სტატია მომზადებულია დოქტორი პიტერ გრეის (მასაჩუსეტსის კოლეჯის პროფესორი, ფსიქოლოგიის დოქტორი) ნაშრომების მიხედვით.
პიტერ გრეი: „ყველგან, სადაც ბავშვები თამაშობენ, მათ ეძლევათ საშუალება, გამოიკვლიონ თავიანთი „სათამაშო“ სივრცე და ამას ისინი გარკვეული, უნივერსალური წესებით აკეთებენ. ჩემი დებულების თანახმად, თამაშისა და კვლევის მამოძრავებელი ძალები ადამიანში ევოლუციის განმავლობაში ჩამოყალიბდნენ და ისინი სწავლის, განათლების მიღების საფუძველია. მეტიც – ეს ჩემი განცხადების რადიკალური ნაწილია – მე მინდა დაგიმტკიცოთ, რომ ეს ისეთი ენერგიის მქონე მამოძრავებელი ძალებია და იმდენად ჰარმონიულად არიან ჩვენში ჩაქსოვილნი, რომ მხოლოდ მათ შეუძლიათ ჩაუყარონ საფუძველი განათლებას (როგორც პროცესს, ლ.ა.), დღევანდელი კომპლექსური კულტურის პირობებშიც კი. თუ მოვახერხებთ და ბავშვებს შევუქმნით შესაბამის პირობებს თამაშის, გარემოს კვლევისა და თავგადასავლებისთვის, მაშინ აღარ დაგვჭირდება სავალდებულო განათლების სისტემა!“.
ქვემოთ შემოგთავაზებთ რამდენიმე დაკვირვების (სამეცნიერო კვლევის) შედეგებს, რომლებიც დაადასტურებს ჩემი თეზისის მართებულობას ბავშვების თამაშისა და გარემოში თავგადასავლების შესახებ.
განათლება მინიმალური ჩარევით – დემონსტრაცია ინდოეთში: დოქტორი სუგატა მიტრას დაკვირვებები
დაკვირვებების პირველმა ჯგუფმა კვლევა ინდოეთში ჩაატარა. კვლევაში მონაწილეობდა ქ. ნიუ-დელის ერთ-ერთი ტექნოლოგიური კომპანიის სამეცნიერო კვლევების დირექტორი ბ-ნი მიტრა და მისი კოლეგები (Dangwal, Jha, & Kapur, 2006; Mitra, 2003; Mitra & Rana, 2001). ის ინდოეთის სხვადასხვა ქალაქისა და სოფლის ოცდაექვს ღარიბულ უბანში მიმდინარეობდა. გარეთ, ყველასთვის ხელმისაწვდომ ადგილას, დაამონტაჟეს ასი ცალი პერსონალური კომპიუტერი, რომლებსაც ვიდეოკამერები აკვირდებოდნენ და იწერდნენ ყველაფერს, რაც კომპიუტერების დამონტაჟების შემდეგ ხდებოდა.
როგორც შედეგების ანალიზის შემდეგ გაირკვა, ყველგან დაახლოებით ერთნაირი ზოგადი შედეგი დადგა. ბავშვებმა, რომლებსაც კომპიუტერი მანამდე ნანახიც კი არ ჰქონდათ, გამოიკვლიეს ეს უცნაური მოწყობილობა, რომელიც მათთვის ტელევიზორს უფრო წააგავდა.
ისინი ეხებოდნენ კომპიუტერს და ალბათ შემთხვევით, აღმოაჩინეს, რომ შეეძლოთ ეკრანზე კურსორის გადაადგილება, შეხების ველზე (ე.წ. „პადზე“) თითის ტარებით.
