„გენიოზი“ რეზო გაბრიაძე

„ეს გიჟი ნამეტანი ჭკვიანია“.

„უცხო ჩიტი“

რეზო გაბრიაძეზე წერა სარისკო საქმეა, მაგრამ არა და არ იქნა, ვერ მოვიშორე ეს სურვილი, „შემომიჩნდა სურვილის მახრა“ – ლებანიძის არ იყოს და ამ სურვილის არაყოლის ძალა ვინ მომცა?! ამიტომაც ვწერ.

არც ის გამომივიდა წერილში მხოლოდ ლიტერატურული წიაღსვლებით შემოვფარგლულიყავი, არ მოუხდა გაბრიაძეს და ჩემს დამოკიდებულებას მისი შემოქმედებისადმი და ვწერ ასე ჯახირით, თან მწერლის შემოქმედებაზე მინდა ვისაუბრო და თან ჩემი ემოციები ჩავატიო ამ ნაწერში.

* * *

როგორც თვითონ ამბობდა, მას წერით არ დაუწყია თავისი მრავალმხრივი მოღვაწეობა, ქანდაკებით დაიწყო. მაგრამ მაინც სიტყვამდე მივიდა. სიტყვამ გახადა მერე ერთდროულად: გენიალური ფილმების სცენარის ავტორი, საოცარი მარიონეტების თეატრის შემქმნელი – მისივე რეჟისორი, სცენარისტი, მუსიკალური გამფორმებელი… და მწერალი.

სამწუხაროდ, ის ბევრს არ წერდა და ამას თავისებურად, არაორდინარულად ხსნიდა: „ლიტერატურაში მიბრუნების ცდუნება ჩემში იოლად და დაუნანებლად დავთრგუნე. ჯერ კიდევ ახალგაზრდობაში, ამ საქმის მცოდნე ადამიანმა ამიხსნა, რომ ნებისმიერ, თუნდაც ყველაზე უნიჭო მოთხრობაში ტყის რამდენიმე ჰექტარი იხარჯება. „დაე, ჩემმა წილმა ტყემ ხელუხებლად იშრიალოს, ხოლო მე მის ჩრდილში მოვკალათდები და მარკ ავრელიუსს ან შოთა რუსთაველს წავიკითხავ“ – გავიფიქრე მაშინ და ლიტერატურიდან გამოვედი ისე, რომ კარი მსუბუქად მივხურე“, – ამბობს ის თეატრმცოდნე მარინა დმიტრევსკაიას ძალიან საინტერესო წიგნში „რეზო გაბრიაძის თეატრი“, რომლიდანაც ამონარიდებს ჩემს სტატიაში კიდევ მოვიყვან.

თუმცა რასაც წერდა, იმდენად განსხვავებული ხელწერით, რომ შეუძლებელია, მკითხველს პირველი წაკითხვისთანავე არ დახსომებოდა და მომავალში სხვის ნაწერში არეოდა მისი იუმორი, პერსონაჟთა ხატვის განსაკუთრებული სტილი, მისი მხატვრული სახეები.

ერთ სხარტულაზე საუბრით მინდა დავიწყო, მაგრამ ცოტა შორიდან.

მე მგონია, ვისაც კლდიაშვილი უყვარს, ყველასთვის დაუვიწყარი სცენაა, სოლომან მორბელაძე რომ ლამის ჩოხას შემოახევს პლატონს (რომლის ვალიც მართებს და ვერ ისტუმრებს) და მისგან გაჭირვებით თავდაღწეული როცა წავა, ცოლი უსაყვედურებს: შე უბედურო, სად ეპატიჟებოდი იმ კაცს, მისატანად რა გეგულებოდაო, სოლომანი გაკვირვებული პასუხობს: – ერთი-ორი შეპატიჟებით რავა დარჩებოდა, შე ქალო!.. გადამთიელი ხომ არ არი, ჩვენებური ჩვეულება არ იცოდესო. მეორე ამ დონის ფრაზა იმერლებსა და იმერეთზე გაბრიაძისა მეგულება მხოლოდ – „უცხო ჩიტში“ ერთ-ერთი პერსონაჟი, არისტო, რომ ამბობს: ზრდილობამ ამოვგვწყვიტა იმერლები, თვარა თათარზე მეტი ვყოფილვართ ჩვენო… ერთ წინადადებაში ასე ზუსტად ჩატეული კუთხის ხასიათის, განმსაზღვრელი ქცევის მოხაზვა, მისი შეუქცევადობისა და გარდაუვალობის ხაზგასმა, თანაც ყოველგვარი „გაფორმების“ გარეშე, მწერლის კალმის სისხარტის უდავო დასტურია.

