„უშენოდ არცა სიხარულს და არც მშვენიერებას არა აქვს მადლი“
ლუკრეციუსი
(ხუან ვალერა „პეპიტა ხიმენესი”)
ხუან ვალერას (1824-1905) ფსიქოლოგიურ რომანში „პეპიტა ხიმენესი”, რომელიც ესპანური რეალისტური პროზის საუკეთესო ნიმუშია, დაკვირვებული მკითხველი შეამჩნევს ფარულად დასმულ კითხვას ფრაზაში: Neskit lobi virtus – სათნოებისთვის უცხოა ყოყმანი. აღნიშნულ კითხვაზე პასუხია ეს ნაწარმოები, მივყვეთ მას და პასუხიც ნათელი იქნება. საკათედრო ტაძრის წინამძღვრის ქაღალდების დასტაზე აღმოჩენილ ამ ლათინურ წარწერაში უმაღლესი სათნოება იგულისხმება.
ნაწარმოები სამი ნაწილისგან შედგება.
- „ჩემი ძმისშვილის წერილები”
„პატარა პროვინციულ ქალაქებში სამეცნიერო, სალიტერატურო ტიტულებს, კეთილშობილებას, დახვეწილ გემოვნებას, ნიჭსა და თავაზიანობას ნაკლები ფასი აქვს და დიდ ღირებულებადაც ნაკლებად მიიჩნევა. აქ მხოლოდ ერთი რამ არის მთავარი: სოციალური იერარქია. ვიღაცა დიდი ქონების პატრონია, ვიღაცა – პატარასი” (15), – სწორედ ამ ფორმულას აბათილებს მთავარი გმირი, დონ ლუის დე ვარგასი, რომანის დასაწყისში მღვდლობაზე მხურვალედ მეოცნებე სემინარისტი, თავისი ცხოვრების წესით, ქცევითა და თვისებებით. სწორედ მისი ბიძისადმი, ტაძრის წინამძღვრისადმი, გაგზავნილი წერილებით იწყება და ვითარდება სიუჟეტი. მკითხველი ხვდება, რა მტკიცეა გადაწყვეტილება ყმაწვილი კაცისა, რომელსაც სულ ახლახან შეუსრულდა ოცდაორი წელი, რომელიც ერთადერთი მემკვიდრეა მდიდარი, დიგვაროვანი მამისა. იგი მზად არის, შეეწიროს ქრისტესა და რჯულის სიყვარულს, გახდეს მღვდელი და წავიდეს მისიონერად შორეულ აღმოსავლეთში. თვითონვე ცდილობს, გაერკვეს ამ დიდი სურვილის მოტივაციის სიღრმეებში: ამქვეყნიური ამაოების მიმართ გულმიუსვლელობა ამოძრავებს თუ რელიგიური ცხოვრებისადმი ჭეშმარიტი სწრაფვა? იქნებ ეს შურისძიებისგან თავდაცვა იყო, რომელიც შეიძლებოდა მექალთანე მამის მიმართ გასჩენოდა, ასე რომ სარგებლობდა მთავარი გმირის დედის სულგრძელობით? მამის მიმართ არასდროს ჩაიდენდა ქედმაღლობის ცოდვას („სხვებზე მეტი არაფრით ვარ”). მისი სულიერი სწრაფვა მძაფრია, მაგრამ არ გეგონოთ, ეს მას რეალობის გრძნობას აკარგვინებს. „იქნებ თავად სამღვდელოებაა დამნაშავე? იქნებ დღესდღეობით არ დგას იგი თავის სიმაღლეზე? მრევლს რომ ზნეობაზე უქადაგებს, აქვს კი მას ამის უფლება? მავანნი რომ თავიანთ ცხოვრებას უძღვნიან, ეს ჭეშმარიტი რწმენით არის ნაკარნახევი, თუ მხოლოდ არსებობის წყაროს წარმოადგენს მათთვის? მით უმეტეს, რომ ღარიბები მომრავლდნენ ღვთის მსახურებად… ჭკვიანი, სათნო, კეთილი, ჭეშმარიტად ღვთისმსახური მღვდელი სანთლით საძებარი გახდა დღეს”(23), ფიქრობს დონ ლუისი, თითქოს, ყველა დროისა და ქვეყნის სატკივარზე. სწორედ იქიდან გამომდინარე, რომ უნდა, ასეთი მღვდელმსახური იყოს, თავს იმუნათებს ასკეტივით: მისი მატერიალური სამყაროს სილამაზით გატაცება, ყველაფერი დახვეწილი, ნაზი და ჰაეროვნით ტკბობა, უფრო სულით რომ აღიქმება, ვიდრე