ბავშვობაში ზაფხულობით ორი რამის გამო მიყვარდა ფშავში ასვლა: ერთი, რომ იქ არაგვი მელოდებოდა, მეორე – ხეობის მოხუცები. დღეს ისინი, სამწუხაროდ, აღარ არიან.
არა, ჯერ საბოლოოდ არ გაუკაცრიელებულა ეს კუთხე. დღესაც დააბიჯებენ ნელი, მოზომილი ნაბიჯით არაგვის ჭალაში თმაგათეთრებულები და ათეულობით წლის ჯაფისგან წელში ოდნავ მოხრილები, მაგრამ მათ მოხუცებულობას არაფრით გვანებებს გული. მათ ჯერ კიდევ ისეთივე ახალგაზრდებად მივიჩნევთ, როგორებადაც ჩვენი ღრმა ბავშვობიდან გვახსოვს…
რა მხიბლავდა მათი? გონიერება, სიდინჯე, მოზომილი სიტყვა-პასუხი, ლექსიკა, კილო, წინადადების წყობა და მასში ჩატეული აზრის სიღრმე…
ვიხსენებ მათ საუბარს და რაც დრო გადის, მით უფრო ვწვდები მის სიდიადეს და მით უფრო მიკვირს – სად და როგორ მოახერხეს ამის სწავლა…
ხატის კარს ან სადმე საფხვნოზე ჩამომსხდართ თუ დავიგულებდი, მეც შორიახლოს ვპოულობდი ჩასამუხლს და საათობით ვუსმენდი სულგანაბული. ვცდილობდი, ყოველი სიტყვა დამეჭირა, ყველა აზრს ბოლომდე ჩავწვდომოდი, მაგრამ ამხელა მორევში ამის გაკეთება შეუძლებელი იყო…
ჩემი მეხსიერების განჯინას არაერთი ასეთი ტკბილმოუბარი ადამიანის სახე შემოუნახავს. დღეს ორ მათგანზე მინდა გესაუბროთ. პირველი ბიჭურ ბადრიშვილია, იახსრის ხატის თავხევისბერი. მისი ენაწყლიანობის ნიმუშად კი ერთ-ერთი ფოლკლორული ექსპედიციისას ჩაწერილი მის მიერ ექსპრომტად ნათქვამი დადიდება უცვლელად მომყავს:
„ღმერთო დიდებულო, წინა ძალი და ბრძანება შენია, შენ გააჩინე და აკურთხე ცანი და ქვეყანანი. დიდება შენდა, დიდო ლაშარის ჯვარო, დიდება შენდა, კვირაო კარავიანო, ღვთის და მეუფის კარზედ მდგომელო, სიმართლის წყალობის გამომტანელო ხმელზე ხორციელთათვის!
დიდება შენდა, თამარ ნეფეო, ზემდგომო ანგელოზო!
დიდება შენდა, წმინდა გიორგიო, ხოშარის სათხუთმეტო მთავარანგელოზო!
დიდება შენდა, დედა ღვთისშობელო, ლაღო იახსარო, ხახმატის ჯვარო, წყაროსთავის წმინდაო გიორგი!
თქვენ გადააფარეთ თქვენი კალთა ფშავის ხევსა, სრულიად საქართველოს, ბაგრატოვანთა, წილხვედრსა ღვთისშობლისასა, თავისუფლების გზაზე შამდგარსა. თაობით ღონე მიუმატე. კაცსა კაცრიელობა, თქვენ დაიფარეთ მტრისგანა. მიეც ძალი და ერთობა ქართველთა, განალტვე გულისაგან მათისა შური და ღვარძლი და შთააგონე სიკეთე და ერთგულება მოძმისა, ერისა.
თქვენ შეგთხოვთ, ყოველნო წმინდანნო და ანგელოზნო უფლისანო, მიანიჭეთ ქართველთა, თქვენთა მავედრებელთა, შემოდგომა ღალიან-ბარაქიანი, პურ-წყლიანი, ზამთარი ნებისა, რგებისა, ზაფხული მშვიდობისა.