აქვე უნდა გავიხსენო ერთი პერსონაჟი „უცხო ჩიტიდან“, სავლე:

„სავლეს შეგირდიც ჰყავდა – ერთი მგალობელი და მკალობელი კახელი კაცი, იმერეთში ჩასიძებული, იმერეთში განაზებული, გაგეშენგენაცვლებული და გაგეშენჭირიმებული, მწარე ხელი ჰქონდა დარჩენილი მხოლოდ კახური, რომელიც იმერლებს აქამომდი ახსოვს, მადლიერებს“, – ამ მონაკვეთში ერთდროულად ჩანს როგორც კუთხის ხასიათი, ასევე მწერლის პერსონაჟთა ხატვის განსხვავებული მანერა.

გაბრიაძის პერსონაჟების ლიტერატურული სახეები განსაკუთრებული და გამორჩეულია. მისი მხატვრობა და სიტყვა ამ შემთხვევაში ძალიან ჰგავს ერთმანეთს – თითოეული პერსონაჟს ხატავს რამდენიმე შტრიხით, ძალიან მკვეთრად და დასამახსოვრებლად. არ გრძელდება დიდხანს, ორიოდე წინადადებაში ან თუნდაც ფრაზასა თუ სიტყვაში ატევს.

სანამ წერას დავიწყებდი, ვუტრიალებდი მის მრავალმხრივ შემოქმედებას, ვკითხულობდი და ვკითხულობდი და ვკითხულობდი მის ნაწერებს. შემთხვევით გადავაწყდი გაბრიაძის ცნობილი კოშკის აშენების ისტორიას.

ერთი კოშკის აშენების ამბავია, არც ნოველა, არც მოთხრობა, არც მინიატურა. ამბავია უბრალო და ისე ჰყვება, გულს შეგიფრთხიალებს: სად პოულობდა ასეთ ადამიანურ, ცოცხალ სიტყვებს, ფრაზებს, სახეებს?! ასე სადად, უბრალოდ, ყოველგვარი ჩუქურთმებისა, ღვლარჭნის გარეშე როგორ ხატავდა ამგვარ დასამახსოვრებელ ადამიანებს, გარემოს, სიტუაციებს?!

„მაგრამ ვინ ააშენებს? სად ვეძებო ეს ხალხი?

 ერთი კედლიდან გამოვიდა, მეორე კი ავტობუსიდან ჩამოვიდა.

ერთს ოთარი ერქვა (ოთარ მაგრაქველიძე), ჩემი ხნის კაცი, სამოცდაათს გადაცილებული ან ოთხმოცს მიახლოებული. იმათგანი, ვინც ჯგუფურ სურათებში სულ კიდეში ხვდება და სანახევროდ სახეჩამოჭრილი გამოდის.

მშენებლობებზე მან სულ 50 წელი გაატარა და ორმოცდაათივე წელი მუშად. ლამაზი კარიერაა! ჩვენ დავმეგობრდით. დღესაც ვმეგობრობთ და უკვე სამუდამოდ, ისე, როგორც ბავშვობაში მეგობრობენ ხოლმე.

მეორეს ერქვა ავთანდილი (ავთანდილ ლეჟავა). ის 1300 ან 1500 წლის იქნებოდა. ხასიათით მდუმარე და არაკონკრეტული. მორცხვი ღიმილით გარიდებდათ თვალს და მზერა გადაქონდა არაფრით გამორჩეული სახლის კუთხეზე. ხუთ სიტყვაზე უფრო გრძელი ფრაზები მას თრგუნავდა. ის ჩვენთან დასავლეთ საქართველოში სოფლის ეკლესიის მშენებლობის შემდეგ მოვიდა. ინსტრუმენტებიანი ჩანთითა და ბოხჩით, როგორც XII საუკუნეში. სხვა დანარჩენი კი ცოლმა მოუტანა, უკმაყოფილო თავის ქნევით.

მე მეხმარებოდნენ ინჟინრები – ზურაბ ჯაფარიძე, გელა ჯანგირაშვილი, არჩილ ჯაფარიძე, კოტე ოდიშვილი და სხვ. მათ გადაჰყავდათ ჩემი ნახატები და იდეები თანამედროვე და მშენებლებისთვის გასაგები ნახაზების ენაზე. რისთვისაც მათი ძალიან მადლობელი ვარ“, – თან ნამდვილები არიან, თან – პერსონაჟები.

ჯერ „უცხო ჩიტის“/ „შერეკილების“ ახლობელივით ნაცნობ მთავარ პერსონაჟებზე არ ვისაუბრებ. მინდა, სხვებს დავაკვირდეთ.