ხორცით, როგორიც „მინდორ-ველების სურნელებით გაჟღენთილი კამკამა ჰაერის მსუბუქი ქროლაა, ჩიტების გალობაა… საღამოჟამს მშვიდი, დიდებული სიჩუმეა ბაღებში”, რაც უმაღლესი მშვენიერებაა, ხომ არაა კერპთაყვანისმცემლობა და ხომ არ აკლდება ამით მ ი ს სიყვარულს, ვინც შექმნა ეს „ჰარმონიული, დიდებული შენობა”? – მკითხველსაც ჩააფიქრებს ეს კითხვები, თავისთავად… რა არის ის სულიერი მდგომარეობა, როცა რომანის ახალგაზრდა გმირი ლამაზი ყვავილის ან შორეული ვარსკვლავის იდუმალი ციმციმის ჭვრეტისას იოლად ტირის, სინაზით შეპყრობილი? ეს ხომ ცოდვა არაა, რადგან თუნდაც წმინდანებს ახასიათებდათ ადამიანური სისუსტეები, რომლებისგან ვერ გათავისუფლდება ჩვენი სული, სანამ ის სხეულშია. დონ ლუისის ეს შინაგანი სიფაქიზე ვლინდება მის დამოკიდებულებაშიც ქალისადმი, უმშვენიერეს პეპიტა ხიმენესისადმი, რომელიც სწორედაც რომ თავდავიწყებით შეუყვარდება. აი, როგორ აღწერს იგი პეპიტას ხელებს, როგორც უტყუარ ნიშანს ჩვენი კეთილშობილებისა: „პეპიტას ხელები კი გამჭვირვალეა და მოვარდისფრო, თითქოს ხედავ, როგორ ფეთქავს სუფთა კრიალა სისხლი, რა ნაზი სილურჯით ფერავს იგი ძარღვებს. ეს ხელები, ეს ჩამოქნილი თითები თითქოს სიმბოლოა ჯადოსნური ძლიერებისა და იდუმალი ძალაუფლებისა – რომელსაც ხორცი შეასხა ადამიანის სულმა მატერიალური ძალის დაუხმარებლად – იმ ხილულ საგნებზე, ღმერთმა რომ შექმნა, ხოლო შემდეგ სრულყო ადამიანის დახმარებით. ძნელი დასაჯერებელია, ასეთი ხელების პატრონს გააჩნდეს ბნელი ზრახვები და უხეში, მდაბალი ანგარება” (41). ნახეთ, რა არაჩვეულებრივად ახასიათებს ხუან ვალერა ქალისა და მამაკაცის ცოლქმრული ურთიერთობის ხიბლს: „განა, ის სიყვარული არ სჯობს, ტანჯვა, გრძნობათა ჭიდილი რომ ახლავს. შეჩვევა რომ გადადის სინაზეში და საკუთარი თავისადმი სიყვარულს ემატება” (43).
„განა, სუფთა, სპეტაკ სულს უფლება აქვს იხაროს სხეულის სილამაზით?” – ეს კი ის კითხვაა, რომელსაც სვამს ქრისტიანულიც და მთელი ძველი ელინური სამყაროც. დონ ლუისს ეშინია, ცხოვრებამ მატერიალისტად არ აქციოს და მისი რელიგიური გზნება არ გაანელოს. ნუთუ სიცოცხლის სიყვარული დანაშაულია?! „ამას წინათ შუაღამისას გამაღვიძა შეყვარებული სოფლელი ბიჭის სიმღერამ. თავის დანჯღრეული გიტარის თანხლებით მღეროდა ფანდანგოსა და როიდენიას კუპლეტებს, რომლებიც პოეტურობითა და დახვეწილობით არ გამოირჩეოდა, მაგრამ გული ისე ამიჩუყდა, თითქოს ციურ მელოდიას ვუსმენდი…” (46), – რატომ უნდა იყოს ეს ღმერთისთვის მიუღებელი? ან თუნდაც ის ფიქრი დონ ლუისის მამასთან მისულ გლეხზე – თავისი ფეხმოტეხილი ხბო რომ მიუყვანა, რომელი ნაჭერი მოგართვათ, რომ დავკლავო – ხბო ხომ არ ვიყიდო, ფეხი მოვურჩინო და დაკვლას გადავარჩინოო, მორცხვობის გამო ქმედებად რომ ვერ იქცა. ეს ხომ ლოცვასაც აღემატება და ვაჟას მინდიას ურთულეს სიბრძნემდე მაღლდება?…