თქვენ მოუმართეთ ხელი: მოლაშქრე-მონადირე იყოს, ლაშქრობა-ნადირობაში გაუმარჯვე; მწყემსი იყოს – ცხვარ-ძროხა გაუმრავლე; მეგუთნე იყოს – ხარ-გუთანი გაუმართე, ნახნავ-ნათესს ბარაქა დაუყენე; ქვრივ-ობოლი იყოს, საწყალ-საბრალო – მიეც ნუგეში, ძალი ჭირთა დათმენისა, შენ გაამრავლე ყმანი შენი…”
ეს დადიდება გასული საუკუნის 80-იან წლებშია ჩაწერილი. დააკვირდით თითოეული ფრაზის სიღრმეს, აქტუალობას თუნდაც დღევანდელი გადასახედიდან. შესაძლოა, ზოგისთვის ეს „წარმართული” რიტუალის ელემენტი იყოს, მაგრამ ძნელია ამ დადიდებაში რაიმე იპოვო არაქრისტიანული, არაზოგადსაკაცობრიო, არაჰუმანური… და მიჩნდება განცდა, რომ, ვინ იცის, ასეთი „წარმართობა” სინამდვილეში „წაღმართობაა” (როგორც გიორგი კოკოშაშვილი ამტკიცებს თავის კვლევებში) და როგორც ხშირად გვჩვევია ხოლმე, „წაღმა” „უკუღმართად” ვაქციეთ… მაგრამ ეს განსჯის სხვა თემაა.
რითია კიდევ საინტერესო ეს დადიდება? მის ავტორს „განათლება” არსად მიუღია. მისი მასწავლებლები მისი ბავშვობის ტკბილმოუბარი მოხუცები იყვნენ… მის დროს გაკვეთილებს შრომის, ბრძოლისა და ლხინის სახე ჰქონდა…
მეორე ბრძენი მოხუცი კი ჭრელა უძილაურია – „დარდის სავალი გზა-ბილიკი”, როგორც თვითონ ამბობდა თავის თავზე. მასთან ინტერვიუ, სახელწოდებით „ჭრელა უძილაურის გაკვეთილები”, გოგი თურმანაულმა გამოაქვეყნა ჟურნალ „ცისკარში” (1981 წ., N3).
„მე დიდი ფიქრის კაცი ვარ და არ ვიცი, რატომ, ჩემი სული მაინც ლექსს მიმართავს დარდების გადასაყრელად. ლექსს რომ დავწერ, თითქოს მძიმე ტვირთს ვიხსნი მხრებიდანო”, – ამბობს ჭრელა თავის ინტერვიუში. იგი ცნობილი მოკაფიავე იყო და მისი არაერთი ლექსია ცნობილი. არადა, სწავლა-განათლება მასაც ველად ჰქონდა მიღებული:
„როგორ ვისწავლე წერა? – მეკითხები და სხვებიც მეკითხებიან ხშირად. ძველ დროს ფშავში წერა-კითხვის მცოდნენი ძალიან ცოტანი იყვნენ მთაში და არ იშოვნებოდა ქაღალდი, ფანქარი. ერთ ჩემს ნათესავს ვთხოვე, ესწავლებინა ჩემთვის წერა-კითხვა. ქაღალდად სიპი ქვები გვქონდა, ფანქრად – ნახშირი ან პატარა ნატეხები ქვისა. ძალზე მონდომებული მოსწავლე აღმოვჩნდი – მალე ვისწავლე წერაც და კითხვაც. ვისწავლე ხუცურიც”.
ბედმა მას მეტად მკაცრი სვე არგუნა. პირველი დიდი ტკივილი ნადობის სიკვდილმა განაცდევინა:
მთიდან ჩამოწვა ნისლები,
მთელი მიდამო დაფარა,
გული გონებამ დაადნო,
ტვინი ნაღველმა დაღარა,
ცრემლი მდის შეუშრობელი,
რო წმინდა წყარო, ანკარა,
ცრემლმა, ჩემ ჩამონადენმა,
სალი კლდე ორად გაყარა.
ნეტავი, ჩემო ლამაზო,
მანდამც მამყოფა, აქ არა,
გულის, გონების ყვავილსა
ერთხელამც კიდევ შამყარა,
სულამც იმასთან მამყოფა,
ცოცხალიმც აღარ გამყარა.
ეს პირველი ტკივილი დასაბამი აღმოჩნდა შემდგომი მძიმე წლებისა:
ჭრელამ თქვა თავის თავზედა:
ბეჩავ კაცი ვარ, ცოდვილი,
ფეხს ფეხზე ვეღარ ვაცილებ,
მაძე საწუთროს ბორკილი.
ჩემი სიცოცხლის მანძილი
ტანჯვით გავლიე ორწილი,
თვალზე ცრემლ არ შამშრობია,
რაკი ერთ მიყვეს ქორწილი.
სახლიდან გამისტუმრებავ
ერთი მანქანა ცოლ-შვილი,
სხვა საქმეს რაღას ვაკეთებ,
გორო, შენ რადარ მოგილი.
ოთხოთხ ვაჟი მყავ, ოხერო,
შენ მკერდზე შამოწყობილი,
მეხუთე დედაც იქ არი,
იმათთვის ჩამოდნობილი”.
„დარდი ბილიკად გადამექცა,
მასზე დავდივარ და ვხეტიალობ,
მე ჩემი ცრემლი რას მეყოფა,
წვიმიანი დღით ვცრემლიანობ”.
