თუ ჩემი წერილის სათაურს გამოცდილი ფილოლოგი წაიკითხავს, იტყვის, ნეტა ქართული რომანტიზმის ამ პატრიარქზე ახალი რა უნდა თქვასო? მართლაც, მეცხრამეტე საუკუნის ქართული რომანტიკული სკოლის მხატვრული მემკვიდრეობა კარგად არის შესწავლილ-გააზრებული მკვლევართა მიერ, მაგრამ კლასიკური ტექსტი ვერ იქნებოდა დიდი მოვლენა, მისი ახლებურად წაკითხვა და ინტერპრეტაცია შეუძლებელი რომ იყოს. მასწავლებლების მიზანი კი ყოველთვის არის, რომ ვასწავლოთ ნაირგვარი რაკურსიდან ტექსტის დანახვა, სინთეზი ქართული თუ უცხოური მწერლობის ნიმუშებთან.
XIX საუკუნის ქართული მწერლობა არ ჩამორჩა მსოფლიო ლიტერატურის მთავარ ტენდენციებს. უმდიდრესი ლიტერატურული საგანძური შეიქმნა რომანტიზმის ადეპტების მიერ. ეს საუკუნე რუსული ექსპანსიისა და ოკუპაციის წყალობით ჩვენი ხელოვანებისთვის იყო ახალი სამწუხარო რეალობა, რომლის გამოძახილიც უწყვეტად ისმის მხატვრულ ტექსტებში. რუსულმა ცენზურამ აკრძალა მწვავე ეროვნულ ჩაგვრაზე ღია ტექსტებით წერა, რის გამოც მწერლებმა მეტაფორებისა და ალეგორიების გზას მიმართეს და ამით იხეირა კიდევაც ჩვენმა ლიტერატურამ, რადგან დაიბადა უაღრესად ღრმა და მრავალშრიანი მხატვრული სახეები. ყველაზე აქტუალური თემა, რასაკვირველია, იყო რუსულ-ქართული ურთიერთობები, წუხილი ქვეყნის აწმყოსა და მომავალზე, ოცნება საქართველოს დაკარგული თავისუფლების დაბრუნებაზე.
რომანტიკოსი მწერლების ლექსებში გაჩნდა ორი საინტერესო მხატვრული სახე – გუშაგი და სატრფო. ამ მხატვრულ სახეთა სიღრმეების გასაგებად XI კლასში ვაცხადებთ ალექსანდრე ჭავჭავაძის ლექსების კითხვის კვირეულს. კითხვის სტრატეგიებიდან ვირჩევთ ტექსტებზე დაკვირვება-კვლევის მეთოდებს და ვეძებთ გუშაგისა ან სატრფოს სახეებს. თავდაპირველად მარკირებაა მნიშვნელოვანი. შემდეგ კი იწყება დეკოდირება – ანალიზის საინტერესო ეტაპი, რასაც მოჰყვება დისკუსიები, მსჯელობები, იდეები ახალ-ახალი ესეებისა და თხზულებებისთვის.
მაშ, ასე, ვიწყებთ: ალექსანდრე ჭავჭავაძის ლექსებში იმდენად უხვად გვხვდება სატრფოს სახე და ისეთი კონოტაციებით, რომ დავრწმუნდით – ის სამშობლოს სიმბოლური ხატია. ზოგადად, დატყვევებული ქალის/სატრფოს სახე მსოფლიო მწერლობაში ძალიან პოპულარულია. შორს რომ არ წავიდეთ, ჩვენი ნესტან-დარეჯანი ხომ შეუდარებელია. შთაგვაგონა ორმა ტილომ: ირაკლი თოიძის „ნახეს, მზისა შესაყრელად გამოეშვა მთვარე გველსა“, ანუ ტარიელისა და ნესტანის შეხვედრა ქაჯეთის ციხის აღების შემდეგ და XV საკუნის იტალიელი მხატვრის, პაოლო უჩელოს „წმიდა გიორგის პირველი სასწაული – ლასიის მეფის ასულის გამოხსნა გველეშაპის ტყვეობიდან”.
