ვაჟას მდიდარ ლიტერატურულ მემკვიდრეობას სრულად როდი იცნობს მკითხველი. მისი წერილებისა და ნაშრომების ნაწილი დღემდე უცნობი ფსევდონიმებითაა. განვიხილოთ ზოგიერთი მათგანი, რადგან ამას დიდი მნიშვნელობა აქვს ვაჟა-ფშაველას შემოქმედების შესწავლისათვის…
ცნობილი ქართული გაზეთის, „ივერიის” თანამშრომლები, როგორც საერთოდ იმ დროს იყო გავრცელებული, თავიანთ ნაწერებს ხშირად ფსევდონიმითა და ინიციალებით აქვეყნებდნენ. ვაჟასაც, როგორც „ივერიის” აქტიურ თანამშრომელს, თავისი ფსევდონიმები ჰქონდა: „პარასკევა”, „ვ-ა ფ-ლა”, „იქაური”, „ჟულიკა გოგოჭური” და ა.შ. მე-19 საუკუნის მერე ნახევრის ქართული პერიოდული პრესის მცოდნეს უსათუოდ შემჩნეული ექნება ერთი გავრცელებული, საინტერესო პუბლიცისტური მანერა – ფსევდონიმიანი ავტორის პოლემიკა გამოგონილ პირთან. ფიქრობენ, რომ „წერილი მაგობართან” რუბრიკით დაბეჭდილი სტატიები, რომლებიც მიძღვნილია ერთი ადრესატის, „ძმა ექვთიმესადმი” და წარმოადგენს ერთმანეთის ლოგიკურ გაგრძელებას, ვაჟა-ფშაველას ეკუთვნის. გამონაკლისია მხოლოდ „მამუკათი” ხელმოწერილი ერთ-ერთი სტატია – „რამე-რუმე” („ივერია”, 1890, N173), რომელიც თუმცა ფორმალურად არ შედის ამ წერილების ციკლში, მაგრამ უშუალოდაა დაკავშირებული მათ სერიასთან. სხვაობა მხოლოდ ისაა, რომ „რამე-რუმეში” აქცენტი უფრო პროვინციის ჭირ-ვარამზეა.
რას შეეხება ეს სტატიები, 14 საინტერესო პუბლიცისტური წერილი? ეს არის მოგონილი პოლემიკა ორ მეგობარს შორის – რუსეთში ხანგრძლივად მყოფ ექვთიმეს ყრმობის მეგობარი მამუკა დროდადრო აცნობს სამშობლოს ცხოვრების ავ-კარგს. მათ ერთისა და იმავე მოვლენისადმი რედიკალურად განსხვავებული შეხედულებები აქვთ. ამ სტატიების ავტორს აშკარად მიზნად ჰქონდა ყოველმხრივ განეხილა 90-იანი წლების საქართველოს ზოგიერთი მნიშვნელოვანი მოვლენა, ბევრი აქტუალური საკითხი. ეს წერილები გამოირჩევა თავისი აქტუალობით, გარდა ამისა, უარღესად საინტერესო წერის მანერა და საილუსტრაციო მაგალითები მეტყველებს ავტორის კარგ მომზადებაზე, პატრიოტიზმზე, პოეტურ და ჟურნალისტურ ნიჭიერებაზე. ვის ეკუთვნის ეს წერილები და რა არის მათი ავტორის მიზანი – ამ საკითხის ასახსნელად გარკვეული არგუმენტებია საჭირო და, აი, ისინიც:
- გაზეთ „ივერიის” თანამშრომელსა და ვაჟას ახლო მეგობარს, გრიგოლ აფშინაშვილს მიეკუთვნება უცნობი ჩანაწერი, რომელიც გ.ლეონიძის სახელობის საქართველოს სახელმწიფო ლიტერატურულ მუზეუმშია დაცული: „მე ვიცი ვაჟას კიდევ ერთი ფსევდონიმი. 1886 თუ შემდეგ წლებში, კარგად აღარ მახსოვს, გაზ. „ივერიაში” იბეჭდებოდა ცხოვრების სურათები ფელეტონებად სათაურით – „წერილები მეგობართან” ფსევდონიმით „მამუკა”. ერთხელ კიდეც შემეკითხა, „როგორ მოგწონს ჩემი წერილებიო. ეს წერილები ჭარბად შეიცავენ იუმორს. 1936 წ. 15 დეკემბერი”;
- ვაჟას პირად არქივში (აკად. კ. კეკელიძის სახ. ხელნაწერთა ინსტიტუტი) არსებობს მისი ხელით დაწერილი ერთი მოზრდილი, უსათაურო, დაუთარიღებელი ლექსის ავტოგრაფი („გასწი, იარე”), რომელიც „ერთგული მამუკას” მიერ „ძმა ექვთიმესადმი” გაგზავნილი რიგით უკანასკნელი წერილის ორგანული ნაწილია („ივერია”, 1893 წ, N178). ეს ლექსი ვაჟას თხზულებათა გამოცემებში პირველად 1961 წელს გამოქვეყნდა;