ამიტომ სიცოცხლის მიწურულს დანანებით ამბობს: „ჰოდა, ეხლა მე ოთხმოცდასამი წლისა ვარ და თავს ვატყობ, რომ ჩემმა ძვლებმა და ხორცმა დნობა დაიწყო, როგორც თოვლმა მზის სხივების ქვეშ, გესმის? დნობა დაიწყო, ვდნები თოვლივით, მაგრამ ცოტა ნელა ვდნები თოვლზე… ეჰ, ჩემო დისწულო, როგორც ჩანს, მე ჩემი წილი დავისვენე, ჩემი წილი გავიხარე, რაც მერგებოდა ამ ცხოვრებაში; ჩემი წილი ვიმღერე; ჩემი წილი მიყვარდა; ჩემი წილი და უფრო მეტიც ვიტანჯე და ვიგლოვე, შეცდომებიც დავუშვი, ჩემი წილი ვიარე. ისიც ვიცი, რომ მოსასვლელი მოვა, მოსახდენი მოხდება. ზოგჯერ ზამთრის დიდ გრძელ ღამეებში მგონია, რომ მე ღამე ვარ, ძალიან დიდი ღამე. გავთენდე, ისიც მეზარება, მაგრამ მაინც ვთენდები, რატომ და რიღასთვის?!”
მიუხედავად ასეთი ტკივილებისა, ხშირად უმღერია კიდეც. „მიმღერია იმიტომ, რომ სიკვდილზე, დარდზე შური მეძია; ჯავრი მეყარა; რომ სულით არ დავცემულიყავი, სიკვდილისთვის სიმღერით უნდა დამეცინა, დამემარცხებინა; ჩემთვის დაძაბუნება რომ არ შეეტყო, უნდა მეცინა. ჰოდა, ხშირად, ახლობლების სიკვდილის შემდეგ, ვმღეროდი ბრძენი ფშაველის წინაპრის სიმღერას, ჩემს საყვარელ სიმღერას:
დედას გიტირებ, შავჯავრო,
თუ შენ გიტირო, გიჯავრო,
სამი წლის საჯავრებელი
სამ დღეს არ გადაგიჯავრო”.
აი, მისი ბაგიდან მოწყვეტილი კიდევ რამდენიმე მარგალიტი:
„ვფიქრობ. რარა ვარ ახლა მე – (იქნებ არც კი ვარგოდეს ამდენი ფიქრი) – გავლილი ბილიკი ვარ; დანგრეული ქოხი ვარ, მთაში მიტოვებული; ჯავრის გაწყალებული ლოგინი ვარ; ფიქრთა სასთუმალი, ცრემლთა საბანი ვარ, მწუხარება რომ დამიხურავს ხშირად…”
„ოც წელზე მეტს ვთიბე მწუხარება,
როგორც ბალახი, შამბიანი;
ვერც დავამთავრე მისი თიბვა,
იმისთვისა ვარ დარდიანი”.
„ფიქრებიც დამიბერდნენ; ფიქრიც კაცივით ბერებულა, – ფიქრებიც გამიჭაღარავდნენ. აზრებიცა და გრძნობებიც…”
ფიცილიც განსაკუთრებული ჰქონდა: „მოღალული მზის მადლს გეფიცებითო”, – უყვარდა თქმა და ნატვრაც: „ისე კი, ჩემი ნება რომ იყოს, გაზაფხულზე ან შემოდგომაზე მოვკვდებოდი. გაზაფხულის წვიმიან დღეებს ჩემზე ქვითინად მივითვლიდი, შემოდგომის დღეების ფოთოლცვენასაც ჩემს დატირებად ჩავთვლიდი”.
ამ მოგონებასაც ჭრელა უძილაურის სიტყვებით დავამთავრებ:
„ჩემო მომავლებო, ჩემო კარგებო, იცოცხლეთ, იბედნიერეთ, ზრდილობა არ დაგეკარგოთ! ჩვენს მთას, ჩვენს ფშავს, ჩვენს საქართველოს, ჩვენს დიდ ქვეყანას გაუმარჯოს. გაგამრავლოთ. მტერს – მტრობა, მეგობარს მეგობრობა მიაგეთ. გაუმარჯოს ცის ნამს, ამომავალი მზის სითბოს, ხარის ქედს, კაცის მარჯვენას. ვაჟკაცურ სიყვარულს გაუმარჯოს!”
P.S. ცხოვრებაც სკოლაა, უფრო დიდი სკოლა, რაც კი ვინმეს სადმე აუშენებია ოდესმე და იქაც მოიძებნებიან ნიჭიერი მოწაფეები წიგნ-რვეულებისა და კალმისტრების გარეშე.
