პოეზია, ისევე როგორც ენა, ცოცხალი მოვლენაა და მუდმივად იცვლება – ფორმის, სტრუქტურის, სტილისა და ესთეტიკური კონტექსტის მიხედვით. ის სულიერ-ინტელექტუალური ემოცია, რომელსაც ლექსი მკითხველში/მსმენელში აღძრავს, უპირველესად, სწორედ ენის წყალობით მიიღწევა. ენა კი ფართო ცნებაა და მასში უამრავი კომპონენტი იგულისხმება.
შევხვედრივარ პოეზიის მგზნებარე მოყვარულებს (არ ვგულისხმობ ლიტერატორებს და ფილოლოგებს, ვისაც ისედაც პროფესიულად ევალება ლექსის ცოდნა), რომლებსაც ლექსის, პოეზიის სრულიად კონკრეტული სიყვარული აქვთ და შეუძლიათ ისე ზუსტად განიხილონ პოეტური ტექსტი – ტროპებად და მეტაფორებად, საზომებად, რითმის სახეებად დაშალონ და თითოეულზე იმსჯელონ, რომ კიდევ ერთხელ დავრწმუნებულვარ, ლექსმცოდნეობაც ერთგვარი პოეზიაა, უფრო სწორად კი, პოეზიას აქვს ეს უნარი – თავისი ენერგიის მაგიით მოიცვას ყველაფერი გარშემო, მათ შორის ერთი შეხედვით მოსაწყენი და პროზაული „მეცნიერული ჩხირკედელაობა“.
ცოტა ხნის წინ ფილოლოგიის მეცნიერებათა დოქტორის, ნინო პოპიაშვილის სამეცნიერო კრებული „პოეტური ენის საკითხები“ ჩამივარდა ხელში, რამაც ეს ფიქრი და განწყობა ხელახლა ამიშალა. მით უფრო, რომ ამ წიგნში მოყვანილ მაგალითებს შორის, კლასიკად ქცეულ ლიტერატურულ ტექსტებთან ერთად, არანაკლები წილი თანამედროვე ქართული ლიტერატურისაცაა. ეს კი ნიშნავს, რომ პოეტურ ენაზე საუბრისას მკვლევარი სრულყოფილ სურათს ქმნის – კლასიკური და თანამედროვე ტენდენციების, გრადაციებისა და სიახლეების რეტროსპექტივას.
პოეტური ენის ნაწილი ლექსიკაა, რომელიც თავის მხრივ უამრავი ქვეჯგუფისგან შედგება: სინონიმები, არქაიზმები, ნეოლოგიზმები, ტავტოლოგია, რეგიონალიზმები, ეთნოგრაფიზმები, ბარბარიზმები, ევფემიზმები, სოციოლექტები და ა.შ.
წიგნი პოეტური ლექსიკისა და ტროპის საკითხებს დაწვრილებით განიხილავს. „პოეტური ლექსიკა, ერთი მხრივ, ლიტერატურული უნივერსალიაა, შაბლონია, რომელიც მსოფლიო ლიტერატურული პროცესების თანმდევი და შემადგენელი ნაწილია. მეორე მხრივ, იგი ორიგინალური და დამოუკიდებელი შემოქმედებით ხასიათდება, ვლინდება ნაწარმოებში და სრულიად დამოუკიდებელ, განსაკუთრებულ, ინდივიდუალურ პოეტურ სახეს ქმნის“, – ვკითხულობთ შესავალში.
პოეტურ ენაში მხოლოდ პოეზია არ იგულისხმება (მიუხედავად იმისა, რომ ის, როგორც ტერმინი, იმ დროის კონტექსტში შეიქმნა, როცა მხატვრული მეტყველების ყველაზე გავრცელებული, დომინანტური ფორმა პოეზია იყო). პოეტური ენის/ლექსიკის მაგალითები უხვადაა ქართულ პროზაშიც და ამაში წიგნში მოყვანილი მაგალითებიც გარწმუნებთ. პოეტური ენა თანაბრად ემყარება ასევე, ენის განვითარების სამ ეტაპს: ხალხურს, ლიტერატურულსა და სახელმწიფოებრივს. „მხატვრული მეტყველება არ არის მხოლოდ ლიტერატურული ნაწარმოებებისთვის დამახასიათებელი. იგი გვხვდება ყოველდღიურ მეტყველებაშიც, მაგალითად, „ცეცხლი მეკიდება“, ან: „კოკისპირულად წვიმს“, – დასრულებული მხატვრული სახეა, რომელსაც ხშირად იყენებენ ჩვეულებრივ საუბარშიც“, – წერს ნინო პოპიაშვილი და იმასაც აღნიშნავს, რომ პოეტური მეტყველება ესთეტიკური ფუნქციის მატარებელია, შესაბამისად, პოეტური ენა შემოქმედებითი ენაა.