ალექსანდრე ჭავჭავაძის სატრფო ხატოვანი, ფერადი სახე-სიმბოლოა და ის წარუშლელად ცოცხლობს პოეტის მეხსიერებაში. აი, რა მდიდარი პოეტური ფერებით დახატა ის ავტორმა:
„ვისაც გსურთ“: „მას ვჭვრეტ პატიმრად, ვის მონებს გული, მისთვის, გლახ, განწირული“…
„ვაჰ, დრონი, დრონი“: „მე ერთმან ერთგზის ერთს ვუძღვენ თავი, მასვე ვემონვი მტკიცედ და მყარად“… ლირიკულ გმირს სატრფოს თავს ეცილება „რაყიფი“, ანუ ტრფობაში მოქიშპე, რომელიც ასევე კოდური სახე-სიმბოლოს – „გუშაგის“ ვარიაციაა. პოეტს სატრფოს სიმტკიცის იმედი აქვს: „თუ მასცა ჩემებრ უცავს სიმტკიცე, ვიბრალებ რაყიფს, შვრების მომცდარად“… ამ სიტყვებში სხვა რა უნდა ვიგულისხმოთ, თუ არა ალეგორია რუსულ-ქართული ურთიერთობებისა? რაყიფი – მტერი გვართმევს სატრფოს, რომელიც თუ მტკიცედ დადგება, მტერი ვერაფერს დაგვაკლებს. ერთ-ერთ ლექსში – „ედემს რგულსა“ კვლავ ცოცხლდება რაყიფის სახე. ის აქ სატრფოს გვერდით იკავებს ადგილს, ლირიკულ გმირს წყვდიადთან აკავშირებს, ლახვარჭურვილი, ანუ შეიარაღებულია და მიჯნურთა (ქართველთა) გულების მოსრვის მოსურნეა. მან პოეტის გულიც დააწყლულა ისე, რომ ჭირთა თქმითაც არაფერი ეშველა დალახვრულს:
„ვეშურვ რაყიფს მისს სიახლეს ვინც არსა…
გლახ მოწყლულ მაქვს გული წყვდიადსა ბმითა!
ერთი იგი ვნახე ლახვარჭურვილი,
მიჯნურთ გულთ მოსრვისა აქვნდა სურვილი.
მეც მხვდა მისგან წყლული, მექმნა ურვილი”…
ლექსში „ეღების კარი გაზაფხულისა“ სატრფო ვარდია, რომელსაც გული უნდა უძღვნას მიჯნურმა და მხოლოდ თავისუფალ სულებს შეუძლიათ დააგემოვნონ მისი სიყვარული: „ვისაც ხელთ გქონდესთ ნება გულისა, იგემეთ სიტკბო სიყვარულისა!“.
ასევე ვარდის სახით არის გაცოცხლებული სატრფო ლექსში „ვარდო კოკობო“. ის წალკოტში ცხოვრობს (წალკოტად წარმოიდგენს თამარის დროინდელ საქართველოს გრიგოლ ორბელიანიც ლექსში „თამარ მეფის სახე ბეთანიის ეკლესიაში“ და თამარს ასე მიმართავს: „ყვავილოვანი წალკოტი შენი, შენის დიდების სხივმოკლებული“…) და სატრფოს მოლოდინშია. ის კი უგულო და უყურადღებოა, მიჯნურისა არაფერი ესმის და ეს უკანასკნელიც თავს მის მსხვერპლად თვლის:
„წალკოტის კარსა, ძნელ საკარსა შენსა მლოდესა –
ცუდ მექმნა რეკა, ოხვრათ ჭექა მუნა მჯდომელსა;
ღამე მითენდა, განმიდღევდა სულ-სახდომელსა,
არ გამომხედე მე სიცოცხლე-დაუყოვნელსა.