მთავარ გმირზე კი ვსაუბრობთ, მაგრამ წიგნში აქცენტი მეორე გმირზე, პეპიტა ხიმენესზეა, რომელშიც სწორედ სამყაროს ყველა მშვენებამ, სულიერმა თუ ფიზიკურმა, შეისხა ხორცი და ამას ნაწარმოების სათაურიც მოწმობს. სწორედ მისგან გამომდინარე ხდება დონ ლუსისის ის დიდი მეტამორფოზა, რომელზეც ეს წიგნი მოგვითხრობს. ვინაა იგი („პეპიტა საშიში ქალია და ასე მოუმზადებელი არ უნდა შევხვედროდი მას”)? ქალი, რომლის „ღვთისმშობლისადმი ერთგულებაში იგრძნობა ის ავადმყოფური განცდა დამცირების, ნაღვლისა და ტანჯვისა, რომელიც თავის უნაყოფო ქორწინებას ახსენებს ხოლმე” და რომელიც წმინდა ჩასახვასა და იდეალურ ბავშვზე ოცნებობს. ეს უდიდესი ამპარტავნებაა, ღვთის რჩეულობაზე პრეტენზია? ანგელოზია ის, თუ „ბუნებით ცბიერი დახვეწილი კოკობზიკა”? ქალი, რომლისადმი დონ ლუისი ბავშვური სინაზის მოზღვავებას გრძნობს, რომელიც მეცადინეობას, განსჯასა და ლოცვას ავიწყებს, რომელსაც ისე ჭვრეტს, როგორც ხელოვნების ნიმუშს, „მით უმეტეს, თუ ეს ნიმუში „უმაღლესი ხელოვანის” მიერ არის შექმნილი და მისი სამყოფელი ტაძარია”, ანუ სამყარო (57). პეპიტასაც განდეგილივით ცხოვრება აურჩევია, რითაც ძალიან ჰგავს დონ ლუისს, ამიტომ თავიდან ეს უკანასკნელი იმით აპირებს მისი ჩანაფიქრი უარყოს, რომ ცდილობს, პეპიტა მამამისს გაჰყვეს ცოლად. იქნებ ამ ფიქრშია ფესვი მისი მოგვიანო „სიმართლისა”, როცა თავის სანუკვარ ოცნებას „უღალატებს”? დონ ლუისს შეუცნობლის შიშის, მოკრძალების გამო თავი არ მიაჩნია იმ კაცად, რომელსაც ძალუძს, ზოგადად, ქალის ყურადღება მიიქციოს თავისი მოუქნელობის გამო, იმიტომ, რომ მათთან საუბარს შეჩვეული არაა და ჰგონია, რომ პეპიტას ყურადღებას, პატივისცემას, მეგობრობას ერთ მშვენიერ დღეს სიწმინდითა და შრომისმოყვარეობით დაიმსახურებს, პეპიტასი, რომლისგანაც გაქცევა არ უნდა, რადგან თუ ეს ბრძოლაა, „გამარჯვებას სხვა გზით უნდა მიაღწიო და არა გაქცევით”. მიმართავს კიდეც მოძღვარს ამის შესახებ საოცარი გულწრფელობით, რომელიც მისი კიდევ ერთ-ერთი დიდი ღირსებაა.
ხანდახან გვიჩნდება განცდა, რომ დონ ლუისის მიმართება ცხოვრებასთან, სიცოცხლის ვნებაში გადაზრდილი დიდი სიყვარულია („შენ უნებურად წარმოიდგენ, როგორ ცხოვრობდნენ ძველი პატრიარქები, პირველყოფილი გმირები, მწყემსები და მზიან შუადღეს როგორ ეცხადებოდნენ მათ ნიმფები, ღმერთები, ანგელოზები”), რომელიც ქრიტიანულიცაა და წარმართულიც, ისეთივე ძირძველი, როგორც თავად ყოფიერება… თუ ასკეტების ლამაზი ქალისგან დამცავი ხერხი ისაა, რომ მას ბებერს, სნებისგან სახედაღმეჭილს ან სულაც მკვდარსა და მატლებდახვეულს წარმოიდგენენ, დონ ლუისი ფიქრობს: „სილამაზე ღვთითბოძებული განძია, უმაღლესი ღვთაებრივი ხელოვნების ქმნილება. ის შეიძლება იყოს არამყარი, ეფემერული, შეიძლება ერთ წამში გაქრეს, მაგრამ მისი იდეა, როგორც ასეთი, მარადიულია” (71). და ეს ძალიან ჰგავს ნეოპლატონიზმს. ეს მომხიბვლელი გმირი ხანდახან წარმოიდგენს, რომ თავისი სულიერი ლტოლვებით პეპიტასადმი ღმერთთან მებრძოლი იზრაელია; ღმერთი მას თეძოში დაჭრის და ამ ორთაბრძოლაში დამარცხებით გახდება გამარჯვებული.