რაც უფრო მდიდარია ენა, მით უფრო მრავალფეროვანია მისი შესაძლებლობები. კლასიკური და თანამედროვე ლიტერატურული მაგალითების მოხმობით, ნინო პოპიაშვილმა იმ გზის/გენეზისის შთაბეჭდილებაც შეუქმნა მკითხველს, რომელიც ენამ საუკუნეების განმავლობაში განვლო. კულტუროლოგიურ-ფილოლოგიური ასპექტების გარდა, ეს მოვლენა ალბათ საინტერესო საკვლევია სოციოლოგიურ ჭრილშიც, როგორც ენის – ყოფიერების სახლის – მთავარი ბინადრის – საზოგადოების განვითარების რეტროსპექტივა. (თუმცა, თუ პოეტურ ენასა და პოეზიაზე მიდგება საქმე, „განვითარება“ ალბათ ძალიან პირობით და უხერხულ ტერმინადაც მოგვეჩვენება, რადგან საუკუნეების წინანდელი „პოეტური ენის რესურსი“ ისეთივე მომნუსხველი და თანამედროვე შეიძლება იყოს, როგორც, გუშინ ან დღეს შექმნილი ტექსტის პოეტიკა. პოეზია ცივილიზაცია არაა, პროგრესი რომ განიცადოს. ის თვითონ ბადებს პროგრესს ენობრივ-სააზროვნო სივრცეში და ამ პროგრესის „მომხმარებელია“ საზოგადოება).
ვფიქრობ, ეს წიგნი ძალიან დაეხმარება ქართული ენისა და ლიტერატურის მასწავლებლებს. მისი კითხვისას, წარმოვიდგინე კიდეც გაკვეთილი, სადაც მოსწავლეები, პედაგოგთან ერთად, რომელიმე ლიტერატურულ ტექსტს ამ წიგნის მიხედვით არჩევენ, პოულობენ და განმარტავენ – ბარბარიზმებს, ევფემიზმებს, ოკაზიონალიზმებს, პოლისემიას, პარონიმებს, ტავტოლოგიას და ა.შ. ან შესაძლოა, თითოეულმა მოსწავლემ თითო საკითხი აირჩიოს და მასზე წარმოადგინოს მაგალითები. რაც უფრო მეტი, მით უკეთესი…
მით უფრო, რომ ნებისმიერი ლიტერატურული ტექსტი შეიძლება „ცდისპირად“ იქცეს. ასე, მათი შესწავლაც შესაძლოა ბევრად სახალისო აღმოჩნდეს, მაგალითად, ჟარგონიზმები აკა მორჩილაძის პროზაში, ან დიალექტიზმები ალექსანდრე ყაზბეგის რომანებში; ევფემიზმები გურამ დოჩანაშვილის მოთხრობებში ან დისფემიზმები ილია ჭავჭავაძესთან; ოქსიმორონის ნიმუშები ბესიკ ხარანაულთან, ან მეტაფორები იმავე პოეტთან, გნებავთ სხვა პოეტებთან; ან შესაძლოა, სულაც თავად შექმნან მოსწავლეებმა ახალი ტექსტები, სადაც პოეტური ენის ამ რესურსებს გამოიყენებენ. ეს თამაშიც საინტერესო იქნება თუნდაც იმის გასააზრებლად, რამდენად/როგორ ფლობენ მოსწავლეები მშობლიურ ენას, რამდენად მხატვრულად აზროვნებენ და რამდენად ანიჭებთ სიხარულს ენაში ახალი შესაძლებლობების აღმოჩენა…
იმის თქმა მინდა, რომ წიგნი „პოეტური ენის საკითხები – პოეტური ლექსიკა/ტროპი“ საჭირო თანასახელმძღვანელოდ შეიძლება აქციონ მასწავლებლებმაც და მოსწავლეებმაც და კიდევ უფრო მეტად გაიფართოონ ენობრივი პოეტიკის ცოდნა/აღქმა. მით უფრო, რომ პოეტური ენა „ღიაობით გამოირჩევა, მიისწრაფვის განახლებისა და ცვლილებებისკენ, ახალი ფორმებისა და შესაძლებლობების ძიებისაკენ“ (ნ.პოპიაშვილი), ამ პროცესში ჩართულობა კი ერთ-ერთი ყველაზე სახალისო და ორიგინალური სულიერ-ინტელექტუალური შთაბეჭდილებაა.