- ვაჟას ლექსს „სიმღერა” (“ვუძღვნი სოფლელ ჭორტიკებს”), რომელიც ლიტერატურის მუზეუმში დაცულ ალ. ფრონელის უბის წიგნაკშია ჩაწერილი, თან ერთვის ხელმოწერა: „მამუკა – ვაჟა-ფშაველა – ლუკა რაზიკაშვილი”, 1890 წლის 12 აგვისტო;
- „მამუკას” „რამე-რუმეს” შესავალი ნაწილი აბსოლუტური სიზუსტით იმეორებს ვაჟა-ფშაველას ამავე სახელწოდების, მის სიცოცხლეშივე გამოქვეყნებული უთარიღო სტატიის შესავალს;
- „ერთგული მამუკას” სტატიებში გაბნეული ფშაური ზეპირსიტყვიერების ზოგიერთი ნიმუში ვაჟას უცვლელად აქვს გადატანილი თავის სხვადასხვა პუბლიცისტურ თუ მხატვრულ თხზულებაში;
- სტატიების ამ ციკლში წამოყენებულ საკითხებს, მცირესა თუ საჭირბოროტოს, ვაჟა ეხება თავის ნაწერებში, უფრო გაღრმავებითა თუ დაკონკრეტებით, საქმის ვითარების შეცვლის ფონზე.
ყოველივე ზემოთქმულიდან გამომდინარე, შეიძლება დავასკვნათ, რომ ფსევდონიმი “მამუკა” ვაჟას ეკუთვნის და მწერლის მიერ მისი არჩევაც უსაფუძვლო როდია – „მამუკა” ფშავ-ხევსურეთში სახელგანთქმული ვაჟკაცის სახელია და მწერალს იგი მოხსენებულიც ჰყავს თავისი ლიტერატურული მოღვაწეობის დასაწყისში, 1879 წელს „დროებაში” გამოქვეყნებულ ხალხურ ლექსში „როშკას ატირდნენ დედანი” – „…ამღით მამუკა მოვიდა. შუქნი თან მაჰყვნენ მზისანი…”. მოგვიანებით კი, 1889 წელს, ვაჟამ ეს სახელი დადებით ლიტერატურულ პერსონაჟადაც გამოიყენა ორ დრამატულ სცენაში.
ამ სტატიებში მიმოხილულია საქართველოს სატკივარი და არსებული რთული მდგომარეობიდან გამოსავლის გზების ძიებაა. ავტორის აზრით, ქვეყანა განსაცდელის წინაშეა, ყოველდღე მატულობს მშობლიური ენის შინაურ მდევნელთა თუ მის გარეშე დარჩენილთა რიცხვი. ინტელიგენციის დიდი ნაწილის იდეალს კანცელარია წარმოადგენს. ქართველი საოზგადოება გულგრილად შესცქერის ყოველივე ქართულს – გაზეთს, წიგნს, თეატრს, თაკილობს მშობლიურ ენაზე საუბარს. ბედოვლათ თანანმემამულეთა წყალობით მამა-პაპეული მიწა-წყალი უცხოთა ხელში გადადის. იზრდება ადმინისტრაციის თავგასულობა. პოლიცია, მამასახლისი, მღვდელი – ყველა გლეხის მტერია. ავტორს ისიც აწუხებს, რომ ქართველი ახალგაზრდობა არაფერს აკეთებს, არ ირჯება ერის საკეთილდღეოდ. პატრიოტიზმზე აღმატებული კუჭის, პირადი და პრივილეგირებულთა ინტერესია. ნაკლოვანებების მხილებასთან ერთად, ვაჟა ხსნის გზებსაც ეძებს. აღნიშნული მძიმე მოცემულობის შესაცვლელად, მისი აზრით, საჭიროა ხალხის ეროვნული სულისკვეთებით აღზრდა, რომ ოჯახმა პატარაობიდან უნდა შთაუნერგოს მოზარდს მშობლიური ერის სიყვარული. ეს საქმე უნდა გააგრძელოს სკოლამ და აღზარდოს ჯანსაღი თაობა. ამიტომ უნდა გახშირდეს სკოლების ქსელი და შეიცვალოს სწავლების წესი. მწერლობამ, მეცნიერებამ უნდა გაუღვივოს ადამიანებს ქართული ლიტერატურისა თუ პრესის სიყვარული, უცხო კულტურა და ენა საკუთარის შეზღუდვის ხარჯზე არ უნდა შეისწავლებოდეს, რომ ეს მომაკვდინებელია და ქართველმა ხალხმა არ უნდა გაიზიაროს იმ ერების ბედი, რომლებიც კულტურული წარსულის მიუხედავად, ცივილიზაციას ჩამორჩნენ. ავტორი იშველიებს რუსთველს, შექსპირს, სერვანტესს, პუშკინს, ტურგენევს, ბელინსკის, გურამიშვილს, ბარათაშვილს, ხალხური პოეზიის ნიმუშებს, ურთავს ორიგინალურ ლექსებს.