დონ ლუისის აღსარებები მოძღვარი ბიძისადმი წერილებში გულახდილობით ჰგავს, მაგრამ არც ჰგავს აღსარებას – მათში სულ უფრო იკლებს სინანული და იმატებს აღტაცება სიცოცხლით, მისი მოულოდნელობებითა და იდუმალი სიტკბოთი, სწორედ ზემოთქმული ვნება არსობისა: „როგორ უნდა მეშინოდეს სიკვდილისა, როცა თავად მივილტვი მისკენ… სიყვარული და სიკვდილი ხომ ძმები არიან”. ადამიანი ერთადერთი არსებაა, ანგელოზებრივად რომ მეტყველებს, მაგრამ „ჩვენი სხეული წმინდა სულების ტაძარია და თუ ალი ლოკავს მის კედლებს, თუნდაც უცეცხლოდ, კედლები იჭვარტლება” (94). მთავარი გმირის ლტოლვა საბედისწერო სიყვარულისკენ ძალიან პოეტურია – „ის, ვინც მიყვარს აღმატებული სიყვარულით, ჩემს რელიგიურ ხედვას წარმოუდგება, როგორც მანათობელი მზე, რომელიც უზარმაზარ სივრცეს ჰფენს თავის შუქნათელ სხივთა ტალღებს; ხოლო ის, ვინც მიყვარს მიწიერი სიყვარულით, ჰაერში ფარფატებს მზის შუქში გახვეული ოქროსფერი მტვერივით” (99). მოძღვარი ბიძაც იმავეს ამბობს მასზე ნაწარმოების ბოლოს: „მჯეროდა, რომ სული აღსავსე ჰქონდა ჭეშმარიტი მოწოდებით, მაგრამ შევცდი, პოეტის მშფოთვარე სული ჰქონდა” (199).
„მძულს და ვაღმერთებ” – ესაა დიდი სიყვარულის ბედისწერა. საოცარია მისი ძალა: „შემიძლია ქრისტეს მივბაძო. თუ მტერ-მაცდური მთაზე ამიყვანს და მთელ სამყაროს შემომთავაზებს მის წინაშე დაჩოქების სანაცვლოდ – არ დავიჩოქებ! მაგრამ თუ ამ ქალს შემომთავაზებს, ჯერ კიდევ ვყოყმანობ, ჯერ კიდევ არ ვდგავარ მტკიცედ. ნუთუ ეს ქალი ჩემთვის უფრო მეტს ნიშნავს, ვიდრე მთელი სამყარო, სახლი, ღირსება, ძალაუფლება?” – დონ ლუისის ეს „თავგანწირული სულისკვეთება” ძალიან ნაცნობია ჩვენთვის, თუნდაც იმით, რომ ჩვენ ის ილიას „განდეგილშიც” გვიგრძნია… დილემის წინაშეა მღვდლობაზე მეოცნებე დონ ლუისი – თუ ღვთისადმი სიყვარული არ გამორიცხავს სიყვარულს სამშობლოსადმი, ადამიანებისადმი, მეცნიერებისადმი, ბუნებისადმი, სილამაზისადმი, ხელოვნებისადმი, მაშინ ქალისადმი სიყვარულმა რა დააშავა? რატომ დააკარგვინა ამ სიყვარულმა ადამს სამოთხე და გახადა იგი ცოდვილი. მას შემდეგ კი „გასაკვირი ის კი არ არის, რომ სცოდავენ, გასაკვირი ის იქნებოდა, რომ არ სცოდავდნენ”, როგორც წმინდა ბონავენტურა ბრძანებსო, მე-13 საუკუნის იტალიელი საეკლესიო მოღვაწე. ძალიან მძიმეა ეს განაჩენი, როცა ქალი, როგორც ბეატრიჩე დანტესთვის, სამშობლოს სახე, სიბრძნისა და სილამაზის განსახიერებაა; როგორც დონ ლუისი ამბობს, ქალის საშუალებით შევიცანი სადღაც სულის სიღრმეში მიმალული უმაღლესი სიკეთე, რის წყალობითაც ვტკბები სიმშვიდითა და ყოველთა სიყვარულით” – ეს ყველაფერი ოდნავ აბსტრაგირებული, მაგრამ სრულყოფილებასთან მაზიარებელია.