ამად ვიტყოდი ცრემლთა ფრქვევით მიჯნურის თქმულსა:
გრძნობათა ჩემთა საკამათოვ, ვაჰ, შენგან კლულსა!“.
ხანაც სატრფო გავსილი მთვარეა. ეს მხატვრული სახე ხშირად გვხვდება „ვეფხისტყაოსანშიც“ („რა საბრალოა გავსილი მთვარე, ჩანთქმული გველისა“ – ნესტან-დარეჯანი). ლექსში „ვამე, შორს მყოფსა“ პოეტი სატრფოს ასე მიმართავს: „როს გჭვრეტდი გავსილს მთვარეს, არ ვგრძნობდი ჭმუნვას მწარეს, აწ ბედმან ამა მხარეს გარდმაგდო, მით ვარ თმენად“.
ლექსში „მე შენ არ გეტყვი“ პოეტი სატრფოს თავის ერთგულებას უმტკიცებს და ცარიელი სიტყვების რახარუხს სიყვარულად არ მიიჩნევს: „ასეთი გეტყვის: გეტრფი, რომ ტრფობა არ იცოდეს, სხვამ ნუ თუ ვერ გრქვას: გეტრფი, და გულში კი იწოდეს. ნუ ელი, მეც გრქვა: გეტრფი! დუმილს ვრაცხ უმჯობესად, მარამ მერწმუნე, გეტრფი საზომის უაღრესად!ლექსში „მიველ წალკოტს სანუგეშოთ“ ფერმიხდილი სატრფო იის სახით ცოცხლდება. მას არ შესწევს ძალა, რომ ანუგეშოს გამიჯნურებული პოეტის ორეული. ფერმიხდილობა ხომ არისტოკრატიზმისა და უზენაესი მშვენიერების მახასიათებელია „ვეფხისტყაოსანში“. გავიხსენოთ, როგორ აცნობს საკუთარ თავს ავთანდილს ტარიელი (იმოწმებს ასმათს): „ასმათ, შენცა ხარ მოწამე ჩემისა ფერმიხდილისა, მზესა მე ვსჯობდი შვენებით, ვით ბინდსა ჟამი დილისა“… ასეთი ფერმიხდილია ალ.ჭავჭავაძის სატრფო, რომელიც ცრემლებისთვის წირავს მიჯნურს, რადგან „თურმე სოფელი ესია“: „მიველ წალკოტს სანუგეშოთ, გლახ ჩემს გულს სევდა ესია!
ვნახე სატრფო ფერმიხდილი, მითხრეს, შენია ეს ია.
უძღვენ საუნჯე ურიცხვი, აღთქმით მივეცი ეს სია,
მაგრამ დამაგდო მტირალი, თურმე სოფელი ესია!“.
ალექსანდრე ჭავჭავაძის ორეულად მოვლენილი ლირიკული გმირი, რომელიც სატრფოს აღმერთებს, ვნებიანი მიჯნურია, საშინლად არის მონატრებული მის ხილვას. განშორება მას ტანჯავს და საალერსო სიტყვებს ათქმევინებს: „ლულვილთა თვალთა განახვემდა დანახვა შენი.
მის გამო მაქვნდა სიხარული აღმონაცენი;
გულსა მომთენდა სხივმრავალსა დღის განმათენი,
სულს მიახლებდა სახე შენი ტრფობის მაჩვენი,
აწ უბედურსა დამშთომიეს ხილვის წყურვანი.
