აუტიზმი და იუმორი

როდესაც აუტიზმის რთულ და საინტერესო სივრცეს ვეხებით, პირველი, რაც გვაოცებს, დეფინიციების, გზამკვლევების, წესების, თეორიისა და პრაქტიკის ერთგვარი პარადოქსულობაა. მაგალითად, გვეუბნებიან, რომ აუტიზმის სპექტრის დროს ადამიანებს ორაზროვანი, გადატანითი მნიშვნელობით ნათქვამი სიტყვები არ ესმით – ამ დროს, თავად საუბრობენ მეტაფორებით. ვკითხულობთ, რომ იუმორიც რთული სფეროა მათთვის – არადა, სხვადასხვა სივრცეში ხშირად ვხვდებით აუტიზმის მქონე ბავშვებს, რომლებიც მშვენივრად ხუმრობენ, ამით სიამოვნებას იღებენ და სხვის ხუმრობებზეც იცინიან.

სამეცნიერო კვლევები თუ ექსპერიმენტები ადასტურებს, რომ აუტიზმის სპექტრის აშლილობების სხვადასხვა ფორმის დროს იუმორის, როგორც სამეტყველო საკომუნიკაციო აქტის წარმოება, გაგება და აღქმა სპეციფიკური, თუმცა ბუნებრივია. შესაძლებელია, ზოგჯერ იუმორის გამოხატვა ინდივიდუალური, თავისებური იყოს, თუმცა იუმორის, როგორც სოციალური ინტეგრაციის, კომუნიკაციის ფორმას, აუტიზმის მქონენი ისევე იყენებენ, როგორც ნეიროტიპური ადამიანები.

იუმორის განვითარების ერთგვარ სისუსტეს მკვლევრები სხვადასხვა მიზეზით ხსნიან – იქნება ეს კოგნიტიური განვითარების თავისებურება, განზოგადების უნარის ნაკლებობა, იუმორის ლინგვისტურ სტრუქტურაში წვდომის სირთულე, სოციალური ურთიერთობების ნაკლებობა და სხვა.

იუმორს სოციალურ „წებოს“ უწოდებენ, ის ბუნებრივი ურთიერთობის მნიშვნელოვანი ნაწილია. შესაბამისად, სრულყოფილი სოციალური ინტეგრაციისთვის მისი გამორიცხვა შეუძლებელია. ის ერთგვარად სასაუბრო ეტიკეტის, კომუნიკაციის აუცილებელი შემადგენელი ნაწილია.

იუმორი ენის განსაკუთრებული ფორმა, მისი ერთ-ერთი კოგნიტიური ინსტრუმენტი, მეტაფორული, მხატვრული აზროვნების გამოხატულება, ენის პრაგმატიკის მნიშვნელოვანი ნაწილია. როგორია მისი ლინგვისტური დეფინიცია, ლინგვისტური მოდელი? იუმორი, როგორც ნიშანი, იუმორი, როგორც ენობრივი მოვლენა? შესაძლებელია თუ არა, დავშალოთ იუმორი ენობრივ შემადგენლად, სტრუქტურად, წარმოქმნის მექანიზმად და შემდეგ ისევე დავასწავლოთ იგი მეტყველების პრობლემების მქონე ადამიანებს, როგორც, ვთქვათ, ტროპული მეტყველება?

იუმორს, როგორც სოციალურ ქცევას, მის ფსიქოლოგიურ და ლინგვისტურ თავისებურებს არაერთი კვლევა და თეორია მიეძღვნა. ამ საკითხებით ჯერ კიდევ ძველი ბერძნული ფილოსოფია, პლატონი და არისტოტელე იყვნენ დაინტერესებული. იუმორის თანამედროვე კვლევები სრულიად კომპლექსური, მასშტაბური და მულტიდისციპლინურია, ფსიქოლოგიის, სოციოლოგიის, ლინგვისტიკის, კულტუროლოგიის, ანთროპოლოგიის მეცნიერებებს მოიცავს.