- „პარალეპომენოს”
ძნელი სათქმელია, ვინაა მთხრობელი ამ თავში: ავტორი თუ მისი ერთგვარი ცენზორი? აქ წინა პლანზე უფრო პეპიტაა, თავისი შინაგანი გაორებითა და ქარიშხლებით. აი, რას ამბობს იგი დონ ლუისზე: „თუ ასე ძალიან უყვარს ღმერთი, მის შექმნილ საბრალო არსებას რატომ ტანჯავს ასე? ეს არის გულმოწყალება, ეს არის რწმენა? არა, ეს უსულგულო ეგოიზმია!” (126) – სიყვარულისგან, რომელზე ძლიერი არც მიწაზე და არც ზეცაში არაფერია („დონ ლუისის გულისთვის სულის ცხონებაზეც ვიტყოდი უარს” – ეს არა მარტო თავის, ყველაფრის დავიწყებაა).
ნაწარმოების იდეის კარგად გასააზრებლად გასათვალისწინებელია ისიც, როგორი ძლიერია დონ ლუისის სიყვარული ღვთისადმი: მას საკუთარ თვალში არაფერი დაამცირებდა ისე, როგორც უარის თქმა კარგა ხნის არჩეულ მრწამსზე. ეს არის ადამიანი, უმაღლესი რწმენის ფილოსოფიით გამსჭვალული: ცხოვრება ღმერთს მიუძღვნას მომავალი წმინდანივით. მაგრამ წუთისოფლის „კანონით” გვაქვს განგება – ღვთის უცვლელი ნება, ბედისწერა, რომელსაც ადამიანიც წარმართავს და საბედისწერო შემთხვევითობაც, ასე ზუსტად და ოსტატურად რომაა აღწერილი ამ ნაწარმოებში: „საერთოდ ჩვენ, ადამიანები, ხშირად ვხდებით ვითარების სათამაშო. იმის ნაცვლად, რომ მიზანმიმართულად, უყოყმანოდ მივიწევდეთ წინ, დინებას მივყვებით, თავად კი არ ვირჩევთ როლს, არამედ ჰაიჰარად ვიღებთ იმას, რაც წილად გვხვდება, თანაც შემთხვევით. პროფესია, პოლიტიკური შეხედულებები, მთელი ცხოვრება ხშირად დამოკიდებულია გაუთვალისწინებელ შემთხვევებზე, ბედ-იღბალზე” (136). დონ ლუისსაც, – რომელსაც კარგად ახსოვს იოანე ოქროპირის ამბავი, დედამისი რომ ემდურებოდა, ღვთისმსახურების გამო მარტო ნუ მტოვებო და გულსაკლავი ქვითინითაც კი ვერ გატეხა შვილი, – ცდის მიუხედავად, არ ჩამორჩეს წმინდანებს, წაიღებს ცხოვრების, სიყვარულის ძლიერი დინება, საბედისწერო შემთხვევითობების იმპულსებითა თუ შენაკადებით.