ბედმან გაგვყარნა, შემომყარნა ამად ურვანი!“
(ოჰ, საყვარელო“…)
გარდა ვარდისა და იისა, სატრფო ზოგჯერ სუმბულად გარდაისახება ხოლმე. ლექსში „ღიმილმან კარი ლალისა“ პოეტი გვიმხელს: „ნიავთ მობერვით შეძრულმან სუნი მაყნოსა სუმბულმან, დღეს ამით განიშვა გულმან, ხვალემ იზრუნოს ხვალისა”… ამ წამიერი ნეტარებითაც ლირიკული გმირი უბედნიერესია. ალ. ჭავჭავაძის მეტაფორულ-ალეგორიული მხატვრული სახე სუმბულისა დიდად ენათესავება ნიკოლოზ ბარათაშვილის შედევრ – „სუმბული და მწირის“ ლირიკულ გმირს. ბარათაშვილი აქ სუმბულისა და მწირის (ცხადია, რომ მწირი პოეტის ალტერ ეგოდ უნდა მოვიაზროთ) ლირიკულ დიალოგს გვთავაზობს. სუმბული ოქრო-ვერცხლით შემკულ სადგურში, დაცულ სივრცეში დაუბინავებიათ, მაგრამ ის მაინც უბედურია, რადგან „ხშული ჰაერი“ სასიცოცხლო ძალებს აცლის. უდავოა, რომ სუმბული ალეგორიული სახეა რუსეთის მფარველობაში შესული, თავისუფლებაწართმეული საქართველოსი. როცა მწირი მას მოაგონებს მკაცრ ზამთარს (ალეგორია იმ ისტორიული კატაკლიზმებისა, რომლებიც ქვეყანამ გამოიარა), სუმბული მახვილგონივრულად პასუხობს: „ზამთრით ბუნება არა კვდება, — სევდით იმოსვის“…გუშაგის მხატვრული სახე უთუოდ ალეგორიულია და მტრის, დამპყრობლის, იმპერიის ხატს მოიაზრებს. ლექსში „ვისაც გსურთ“ პოეტი ამბობს: „გუშაგნი ბევრნი თვითოსა მცველად გვყვან ნების წარმტაცველად, ხვალ სხვანი მოვლენ მათს გამომცვლელად, გველივე შთება გველად“… გუშაგი არის საძულველი არსება, რომელიც თავისუფლებას ართმევს ლირიკულ გმირს, მას მახრჩობელა გველის ბუნება აქვს და მოუშორებელი ჭირია. იმპერია როტაციის პრინციპით ერთ გველს მეორით ანაცვლებს, გველის არსსა და ბუნებას კი რა შეცვლის? ასეთივე შემაწუხებელია გუშაგი გრიგოლ ორბელიანის სატრფოს დამკარგავი ლირიკული გმირისთვის („საღამო გამოსალმებისა“). სატრფოს სამუდამოდ დაკარგვით სასოწარკვეთილ პოეტს, რომელიც მარტო ზის ჭმუნვით, აუტანელ ტკივილს აყენებს უკაცრიელ არემარეში გუშაგის ხმის გაგონება: „დაყრუვდა არე… მხოლოდა ხმა ისმის ზოგჯერ გუშაგის“. გუშაგი უთუოდ ის არის, ვისზეც პოეტი ლექსში „ჰე, ივერიავ!“ ასევე დიდი იმედგაცრუებით წერდა: „შორით მოსული ჩემს მამულში მყვედრის ცხოვრებას, მოყვრულად გვმტერობს, გვტაცებს ყოველს, გვიქმს ალერსობას“… დაახლოებით ასეთივე განწყობა და იდეები გამოთქვა ალექსანდრე ჭავჭავაძემ ლექსში „ჰე, საქართველო“ (ყურადღება მიაქციეთ სათაურების ანალოგიას):
„ქართლისთვის მეფე ირაკლის სისხლი მრავალჯერ ნთხეულა,
ვერ შეჰკრა მისი კარიბჭე, მზრუნველი დარჩა ეულად,
როსნი მოიხმო საშველად მან, იმედგადალეულმა.