ზოგიერთი მეცნიერის აზრით, იუმორი ადამიანის თანდაყოლილი მექანიზმია, ზოგი კი ფიქრობს, რომ იუმორის სწავლება შეიძლება. ის უნივერსალური მოვლენაა, თუმცა, ამავე დროს განსხვავებული ენებისა და კულტურების მიხედვით. ზოგიერთი თეორიით, იუმორი არამხოლოდ კომუნიკაციის საშუალება, არამედ კოგნიტიური განვითარების ფორმაა. ზოგიერთი მეცნიერისათვის შფოთვისგან გათავისუფლების, ადაპტაციის ფორმაა. ადამიანი ხუმრობს იმისთვის, რომ რაიმე სიტუაციაში, მათ შორის, ენობრივში, თავი „შინ“ დ „შინაურად“, მიღებულად იგრძნოს, იუმორი კომუნიკაციის საჭირო, ზოგჯერ აუცილებელი ფორმაცაა.

მნიშვნელოვანია პ. კ. შპიგელის მიერ შექმნილი ტიპოლოგია – იუმორის თეორიის რვა კატეგორია: (ბიოლოგიური, უპირატესობის, შეუსაბამობის/შეუსატყვისობის, გაოცების, ამბივალენტობის, განმუხტვის, კონფიგურაციისა და ფსიქოანალიტიკური თეორიები).

იუმორი, როგორც გამოხატვის ფორმა, სხვადასხვა ტიპისაა – ვიზუალური, ჟესტური, ემოციური, ტექსტური, ვერბალური. მისი აღქმისთვის ლინგვისტურის გარდა, პარალინგვისტური ნიშნები, კინესიკური პარალინგვიზმის იდენტიფიცირება და, რასაკვირველია, ექსტრალინგვისტური კონტექსტის გააზრებაა საჭირო.

იუმორის ენობრივი გამოხატულება შედგენილობითაც მრავალფეროვანია. შეიძლება ერთი სიტყვისგან, სინტაქსური წყვილისგან, წინადადებისგან, აბზაცისა თუ უფრო დიდი ზომის ტექსტისგან შედგებოდეს. შედარება, კალამბური, ნონსენსი, სიტყვათა თამაში, ანეკდოტი, ლიტერატურული იუმორი – იუმორი, როგორც ტექსტი, როგორც ნიშანი განსხვავებული შეიძლება იყოს.

როდესაც აუტიზმის მქონე ცდის პირს ვთხოვე, აღეწერა იუმორი, ხუმრობა, ასეთი საინტერესო დეფინიცია მივიღე:

„ხუმრობა ორნაირია, ერთი, რაც არსებობს და სასაცილოა, და მეორე, რაც არ არსებობს და იმიტომაა სასაცილო, მაგალითად, სკამი რომ დადის” – ეს დეფინიცია არცთუ შორსაა იუმორის ლინგვისტურ სახეებთან, თუ მათ ნიშნის ტიპების მიხედვით აღვწერთ. რაღაც სასაცილოა, იმიტომ, რომ აღმნიშვნელი აღსანიშნის მსგავსია (მაგალითად, ადამიანისთვის რაიმე სასაცილო ზედწოდების მოფიქრება, რაიმესთან შედარება); რაღაც – იმიტომ, რომ სასაცილო შინაარსს გულისხმობს ან აბსოლუტური პარადოქსი, ნონსენსია; რაღაც კი – იმიტომ, რომ სიმბოლოა, კულტურული კონტექსტის გააზრება სჭირდება.

