარებელი პერსონაჟია „გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრებაში“ გაცოცხლებული ცქირი – „ღვარძლი იფქლთა შორის“, რომლის აღსასრული მკვლელისა და დამანგრეველის დამსახურებული სასჯელია – ის თევზს მიაძღა და მოკვდა. ლუარსაბიც ასე მოკლა ილიამ. არ ვიცი, რამდენად იყო ილია გიორგი მერჩულის ტექსტით შთაგონებული, თუმცა ეს პარალელი ნიშანდობლივია. თევზის სახე-სიმბოლოს მნიშვნელობაზე ქრისტიანულ კულტურაში აქ საუბარს აღარ გავაგრძელებთ, ისედაც საყოველთაოდ ცნობილია. თევზის ბერძნულ სახელს – ΙΧΘΥΣ (“იხთუს”) – ასე შიფრავდნენ: „იესო ქრისტე, ძე ღმრთისა, მაცხოვარი” („ისუს ხრისტუს თეუს ჰუიოს სოტერ”).

ლიტერატურის მასწავლებლებს ვურჩევ, რომ სელინჯერის „ბანანა-თევზის ამინდი“ უთუოდ გამოიყენონ მეათე-მეთერთმეტე კლასებში „გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრებისა“ და „კაცია-ადამიანის?!“ სწავლების დროს.

 

 

კომენტარები

მსგავსი სიახლეები

ბოლო სიახლეები

ვიდეობლოგი

ბიბლიოთეკა

ჟურნალი „მასწავლებელი“

შრიფტის ზომა
კონტრასტი