მათ, ნაცვლად ძმობის, ერთობის, დაგვტოვა დანასხეულად
მახვილღებულად მოვიდა, მზაკვრულად მიგვცა გვემასა,
ყელსა შეგვაბა სარაზი, მიმოძგონარედ მთვლემარსა…
მზაკვარს ხრმლით გავუსწორდებით, ქართლს მივცემთ შვება-ლხენასა“.
ასეთმა ლექსებმა, სადაც სათქმელი გამხელილია შეუფარავად, ალეგორიების გარეშე, დღის სინათლე იხილეს მოგვიანებით, ავტორების სიკვდილისა ან მმართველობის ცვლილების შემდეგ. ლექსში „ვარდის გაყრილსა“ ჩვენი მგოსანი ვარდს (სატრფო-სამშობლოს) გუშაგთან დაკავშირებით ასე აიმედებს: „ვინცა გგუშაგობს, ცუდ მუშაკობს მცდარი ყოვლ სახედ, სწყმდეს ეჭვი ფრთხილი, მითც სურვილი ჰსძლევს ცდა მრავლებით ვარდის გაყრილსა სულ მიხდილსა ჭმუნვა მწარებით”…დაუჯერებელიც კია, რასაც რუსეთის არმიის ძლევამოსილი გენერალი, თავადი ალექსანდრე ჭავჭავაძე, იმპერატრიცას ნათლული, ამბოხებისთვის დასჯილ-შეწყალებული რუსეთის იმპერიული ბუნების გარშემო გვიზიარებს ლექსში „ისმინეთ, მსმენნო“: „წყეულ არს ის დრო, როს სამკვიდრო დავკარგეთ კრულნი!
უწყით ყოველთა მახლობელთა მამულნი მათნი;
ურიცხვნი ტყენი, ბალახ ბევრნი, მრავლ ათასათნი,
მუნა მყოფელნი, ყოვლ-მშფოთველნი, სიტყვა ლაქათნი,
ცხოვრება ცუდნი, გულით მრუდნი, პირ-ბნელნი სათნი,
აქვსთ ყოვლთვის ხელად სჯულად ძველად საფრხე, საცთურნი…
ქაჯთ ყოფა-ქცევა, ჭამა, სმევა აქვსთ არეულად,
დიდნი, მცირენი, გინა ერნი ხელ-ჰყოფენ მგლურად;
ბატონ-ყმობანი, განრჩევანი არა აქვსთ სრულად;
მოყვარეთ ტკბილთა, ხან-დაზმილთა გულთა ჰსწყვლენ მტრულად,
კაცთა მკილავნი, ლიზღნი, ავნი, ეშმაკთ სადგურნი, –
გვძლივა სოფელმან, ხელ-მყოფელმან აწ გვაგო შურნი!..
ვინც ჰხვდა მათ მახეს, ჭირთა სახეს, არა აქვს შვება,
მათზედ კეთილი, ვითა შლილი დაიცარება”…
ამაზე მწვავე და კრიტიკული რუსი დამპყრობლების იმპერიული ბუნების შესახებ სხვა რა უნდა ეთქვა მწერალს? ის მათ ქაჯებად წარმოიდგენს, მათი ბუნება საზარელი და საშიშია. გუშაგის სახით მოდის თუ რაყიფისა, მტერი დაუნდობელია და პოეტის სულს აწამებს ის რეალობა, რომ მისი პატარა, უღონო სამშობლო უძლურია, ვერ უმკლავდება ჩასაყლაპავად მოსულ დუშმანს. რომანტიკოსმა პოეტმა იმდენად ემოციურად, გამომსახველად და უმდიდრესი ტროპული ხერხებით დახატა სატრფო-სამშობლოსა და გუშაგი-მტრის მხატვრული სახეები, რომ მათი დავიწყება შეუძლებელია და თანამედროვე ქართველებსაც გვასწავლის ეროვნულ სატკივარზე ფიქრს.