აღსანიშნავია, რომ ამ წერილებში დასმული პრობლემების გადაწვეტისას, სოციალური თუ ეროვნული საკითხების განხილვისას, ვაჟა ტიპურ სამოციანელად წარმოგვიდგება. საინტერესოა ისიც, რომ 1880-93 წლებში გამოქვეყნებული, დღემდე ცნობილი ვაჟას წერილების საერთო რაოდენობა არ აღემატება აქ მიმოხილული სტატიების რიცხვს. ცხადია, ამ მასალის მნიშვნელობა განსაკუთრებულია დიდი ქართველი მწერლის პუბლიცისტური მემკვიდრეობის შემდგომი შესწავლისათვის.
არის კიდევ ვაჟა-ფშაველას თიანური უცნობი პუბლიკაციები. ისინი სხვადასხვა ფსევდონიმით არის გამოქვეყნებული. მათ შორის ოქტომბრის რევოლუციამდე ჟურნალ-გაზეთებში მრავალი წერილი ქვეყნდებოდა „მოკეთის” ფსევდონიმით. ავტორთა ნაწილის ვინაობა დღეისთვის დადგენილია: ესენი იყვნენ მწერლები იოსებ იმედაშვილი თუ კონსტანტინე გვარამიძე. მაგრამ ამავე ფსევდონიმით გამოქვეყნებულ წერილთა ნაწილის ავტორის ვინაობა უცნობია. ჩვენ შევჩერდეთ იმ წერილებზე, რომელთა სავარაუდო ავტორი ვაჟა-ფშაველაა. ამ მხრივ საყურადღებოა გაზეთ „ისარში” 1907 წლის 17 იანვარს „მოკეთის” ფსევდონიმით გამოქვეყნებული წერილი „თიანეთი“. ავტორი 1907 წლის ამბებს, თიანელი სოციალ-დემოკრატების საქმიანობას ეხება. აქ საუბარია იმაზე, რომ თიანეთი ერთადერთი კუთხეა, სადაც ქართველმა სოციალ-დემოკრატებმა ფეხი ვერ მოიკიდეს და სხვა პარტიების დამცირებით ცდილობენ ფონს გასვლას, თავის წარმოჩენას, განსაკუთრებით, ჯავრი სჭირთ ფედერალისტებისა. „მოკეთის” ეს წერილი შინაარსითა და ენით საკმაოდ განსხვავდება ზემონახსენები მწერლებისგან, ამიტომ მათ ვერ ვივარაუდებთ ავტორად, რომელიც თიანეთის დიდი გულშემატკივარი და ახლობელია. ამ წერილის დამწერის ვინაობის დადგენისას ვარაუდი ვაჟა-ფშაველაზე შეჩერდა. 1907 წლის 13 იანვარს თიანეთში წვრილ-მემამულეთა წინასაარჩევნო კრებაზე ფედერალისტებმა დეპუტატობის კანდიდატად ვაჟა-ფშაველა წამოაყენეს, თუმცა საკმაო ხმების მიუღებლობის გამო კანდიდატურა არ დამტკიცდა, ნაცვლად ხმის მიცემისა, სოციალ-დემოკრატებმა ვაჟას შეურაცხყოფა მიაყენეს.
ზემოხსენებულ წერილს განაწყენებულმა სოციალ-დემოკრატებმაც უპასუხეს გაზეთ „საყვირში” იმავე სახელწოდებით და გააკრიტიკეს ფედერალისტები, ცუდად დაახასიათეს ვაჟა-ფშაველა. ზოგადად, ასეთი კონფლიქტური დამოკიდებულება იყო ფედერალისტებსა და სოციალ-დემოკრატებს შორის და ეს წერილებიც ამის ანარეკლია. „მოკეთე” რომ ვაჟას ფსევდონიმია, ამას სხვა ნიშნებიც ადასტურებს, მაგ.: წერილის შინაარსი, თემატიკა, დამახასიათებელი გამოთქმები; „ჩვენი სოფლის პირას ერთი დიდი ლოდი ძევს, ვინ იცის რამდენი ხანია, მაგრამ იმას არავისთვის არა ურგია რა”. – ამ ლოდს ავტორი სოციალ-დემოკრატთა საქმიანობას ადარებს. ვარაუდობენ, რომ ეს სწორედ ის ლოდია, რომელიც ვაჟას სხვა წერილში, „ფიქრებშია” ნახსენები, რომელიც დროს ჩვენამდე შემოუნახავს, დღესაც ფერშეუცვლელად გდია ჩარგლის მახლობლად ჭალაში და მას ვაჟა სხვა წერილებშიც ხშირად ახსენებს.