ეს „შეხება“ დაეხმარა მათ ახალი, საინტერესო აღმოჩენების გაკეთებაში: მაგალითად, კურსორი კომპიუტერის სპეციფიკურ ადგილებში მოხვედრისას ადამიანის ხელად გადაიქცა; „პადზე“ დაჭერისას, როდესაც კურსორი „ხელი იყო“, ეკრანი შეიცვალა. ყოველ ახალ აღმოჩენას, რომელსაც აკეთებდა ესა თუ ის ბავშვი ან ჯგუფი, ისინი უმალ უზიარებდნენ სხვებს. რამდენიმე დღეში უკვე ათ-თორმეტი ბავშვი ისევე ფლობდა კომპიუტერით სარგებლობის უნარებს, როგორც ის ბავშვები, რომლებსაც არასდროს ჰქონია კომპიუტერთან ხელმისაწვდომობის პრობლემა. ისინი „დაძვრებოდნენ“ სხვადასხვა ვებსაიტზე, იწერდნენ/ჩამოტვირთავდნენ მუსიკას და თამაშებს, ხატავდნენ Microsoft Paint-ით და ა.შ. იმ ბავშვებმა, რომლებმაც იცოდნენ კითხვა, იპოვეს მათთვის საინტერესო სტატიები. ბავშვები, რომლებიც ვერ კითხულობდნენ, დაიწყეს კითხვის სწავლა, ეკრანზე იმ სიტყვების ცნობით, რომლებსაც მათი ჯგუფის წევრები კითხულობდნენ.
დოქტორ მიტრას დაკვირვებამ ნათლად გვიჩვენა, რომ ადამიანის ბუნების სამ ფუნდამენტურ ასპექტს, ცნობისმოყვარეობას, სილაღესა და თანაზიარობას, შეუძლია ერთად „მოქმედება“ და განათლებისათვის მძლავრი საფუძვლის შექმნა. ცნობისმოყვარეობა ბავშვებს უბიძგებდა გარეთ დადგმული კომპიუტერებისკენ, აღუძრავდა მათ კომპიუტერთან სხვადასხვაგვარი მანიპულაციის სურვილს, ამ უცხო მოწყობილობის თვისებების შესწავლის მიზნით.
კომპიუტერთან მანიპულაციებმა ბავშვები მოულოდნელ აღმოჩენებთან მიიყვანა. თითოეული აღმოჩენა სხვა, ახალი აღმოჩენისკენ უბიძგებდა მათ. მაგალითად, აღმოჩენამ, რომ სიმბოლოზე (ნიშანზე) დაწკაპებით ეკრაზე გამოსახულება იცვლება, ბავშვებს ინტერესი გაუღვივა და უბიძგა ყველა არსებულ სიმბოლოზე დაეწკაპებინათ, იმის სანახავად, თუ რა მოხდებოდა შემდეგ.
მაგალითად, ისინი, ვინც ერთხელ უკვე ნახა Paint-ის სახატავი პროგრამა და ისწავლა მისი გამოყენება, დაინტერესდნენ ამ პროგრამით, დახატეს ან გააფერადეს სხვადასხვა სურათი, რამაც მათში სახატავი პროგრამისთვის საჭირო უნარები განავითარა.
თამაში ბავშვებს ეხმარება, მოახდინონ უკვე შეძენილი ცოდნის კონსოლიდაცია და განივითარონ ამ ცოდნის გამოყენებისთვის საჭირო უნარები. დამატებით უნდა აღვნიშნოთ, რომ თამაშს ხშირად ახალი აღმოჩენებისკენ მივყავართ, რომლებიც აღძრავენ ცნობისმოყვარეობას და გვიბიძგებენ სიახლის ძიების ახალი რაუნდებისკენ.
ახლის ძიებას მივყავართ თამაშამდე, თამაშს – მეტი ძიებისკენ და ა.შ. თანაზიარობა ან ახლის გაზიარების სურვილი ბავშვებს უბიძგებს სიახლისა და აღმოჩენების ერთად განცდისკენ, ერთად თამაშისკენ. როდესაც ერთი ბავშვი რაღაც ახალს აღმოაჩენს (ისწავლის), როგორიც იყო, მაგალითად, სიმბოლოზე დაწკაპუნება, იგი სიხარულით უჩვენებს ამას სხვებს, რაც უკვე მათ დაინტერესებასა და სიხარულს იწვევს.