მეორე დეფინიციაც ძალიან საინტერესოა და ლინგვისტური ნაწილის პარალინგვისტურთან კავშირს ასახავს. აუტიზმის მქონე ადამიანებისთვის პარალინგვისტური ნიშნები – ემოცია, ჟესტები შესაძლოა გაუგებარი იყოს, გამომდინარე იქიდან, რომ ემოციის გაგება და იდენტიფიცირება რთულია, მაგრამ მეორე მხრივ, ემოციას თან ახლავს ვიზუალური ხატი, თვალსაჩინოება, რაც ამარტივებს მის ამოცნობას. შემთხვევითი არაა, რომ მეორე აღწერა, რომლითაც აუტიზმის მქონე ცდისპირმა იუმორი დაახასიათა, სწორედ ეს იყო: – „ნათქვამი, რომლის ბოლოს ადამიანი იღიმის ან იცინის“.

აუტიზმისა და იუმორის ენის მკვლევრები, ჯილი, ვაითი და რეიესი (Gill, White, & Reyes, 2010) თავიანთ კვლევაში ენობრივად დაკონკრეტებულ, ენობრივად თვალსაჩინო იუმორის ფორმებს ლექსიკურ იუმორს უწოდებენ და მაღალფუნქციური აუტიზმის მქონე ბავშვების სწავლებისა და თერაპიის საშუალებად განიხილავენ.

„ბუნებრივ ენაზე სამყაროს პროეცირების დროს ადამიანი ერთმანეთს ადარებს კონკრეტულ ობიექტებს და ახდენს მათ იდენტიფიცირებას, ამავე ტიპის ოპერაციები საფუძვლად უდევს მეტაფორულ გადასვლებს, რომლებსაც ენის კოგნიტიურ მოდელში ცენტრალური ადგილი უჭირავს“ (გამყრელიძე, თეორიული ენათმეცნიერების კურსი).

სწორედ იდენტიფიცირების, შედარების გამოკვეთა და ერთგვარი ავტომატიზაცია გამოგვადგება იუმორის ახსნისა და სწავლებისათვის მაშინ, როდესაც სახეზეა განზოგადების, აბსტრაჰირების სუსტი უნარი. ამ მიზნის მისაღწევად სემიოტიკა მოხერხებული იარაღია.

ენა ნიშანთა სისტემაა, სემიოტიკური თეორიები ანალიზის მოხერხებულ ვერსიებს გვთავაზობს, აღმნიშვნელ-აღსანიშნის ურთიერთმიმართების ტიპების საშუალებით იუმორიც აღიწერება. ნიშანთა თეორიის სხვადასხვა ვერსიები ძალიან მოხერხებული და ადვილად გასაგებია აუტიზმის დროს თავისი ვიზუალურების, თვალსაჩინოებისა და კონკრეტულობის დამსახურებით.

სემიოტიკაში არსებობს უამრავი დეფინიცია ნიშნის შესახებ, მაგრამ ყველა მათგანი ორ ძირითად განმარტებას ეყრდნობა და მათ მეტ-ნაკლებ შევსება – ინტერპრეტაციას წარმოადგენს.

პირველი არის პირსის (სემიოტიკის ერთ-ერთი ფუძემდებლის) მიდგომა, რომლის მიხედვითაც, „ნიშანი წარმოადგენს რაღაცას, რაც აღნიშნავს რაიმეს ვინმესათვის რაიმე მიმართებით ან მოცულობით არსებობას“.

მეორე გახლავთ ფერდინანდ დე სოსიურისეული მოდელი ნიშნისა, როგორც აღმნიშვნელისა და აღსანიშნის ერთიანობისა, რომელსაც მხოლოდ სისტემის სხვა ელემენტებთან ერთიანობის შედეგად ენიჭება ფუნქცია.

საინტერესო ინტერპრეტაცია წარმოადგინა როლან ბარტმა, რომლის მიხედვითაც ნებისმიერი ნიშანი გულისხმობს სამი ტიპის დამოკიდებულებას: შინაგანი დამოკიდებულება, რომელიც აკავშირებს აღმნიშვნელსა და აღსანიშნს და ორი გარეგანი დამოკიდებულება. პირველი ვირტუალურია, იგი მიაკუთვნებს ნიშანს სხვა ნიშანთა განსაზღვრულ სისტემას. მეორე დამოკიდებულება აქტუალურია, ის აერთიანებს ნიშანს სხვა ნიშნებთან, ანუ გამოიყოფა სიმბოლური, პარადიგმატული და სინტაგმატური განზომილება.