1907 წლის 14 თებერვალს „ეკალ-ძმარას” ფსევდონიმით გაზეთ „ისარში” დაიბეჭდა წერილი ვრცელი სათაურით „გაზეთი საყვირი და თიანური არჩევნები”. აქ ავტორი ისევ უბრუნდება თიანელ წვრილ მემამულეთა კრებისა და სამაზრო არჩევნების შედეგებს და მკითხველს სოციალ-დემოკრატთა ხრიკებზე მოუთხრობს, არჩევნებში ზედმეტი ხმების მიღების მიზეზებზე. ეს წერილიც, მოკეთის წერილის მსგავსად, გამოირჩევა დიდი მხატვრული გემოვნებით, ცოცხალი, სხარტი, სადა ენით და ერთგვარად „მოკეთის” წერილ „თიანეთის” გაგრძელებაა. ამ წერილების შინაარსობრივ-სტილისტური შესწავლის შედეგად მათ ვაჟასეულობას ამტკიცებენ.
1890 წელს გაზეთ „ივერიაში” „დროებით თიანელის” ფსევდონიმით ვრცელი კორესპონდენცია გამოქვეყნდა, სათაურით „ხმა პროვინციიდან”. ეს წერილი იუმორისტულია და დაბა თიანეთში არსებულ სოციალურ ნაკლოვანებებსა თუ უკუღმართობებს ეხება: ჯარის საზაფხულო ბანაკის გამართვას, ჯარის მიერ მახლობელი მამულების ხელში ჩაგდებას, გლეხებისათვის სახნავ-სათესის მოსპობას, ადგილობრივების სხვაგან აბარგებას ლუკმა-პურის საშოვნელად, საქონლის დაავადებას, მასწავლებელთა მიერ სკოლის მიტოვებას და პურის მცხობლად დადგომას, ახალგაზრდების უსაქმურობას, ლოთობას და ა.შ. ამ წერილს მაზრის ინტელიგენციაში დიდი აყალ-მაყალი მოჰყვა, თუმცა ავტორის ვინაობა ვერ დაადგინეს. ვინ შეიძლებოდა ყოფილიყო ის? მე-19 საუკუნის 90-იან წლებში, ვისაც შესტკიოდა გული, ვისაც შეეძლო ასეთი მაღალმხატვრული იუმორით წერა.
პეტერბურგიდან დაბრუნების შემდეგ ვაჟა დამკვიდრდა სოფელ ჩარგალში, დედმამისეულ ნაფუძარზე. მაზრის ცენტრში – თიანეთშიც ხშირად დაიარებოდა. თავისი ფელეტონებისა და კორესპონდენციების არაჩვეულებრივი ციკლით აწვდიდა საზოგადოებას იქაურ ამბებს. ფიქრობენ, რომ ზემოხსენებული წერილიც ამ ციკლის ნაწილად უნდა მივიჩნიოთ. ამას ამტკიცებს წერის მხოლოდ ვაჟასთვის დამახასიათებელი მანერა და სხვა წერილებთან აზრების დამთხვევა, სტილი, მწერლისთვის დამახასიათებელი ფრაზეოლოგია, საკითხის დაყენების სპეციფიკა, ნაკლოვანებების მიზეზების მიგნებისა და მათგან გათავისუფლების გზები და ა.შ. ხანგრძლივი კვლევა-ძიების შედეგად დადგინდა, რომ ზოგიერთი ზემოხსენებული და ზოგიერთი სხვა წერილიც, უცნობი პუბლიკაციების ბრწყინვალე ნიმუშები, რომლებზეც აქ არ შევჩერებულვართ („ილდაკნის გმირები”, „თიანეთის მაზრა”, „თიანეთის ვითარება” და სხვ.), ვაჟა-ფშაველას ლიტერატურული მემკვიდრეობის ნაწილია. რამდენად სანდოა ეს ვერსიები, ამას მომავალი აჩვენებს, რადგან ვაჟა-ფშაველას პრობლემატიკა, სტილი, ენა და პათოსი თანადროულად აღიქმება დროის სხვა ეპოქალურ ლოკაციებშიც, როგორც ქართული კლასიკური მემკვიდრეობა.