ბავშვებში თანაზიარობის თვისება და საერთო ენის ცოდნა, შესაძლებლობას აძლევს თითოეულ ბავშვს, გაავრცელოს ახალი აღმოჩენა, სიახლე თუ სიხარული სხვებს შორის. ერთის მიერ ნანახი სიახლე ხანძარივით გადაედება მთელ ჯგუფს; ბავშვი ჰყვება ამ ახალ ამბავს თავის მეგობართან უკვე სხვა ჯგუფში და ახალი ამბავი უკვე ამ ჯგუფში ვრცელდება ხანძრის სიჩქარით. დოქტორმა მიტრამ, კვლევის შედეგად აღმოაჩინა, რომ ასეთი ქსელურ-სოციალური კავშირების მეშვეობით, თითოეულმა გარეთ დამონტაჟებულმა კომპიუტერმა, კომპიუტერთან მუშაობის უნარები გამოუმუშავა სამას ბავშვს!
დოქტორი მიტრას სურვილია, რომ ასეთი გარეთ დამონტაჟებული კომპიუტერები არსებობდნენ მთელი მსოფლიოს მასშტაბით, ყველა ღარიბულ უბანში. ასე დამონტაჟებული კომპიუტერების საშუალებით თავისით, სკოლისა და მასწავლებლების გარეშე გახდება შესაძლებელი წერა-კითხვის უცოდინარობის აღმოფხვრა და საშუალება მიეცემა ღარიბებს, ეზიარონ მსოფლიო ცოდნას.
დოქტორი მიტრა (2003) ასეთ განათლებას უწოდებს „განათლებას მინიმალური ჩარევით“, ქირურგიაში დამკვიდრებული ტერმინის – „მინიმალური ინვაზიური ქირურგია“ – ანალოგიით.
ანთროპოლოგების ანგარიში, მონადირე-შემგროვებლების კულტურაში განათლების შესახებ
დაკვირვებების მეორე ჯგუფი მონადირე-შემგროვებელთა ეპოქის ადამიანების ანთროპოლოგიურ კვლევებს აწარმოებდა. სოფლის მეურნეობა, როგორც ასეთი, დაახლოებით 10,000 წლის წინ გაჩნდა (Diamond, 1997). მანამდე, ასობით ათასი წლის განმავლობაში, ჩვენ, ადამიანთა მოდგმა გაერთიანებული ვიყავით მცირე რაოდენობის მომთაბარე რაზმებში და თავს ნადირობითა და საკვებად ვარგისი მცენარეულის შემგროვებლობით ვირჩენდით.
ჩვენი ადამიანური ბუნება, თამაშისა და კვლევის სურვილების ჩათვლით, ბუნებრივი გადარჩევის შედეგად ჩამოყალიბდა მონადირეობა-შემგროვებლობის პერიოდში.
დღეს უკან ვეღარ დავბრუნდებით და ვერ შევისწავლით ჩვენს წინაპრებს, მაგრამ დაახლოებით 20-30 წლის წინ ანთროპოლოგებს მსოფლიოს მიყრუებულ, იზოლირებულ კუთხეებში ჯერ კიდევ შეეძლოთ მონადირე-შემგროვებელი ხალხების პოვნა, რომლებსაც არ შეხებია თანამედროვე ცივილიზაცია.
თამაშის შესახებ ჩემი გამკვლევების ნაწილი გახლდათ ანთროპოლოგიური ლიტერატურის კითხვა და ასეთ კულტურებში ბავშვების ცხოვრების თავისებურებების შესწავლა. გარდა ამისა, მე ჩემს სადოქტორო სტუდენტთან ბ-ნ ოგასთან ერთად ჩავატარე ანთროპოლოგ მეცნიერთა გამოკითხვა. ეს ის მეცნიერები გახლდნენ, ვინც დიდი ხანი იცხოვრა მონადირე-შემგროვებელ ხალხებთან ერთად. ჩვენ მეცნიერებს გავუგზავნეთ კითხვარი, ასეთ კულტურებში მცხოვრები ბავშვების შესახებ (Gray & Ogas, 1999).