როგორც ვიცით, პირსის სემიოტიკური თეორია გამოყოფს ნიშანთა სამ ტიპს – ხატს, ინდექსსა და სიმბოლოს. როგორი ტიპისაც არ უნდა იყოს იუმორის შინაარსის მქონე ენობრივი ნიშანი, დენოტატის ნომინაცია ძირითადად ირიბია, რადგან იუმორი გადატანით მნიშვნელობას გულისხმობს. სწორედ ეს არის ის მთავარი, რაც ართულებს იუმორის გაგებას აუტიზმის დროს.

ყველაზე მარტივი იუმორის ის ეტაპია, როდესაც იუმორისტულ დატვირთვას იძენს შედარება, აღწერა, ილუსტრაცია, პაროდია. მაგალითად – ეპიზოდი დონ კიხოტიდან, სადაც მისი ცხენია აღწერილი; პერსონაჟის შედარება რომელიმე ცხოველთან; სიტუაცია, სადაც ქცევა და მეტყველებაა კომიკური – ეს ნიშანთა ტიპის მიხედვით შეიძლება „ხატად“ დავახასიათოთ. მისი აღქმა ყველაზე მარტივია აუტიზმის დროს. კვლევისას, ცდისპირებმა სწორედ ასეთი იუმორის ამოცნობა, დახასიათება და მსგავსი ფორმულის სხვა მაგალითის შექმნა მოახერხეს.

უფრო რთული, მაგრამ მაინც შესაძლებელი აღმოჩნდა ისეთი იუმორისტული ფრაზების იდენტიფიცირება, რომლებიც არა მსგავსებაზე, არამედ პირიქით, პარადოქსსა და ოქსიმორონზე, საპირისპირო, შეუსაბამო ცნებების კავშირზეა აგებული. მიუხედავად ამ ტიპის გამონათქვამების გაგების სირთულისა, შემადგენლების გამჭვირვალობა, რომელიც აუტიზმის დროს ამ გამონათქვამების გაგებას აადვილებს, აქაც თვალსაჩინოა. ნიშნის თეორიის მიხედვით ამ ტიპის გამონათქვამები ინდექსსა და ზედაპირულ, მარტივ სიმბოლოს შორის მერყეობს. აღსანიშნავია, რომ იუმორის ერთ-ერთი ყველაზე პოპულარული, შეუსაბამობის თეორია კარგად აღწერს ამ ტიპს. შეუსაბამობის თეორიის თანახმად იუმორი გულისხმობს ორი სრულიად შეუსაბამო იდეის, კონცეპტისა თუ სიტუაციის ერთმანეთთან დაკავშირებას მოულოდნელობისა და გაოცების ეფექტის შექმნის თვალსაზრისით, ანუ, შეუსაბამობას ნათქვამსა და ნაგულისხმევს შორის. არტურ კოსტლერი ამ ტიპისთვის ტერმინ „ბისოციაციას“ იყენებს, რომელიც ერთგვარად, ასოციაციის საპირისპირო მნიშვნელობას ატარებს.

შემდეგი დონე, ეტაპი ლინგვისტური იუმორის უფრო ფართო, არაერთაზროვანი ფორმაა, როგორიცაა, კონტექსტური იუმორი, ანეკდოტი, კალამბური, შავი იუმორისა და სიტყვათა თამაშზე აგებული იუმორის შემცველი გამონათქვამები. ეს ნიშნის მესამე ტიპია, სიმბოლო, სადაც აღსანიშნის გაგებისას აღმნიშვნელი არაა საკმარისი. კვლევებმა აჩვენა, რომ აუტიზმის მქონე ადამიანებს განსაკუთრებულად უჭირთ ისეთი იუმორის გაგება, რომელიც დაფუძნებულია სოციალურად შეუსაბამო მოქმედებაზე.