„მოკვდავმა ადამიანმა კი არა, მერყევი მდაბიოების ხუშტურებმა კი არა, ბარბაროსთა შემოტევამ კი არა, სიხარბეშეპყრობილმა მეამბოხეთა ძალადობამ კი არა, მთავარანგელოზმა კი არა, ხალხის მიერ აღიარებულმა მბრძანებელმა კი არა – არამედ თვით წმინდა სულმა დაადგინა მღვდლობა, როგორც ჩინი” (138) – ეს მშვენივრად იცის დონ ლუისმა, ღირსეულმა, შეურყვნელმა, რაინდულმა („არ ახსოვს, ბავშვობაში მისი თანდასწრებით ვინმეს დასცდენოდა უდიერი სიტყვა, უხეშადაც არავინ იქცეოდა”). სხვებიც ხვდებიან, რომ ეს ღვთისმოსაობის განსაკუთრებული შემთხვევაა, ამიტომაც პაპი გამოგზავნის სპეციალურ დისპენსიას, რომლის საფუძველზეც დონ ლუისი, ასაკის მიუხედავად, გამონაკლისის სახით, დადგენილ ვადაზე ადრე მიიღებდა მღვდლობის ხარისხს. „ის, ვისაც მღვდლობა სურს – უნდა იყოს თავმდაბალი, მორჩილი, მშვიდი. ის არ ჰგავს მუხას, ამაყად მდგარს მანამ, სანამ მეხი არ დაეცემა. ის ჰგავს ტყის ბალახს, მორცხვ მინდვრის ყვავილს, რომელიც მაშინაც კი – და უფრო მეტადაც – ირგვლივ ნაზ სურნელს აფრქვევს, როცა უხეშად თელავენ” (148); – აქ აუცილებლად გაგვახსენდება დიდი ქართველი ჰუმანისტის „ბალახი ვიყო სათიბი”, საკუთარი თავის დიდ მსხვერპლშეწირვაზე რომ მიგვანიშნებს. იქნებ ეს მსხვერპლშეწირვაცაა, თუმცა უფრო სხვა მოვლენაა ქართული, მებრძოლი ქრისტიანობა (ბერი თევდორე ან თუნდაც მღვდლები, ცხინვალიდან მეომართა გვამები რომ გამოჰქონდათ საკუთარი სიცოცხლის ფასად)…
რომანი თხრობის საოცარი ექსპრესიულობითაც გამოირჩევა და პერსონაჟთა ღრმა ფსიქოლოგიზმის ოსტატურად, მსუბუქად წარმოჩენით. ამას დავუმატოთ ისიც, რასაც ამ თავის მთხრობელი – „ცენზორი” (თითქოს, ერთგვარი ლიტერატურული ხერხია) გვთავაზობს: „…ის (ავტორი – მ. ი.) არ უნდა დავტუქსოთ იმისთვის, რომ სხვისი ნაკარნახევი ხერხები არ გამოიყენა, პირიქით, დიდი მადლობა უნდა მოვახსენოთ ასეთი მომეტებული კეთილსინდისიერებისთვის: ამბავი რომ ზუსტად გადმოსცა, უარი თქვა ყოველგვარ ეფექტებზე, ფანტაზიას გასაქანი არ მისცა და პაემანი არ დაამძიმა ზედმეტი ეპიზოდებით” (167). როგორ ვხვდებით, წარმმართველი აქ არც ზემოხსენებული ბედისწერა ან შემთხვევაა, არამედ რომანში მონაწილე ადამიანების გრძნობებია „დამნაშავე”, როგორც ამბობს მწერალი („პეპიტა ჩვენ ძალიან გვიყვარს, მაგრამ ეს იმას არ ნიშნავს, რომ ჭეშმარიტება უარვყოთ”).
პეპიტა თავისდაუნებურად თავიდანვე მაცდური, ბიბლიური ევაა, ურყევი მცდელობით, „რადაც არ უნდა დაჯდომოდა, დაემარცხებინა ეს კაცი”. ეს არის ქალი, რომლისთვისაც საშუალო არ არსებობდა, ყველაფერში უკიდურესობამდე მიდიოდა: ჯერ ბრმად დაემორჩილა დედასა და ქმარს და მერე „დესპოტურად” მბრძანებლობს, განაგებს გარშემომყოფებს. ეს, გავიმეორებთ, თავისდაუნებურად ხდება და ძალაუფლების წყურვილი ამ ქალში ბოლომდე გაუმჟღავნებელი რჩება. რაც შეეხება დონ ლუისს, ის პეპიტაში განსხეულებულ ქალის იდეალს ხედავს („მე შენში მიყვარს ოცნება ჩემი”) – ფიქრობს, რომ პეპიტამ დაჩრდილა მისი ყმაწვილკაცური სიზმრებისა და ფანტაზიების ნიმფები, დედოფლები, ქალღმერთები: „მე ხომ თქვენ პირველსავე შეხვედრისას შემიყვარდით, მგონი, სულაც უფრო ადრე, სანამ გნახავდით, სანამ გავაცნობიერებდი, რომ შემიყვარდით… მე უკვე მიყვარდით. არის აქ რაღაც საბედისწერო. ეს ალბათ წინასწარ იყო გაწერილი, განსაზღვრული…”(181) ეს არის, როცა „ერთისთვის ერთი არსებობს მხოლოდ”, როცა ადამიანი კვდება საკუთარ თავში, რომ იცოცხლოს საყვარელ არსებაში.