ცხრა სხვადასხვა ანთროპოლოგმა, რომლებიც მონადირე-შემგროვებელთა ექვს სხვადასხვა კულტურას შეისწავლიდნენ – სამს აფრიკაში, ორს აზიაში და ერთს ახალ გვინეაში – ჩვენი კითხვარი შეავსეს. რა თქმა უნდა, ყველა კულტურა თავისთავად უნიკალურია, ლიტერატურის მიმოხილვამ და კითხვარის პასუხებმა გამოავლინეს კულტურათშორისი თანმიმდევრობა და შეთანხმებულობა. კვლევის შედეგებს შევაჯამებ სამი ძირითადი დასკვნის სახით შევაჯამებ (რომლებიც ეყრდნობა შემდეგ ლიტერატურას: Draper [1976]; Gosso et al. [2005]; Konner [1972]; Marshall [1976]; & Turnbull [1968].)
დასკვნა 1: მონადირე-შემგროვებელი კულტურის წარმომადგენელ ბავშვებს, იმისათვის, რომ ჰქონდეთ წარმატებული ზრდასრულობა, ძალიან დიდი მოცულობის ცოდნის შეძენა უწევთ.
იმისთვის, რომ კარგი მონადირე გახდეს, ბიჭმა უნდა იცოდეს, როგორ გაარჩიოს და ინადიროს ორასიდან სამასამდე სხვადასხვა სახეობის ფრინველზე და ძუძუმწოვარა ცხოველზე, რომლებზეც მისი ტომის ხალხი ნადირობს.
ბავშვმა (ბიჭმა) უნდა ისწავლოს სანადირო იარაღების დამზადება, როგორებიცაა, მშვილდ-ისარი, ისრების სასროლი მილი, სასროლი შუბი, კაკანათი, ბადე და მრავალი სხვა საშუალება ნადირობისთვის (ჩამონათვალი დამოკიდებულია კულტურაზე).
გარდა იარაღების დამზადებისა და მათთვის საჭირო ნედლეულის/მასალების შერჩევისა, საჭიროა ყველა იარაღის მარჯვედ გამოყენების დასწავლა.
გოგონებისთვის კი შემგროვებლობა ნიშნავს უსასრულო სახისა და სახეობის მცენარეების, ფესვების, თხილეულის, თესლების, ხილის, მწვანილეულისა და სხვა, საკვებად ვარგისი და საკვები ღირებულების მქონე ბუნებრივი მასალის კარგად ცოდნასა და გარჩევას; მათი შეგროვების, მოკრეფის სეზონებისა და გავრცელების ადგილების კარგად ცოდნას; მცენარეებისგან საკვებად ვარგისი ნაწილების მოპოვება-გამოყენებას; ამ ურიცხვი მასალის მომზადებისა და შენახვის წესებს.
დამატებით ამ ყველაფერზე, მონადირე-შემგროვებელთა ბავშვებმა უნდა ისწავლონ ქოხებისა და თავშესაფრის მშენებლობა, ცეცხლის დანთება, საჭმლის მომზადება, მტაცებლებისგან თავის დაცვა, ამინდის ცვლილების წინასწარმეტყველება (დაკვირვებითა და გამოცდილებით), სანადირო და საკვები ბაზის ადგილების ზედმიწევნით ცოდნა, დაავადებების, ჭრილობებისა და დაზიანებების მკურნალობა, მშობიარობის დროს დახმარება, ჩვილი ბავშვების მოვლის წესები, ჯგუფში, ტომში ურთიერთშეთანხმებისა და ჰარმონიის წესების დადგენა-შენარჩუნება, თხრობის კულტურა, მუსიკა, ცეკვა და კულტურული რიტუალების შესრულება.
დასკვნა 2: ბავშვები ამ ყველაფერს თავისთავად სწავლობენ.