როგორ გავაგებინოთ აუტიზმის მქონე ბავშვებს იუმორის შემცველი სხვადასხვა ტიპის ფრაზების სტრუქტურა? როგორ ვასწავლოთ მსგავსი სამეტყველო აქტის წარმოება? როგორ გავხადოთ იუმორი, უფრო მისაწვდომი, ადვილი და სოციალური ცხოვრება უფრო ხარისხიანი?

• ილუსტრაცია, თვალსაჩინოება, კარიკატურა, ფორმულის სტრუქტურირება:

ლინგვისტური იუმორის კარიკატურად, თვალსაჩინოებად ქცევა – გააადვილებს იუმორის გაგებას. ამისთვის სასწავლო და სამუშაო რესურსად შეგვიძლია გამოვიყენოთ საბავშვო ლიტერატურის გრაფიკული გამოცემები, საბავშვო კარიკატურები, ანიმაცია, კომიქსი, მიმები, ვიდეოები,

• აქცენტი პარალინგვისტურ ნიშნებზე: ღიმილი, დადებითი განწყობა, ხმამაღალი სიცილი; ზოგჯერ, უარყოფითი ემოციაც – დაცინვა, ირონია. ამ შემთხვევაში ჩვენ გარეენობრივი საშუალებების, ჟესტებისა და ემოციის აღქმას ვასწავლით;
• ლინგვისტური მახასიათებლების მიხედვით დაშლა:
• ფონეტიკური დაკვირვება – სიტყვათა თამაშის ფონეტიკური დონე, როდესაც ერთი თანხმოვნის ცვლილებისას შინაარსი სასაცილო ხდება;
• მსაზღვრელ-საზღვრული, რომელთა სემანტიკური ბმა საპირისპირო, პარადოქსულ კავშირზეა დამყარებული;
• წინადადება, რომლის შინაარსი ნონსენსია,
• რეალობისგან განსხვავებული, გადატანითი მნიშვნელობის, არატიპური, არაზუსტი შედარება და სხვა;
• იუმორის სწავლებისას მოგიწევთ, აარჩიოთ სხვადასხვა დონისა და ეტაპის იუმორისტული ერთეული, იქნება ეს ტექსტი თუ სინტაგმა და ბავშვს აუხსნათ, რა ხდის ამ ტექსტს სასაცილოს. დაახლოებით ისე ავუხსნათ, როგორც, ვთქვათ ახალი ლიტერატურული ტექსტის გამარტივებას თუ ახსნას ვცდილობთ გაკვეთილზე.
• იუმორისთვის მნიშვნელოვანია ენობრივი თუ შინაარსობრივი წინააღმდეგობების, შეუსატყვისობების, ორი, საპირისპირო მხარის დანახვა, შესაბამისად, იუმორის შემცველი ფრაზების ანალიზში შეიძლება დაგვეხმაროს ანტონიმური წყვილების შესწავლა და გაგება.
• როგორც უკვე აღვნიშნეთ, იუმორი ერთგვარი მეტაფორაა, ამიტომ ტროპის სახეების ვიზუალიზაცია და სწავლება, განსაკუთრებით ისეთის, როგორიცაა – ჰიპერბოლა და ლიტოტესი, უთუოდ დაგვეხმარება იუმორის არსის ახსნაში.
• იუმორის ახსნისას ყველაზე მეტად გამოგვადგება იუმორის შეუსატყვისობის/შეუსაბამობის (Incongruity Theory) თეორია, რომელიც თვლის, რომ იუმორი შეუსატყვისობის გაცნობიერებაა. სწორედ ამ შეუსატყვისობის სწავლებით იუმორის სივრცის წვდომა უფრო მარტივი გახდება.