ამ ნაწილის ბოლოს დონ ლუისი ცდილობს, საკუთარ თავში გაამართლოს ის, რასაც უკვე დაცემას კი არა, ცვლილებას ეძახის. ასკეტიზმისთვის ხომ საჭიროა ხანგრძლივი შრომა, ცოდვების მონანიება, აღსარება, დრო, რომ მიიღოს ღვთის მადლი, დაიმსახუროს მარადიული წყალობა. თვით ცრუმოძღვრებსაც კი უდიდესი ძალისხმევა სჭირდებოდათ, ვიდრე თავიანთ ცრუსასწაულებს ჩაიდენდნენ. მას კი „წლები არ გაუტარებია ჭვრეტაში და რა დამსახურებისთვის უნდა დაეშვა ღმერთს მისთვის ასეთი გამონაკლისი?”. დონ ლუისი აღიარებს, რომ დამარცხდა, რომ იდეალი დაენგრა და მისი სიხარული სევდანარევია. სწორედ ამ სევდით ემსგავსება დონ კიხოტს, „რომელზეც „თეთრი მთვარის” რაინდთან დამარცხებამ და ხუმრობამ ისეთი დამანგრეველი გავლენა მოახდინა, რომ გადაწყვიტა მწყემსი გამხდარიყო” (202). დონ ლუისიც გადაწყვეტს, იქორწინოს პეპიტაზე, სახლი აქციოს ტაძრად, გააერთიანოს ცოლქმრული თუ ღვთის სიყვარული, შექმნას თუნდაც თავშესაფარი უსახლკაროებისთვის, ღარიბებისთვის, თავისი კულტურული ცენტრითა და მეგობრული გარემოთი… და ჩნდება ორი კითხვა: ა) იქნებ ყველას ვერ მოსთხოვს ღმერთი მსხვერპლს, ასკეტიზმს, რომელიც სწორედ ამ სიცოცხლის ვნების დაძლევით მიიღწევა? და ბ) ი გ ი ხომ უბრალო ადამიანებსაც ეცხადება და ანდობს ჭეშმარიტებას?…
ბოლომდე უცნობი რჩება, ვისი დაწერილია ეს თავი. თავიდან ავტორს „ეგონა”, რომ ის მოძღვრის დაწერილია, მაგრამ იმან, რომ შემწყნარებლობითაა ნახსენები ზოგიერთი შეხედულება, ის დააეჭვა, რადგან მოძღვარი ამდენ მელანს არ დახარჯავდაო ამ საკითხებზე წერისთვის, ანუ ავტორი ვერც უარყოფს და ვერც ადასტურებს სენიორ მოძღვრის ავტორობას.
რაც შეეხება ამ ნაწილის ლიტერატურულ გემოვნებას, ის შესაშურია…
- „ჩემი ძმის წერილები” – ეპილოგი
ამ თავში ვიგებთ მეორეხარისხოვანი პერსონაჟების ბედზე, რომელიც არ რჩება ავტორის ყურადღების მიღმა. თუნდაც პადრე ვიკარიო, რომელიც ბრწყინვალე განათლებით არ გამოირჩეოდა, სამაგიეროდ, ფლობდა მტკიცე ნებას, უბადლო რწმენასა და ღმერთის უმაღლეს სიყვარულს, „მისი ცხოვრება სამაგალითო იყო ყველასთვის”. ეს ესპანელი, 80 წლამდე მღვდელი, არის ძალიან საინტერესო გმირი, თავისი გულწრფელობით, კეთილშობილებითა თუ მიამიტობით. ის ბევრად სჯობს ნებისმიერ ნაკითხ ეკლესიის მსახურს, რომლის სულშიც რწმენის ცეცხლი ისეთი ძალით არ გიზგიზებს, როგორს პადრე ვიკარიოში. დამაჯერებელია მისი ხასიათის რეალისტურობაც: „იგი ყველაფერში კარგად ერკვევა, კარგად უთავსებს ერთმანეთს რელიგიის ჭეშმარიტ სიყვარულს და იმ სასარგებლო ძვრების მიმართ პატივისცემასაც, რომლებიც თანამედროვე ცივილიზაციამ მოგვიტანა” (48). როცა დონ ლუისი მას თავს შეადარებს, აღიარებს, რომ პადრე ვიკარიოს ზნეობრივ სრულყოფილებამდე ბევრი აკლია. თუმცა ყველა სხვადასხვა გზით მიდის ღმერთამდე…