მონადირე-შემგროვებლებს არ აქვთ ბავშვების სწავლების რაიმე ფორმალური პროცედურები. თუ მათ მოზრდილებს ჰკითხავთ, „როგორ სწავლობენ ბავშვები?“, გიპასუხებენ რომ ისინი თვითონვე სწავლობენ, თავიანთი შერჩეული აქტივობებით – აქტივობებით, რომლებსაც ჩვენ „თამაშსა“ და „გარემოს შესწავლას“ ვეძახით. ეს წესი საერთო აღმოჩნდა მონადირე-შემგროვებელთა ყველა კულტურაში, რომლებიც შეისწავლეს.
დასკვნა 3: ბავშვებს უამრავი დრო აქვთ თამაშისა და „აქეთ-იქით ხეტიალისთვის“.
ჩვენი რესპონდენტები ერთსულოვანნი იყვნენ იმაში, რომ მონადირე-შემგროვებელთა ბავშვები და მოზარდები, რომლებსაც ისინი აკვირდებოდნენ, ძირითადად, მთელი დღეების განმავლობაში თავისუფლები იყვნენ. მათ შეეძლოთ ეთამაშათ, ეძრომიალათ, ეხეტიალათ დასახლების შემოგარენში, მოზრდილთა კონტროლის და ზედამხედველობის გარეშე და ეს სრულად ეთანხმება, მონადირე-შემგროვებელთა შესახებ ჩატარებულ ანთროპოლოგიურ კვლევებში მოცემულ დაკვირვებებს.
ამ კულტურების აღქმით, არავინ ელის რაიმე პროდუქტიულ შრომას ან შედეგებს ბავშვების ან მოზარდებისგან. მათივე არჩევანით, ბავშვები დაკავებულნი არიან იმ აქტივობებით, რომლებიც მათ სურთ და რომლებიც მათთვის გარკვეულწილად სავარჯიშოა, თამაშის სახით.
მაგალითად, ბიჭები დაუსრულებლად თამაშობენ ნადირობის თამაშებს, ჰბაძავენ რა მამების ქცევას. პატარა მშვილდებითა და ისრებით, ისინი ჯერ პეპლებს და გომბეშოებს ესვრიან, შემდეგ კი მცირე მღრღნელებს ან სხვა პატარა ცხოველებს.
დროთა განმავლობაში, ბიჭები უკვე იწყებენ მცირე ზომის ნადირის მონადირებას და ამით წვლილი შეაქვთ საერთო, კომუნალური საკვების მოპოვებაში. შემდეგ, მათი თამაშ-თამაშით მონადირებული, ნელ-ნელა რეალური ნადირობის სახეს იძენს, თუმცა თამაშის სულისკვეთებით სრულდება.
ჩვენმა რესპონდენდენტებმა, გარდა ნადირობისა, ბავშვების აქტივობების ბევრი სხვა მაგალითი მოიყვანეს, რომლებიც მოზრდილთა საქმიანობის პირდაპირ იმიტაციას წარმოადგენენ და რომლებიც ბავშვების თამაშის ნაწილია.
ფესვებისა და ძირხვენების მოთხრა, თევზაობა, მაჩვ-ზღარბებისა და თხუნელების სოროებიდან კვამლით განდევნა, საჭმლის მომზადება, ჩვილთა მოვლა, პატარა ქოხების მშენებლობა, ხეებზე ძრომა, ლიანებისგან კიბეების მომზადება, დანებისა და სხვა იარაღების გამოყენება, ტვირთის გადაზიდვა, ტივის შეკვრა, ცეცხლის დანთება, მტაცებლებისგან თავდაცვა, ცხოველების მიბაძვა (რაც ნიშნავს მათ ზედმიწევნით ცოდნასა და მათი მოძრაობების გამეორებას), სიმღერა, ცეკვა, ამბების თხრობა და კამათი სხვებთან – ეს ყველაფერი ანთროპოლოგების მიერ გამოგზავნილ პასუხებში ვიპოვეთ და ეს ჩამონათვალი ბევრგან მეორდებოდა.
წყარო: https://cdn2.psychologytoday.com/assets/attachments/1195/natures-powerful-tutors.pdf
მოამზადა ლევან ალფაიძემ