არანაკლებ დასამახსოვრებელია კურიტო – პერსონაჟი ხალხის წიაღიდან, უსაქმური, გზაკვალარეული, მაგრამ გულკეთილი ყმაწვილი. მას თავისი კუზენი დონ ლუისი მხოლოდ თეოლოგად მიაჩნდა, არცთუ ისე დიდი წარმოდგენისა იყო მასზე. მაგრამ, როცა დაინახა, რა მოხდენილად ატარებდა ეს თეოლოგი ცხენს, სწორედ მიწიერმა აქცია იგი მისთვის ლამის ზეცისკაცად, კერპად. დონ ლუისი კი მას ნებას აძლევს, ეთაყვანებოდეს, უყვარდეს ის, ოღონდ ძალიან უცნაური ფორმით, რადგან იქით ექცევა მისი გავლენის ქვეშ. ეს უცნაური ფსიქოლოგიური მომენტია რომანში. ბოლოს კურიტოს, თავისი ბიძაშვილის ბედნიერი ოჯახის შემყურეს, თვითონაც მოუნდა დაქორწინება. რადგან მსუქანი და პირმშვენიერი ქალები უყვარდა, მისმა საცოლემ, მდიდარი მიწათმფლობლის ლამაზმა, ყაყაჩოსავით ლოყებღაჟღაჟა ქალიშვილმა, პირობა დადო, მალე სიმსუქნეში ჩემს დედამთილს, დონია კასილდას, გადავაჭარბებო. ეს იუმორია, მსუბუქად, უმტკივნეულოდ ირონიაშეპარული, ცხოვრების სიღრმეებს შეგნებულად აცდენილი ისეთი შემთხვევებისთვის, როცა ზედაპირულობა დიდი ფილოსოფიაა…
დონ ლუისის რეალისტი და ბრძენი მამა დონ პედრო – „არ ჯობია თავის სახლში იქადაგოს, ერთი ბუდის პატარა ქრისტიანები მაჩუქოს, ქერუბინოებივით ქერაკულულებიანი და ვარდისფერები, პეპიტას მსგავსნი?” (220). აქვე მოვიხსენიოთ პეპიტას უსაქმური ძმა, რომელიც ნაწარმოების ბოლოს იწერება, რომ მნიშვნელოვანი პიროვნება გახდა და ოჯახის შემარცხვენელი კი არა, დამამშვენებელია. თუმცა დონ პედრო, ეს ბებერი დიონისე, მაინც ფიქრობს, რომ მას ბედად უწერია, თაღლითად დარჩეს და „იმ თაღლითობაში ბედნიერი ვარსკვლავიც ახლდეს თან”.
„ადამიანს შეუძლია, ემსახუროს ღმერთს ყველა ვითარებასა და მდგომარეობაში. შეუძლია ერთმანეთს შეუთავსოს ცოცხალი რწმენა და ღვთის სიყვარული – მის სულს რომ ავსებს – ნებადართულ მიწიერ და წარმავალ სიყვარულს” (232), – სწორედ ეს სიყვარულია ღვთაებრივი საწყისიც… ადამიანი კი „სულის ცოცხალი ტაძარია”, რომელიც შემქმნელის გარეშე ვერ შეძლებდა ვერც მოყვრისა და ვერც კაცობრიობის სიყვარულს. სწორედ ამ სიყვარულის ჰიმნია ეს რომანი, როგორც ჩამონატეხი სამყაროს მომაკვდავი ჰარმონიისა, როგორც სურათზე გამოსახული მთრთოლარე ჭრიჭინობელა დაფნისის მშვენიერი სიმღერა, უნაზეს ქლოეს მკერდზე რომ ეძებს თავშესაფარს.
რაც მთავარია, ეს ნაწარმოები იმდენად დამაჯერებელია, რომ წუთითაც არ გეპარება ეჭვი, რომ ეს „ჭირი იქა, ლხინი აქა” კი არაა მხოლოდ, ზღაპრის მარადიული „ჰეფი ენდი”, არამედ სინამდვილე, მთელი თავისი სისავსით… ანუ ცხოვრებაში არის მომენტები, როცა ზღვარი ზღაპარსა და რეალობას შორის წაშლილია…
ციტატები წიგნიდან – ხუან ვალერა „პეპიტა ხიმენესი”, გამომცემლობა „ინტელექტი”, 2017