დათიკია მღვდელი „უცხო ჩიტიდან“:

„საბრალოს სალამი დასუსტებოდა, ისე დაფუღუროებულ-დასუსტებულიყო, რომ ჩრდილი დაკარგვოდა…

… დათიკია მღვდელი ამ ქვეყნის კაცს აღარ ჰგავდა, სიბერისგან ძალზე დაცოტავებულიყო, მჭლეხორციანი, ფოთოლივით კრთოდა, ნაჩუქარ წლებს ხარჯავდა მოწიწებით და ღმერთს მადლობას სწირავდა ყოველ გამთენიისას. წებოს სვამს ღამღამობითო, ხმა დაირხა მრევლში, სული რომ ჩეიმაგროს სტომაქში და არ გაეპაროს, იმიტომო…“ – თითქოს შეუსაბამო სიტყვათშეთანხმება ( სალამი დასუსტებოდა, სიბერისაგანა ძალზე დაცოტავებულიყო, წლებს ხარჯავდა მოწიწებით), სიურრეალისტური პასაჟები (ჩრდილი დაკარგვოდა, სული რომ ჩეიმაგროს), ერთადერთი დიალექტიზმით (ჩეიმაგროს) ხაზგასმა იმის, რომელი და როგორი საზოგადოების წევრია პერსონაჟი.

ადრახნია ერთი პატარა მოთხრობის, „თეთრი ხიდის“ პერსონაჟია, იმდენად შთამბეჭდავი, შეუძლებელია, მაშინვე არ წარმოგიდგეს თვალწინ. მიუხედავად უჩვეულოდ დაწვრილებითი აღწერისა, რა თქმა უნდა, ყველა მკითხველის ადრახნია ერთმანეთისგან სრულიად განსხვავებული იქნება, მაგრამ მათ გააერთიანებთ სწორედ კონტურების, ხაზების სიმკვეთრე, სიზუსტე და სიმწირე, რითაც, როგორც ზემოთაც აღვნიშნე, რეზო გაბრიაძე მხატვრობაშიც თავის განუმეორებელ სტილს ქმნიდა.

„ადრახნია მარტო კაცი იყო. ჰქონდა მხოლოდ პროფილი, რომელსაც სხვადასხვა სიძველის შრამები ხაზავდა, მათ შორის ერთი იყო სხვებზე შესანიშნავი. ეს შრამი იწყებოდა თმებში, დიაგონალად კვეთდა მაღალ შუბლს, გადადიოდა წარბზე, ოდნავ ეხებოდა ცხვირს, მკრთალად აჩნდა მშრალად ნაძერწ ტუჩებს, ღრმავდებოდა ნიკაპზე და იკარგებოდა მის ქვეშ. განსაკუთრებით საშიში იყო დაღამებისას, ნისლში და კინოფილმ „შურისმაძიებელი ელდორადოდან“ მსვლელეობის დროს. მის გამოჩენაზე ქუჩა იმრუდებოდა და ცერად მიედინებოდა ფეხქვეშ.

აი, ასეთი კაცის თვალები მიყურებდნენ მე. ადრახნია დაჯდა ჩემს მაგიდასთან, შავყდიანი რვეული ამოიღო ჯიბიდან. დამიდო წინ, მიყურა, თქვა: „შენ დაწერ წერილს“, – და საჩვენებელი თითით, რომელიც არ ჰქონდა, მიმითითა რვეულზე“.

ჩიტო (მოთხრობიდან , , ექიმი და ავადმყოფი ანუ აკრძალული შობა“), არის პერსონაჟი, რომელსაც მიმიკით ახასიათებს ავტორი, ცნობილი ფრაზეოლოგიზმი რომ გამოვიყენო, მისი „საფირმო ღიმილი“ ხდის სრულიად გამორჩეულს:

„ჩიტომ გაიღიმა ფართედ, გაშლილად, კეფიდან კეფამდე, საღორიიდან ჭომამდე, ქუთაისურად და ოდნავ მრუდედ. „ამოდენა ღიმილს თავის დასავლეთაღმოსავლეთი კი უნდა ჰქონდეს“ , – გაიფიქრა ექიმმა“.

ვაპირებდი, ლიტერატურულ პორტრეტებზე საუბარი მწერლის ერთგვარი ავტოპორტრეტებით დამეწყო, მაგრამ კოშკის ამბავმა შემიტყუა და პერსონაჟებზე გადავედი. ქვემოთ მოცემულ ორ პატარა ამონარიდში ჩატეულია მწერლის ყრმობა და ზრდასრულობა: არასასიამოვნო რეალობის დანახვა, თვითგვემისაგან შორს მდგომი ზომიერი თვითკრიტიკა გადმოცემული უჩვეულო სიტუაციების აღწერითა და ისევ უცნაური სიტყვათშეთანხმებებით:

„მე დედიკოს შვილი ვიყავი. წიგნებს ვკითხულობდი, სუფთა საყელო მქონდა, იმდენად კარგი წასარტყმელი ვიყავი თავში, რომ იშვიათად თუ დაიკლებდა ვინმე ამ სიამოვნებას, გარდა ვინმე მივლინებულის ჩემოდნით ხელში, ან კუბოს შეყუდებული ჭირისუფლისა, თუმცა ორი მცდელობა იყო, ერთი ფეხითაც, გასვენების დროს“ ( „თეთრი ხიდი“).

„აქ იკრიბებოდნენ უგვარო, უპასპორტო და პირდაუბანელი ხალხი, ანდა ჩემნაირები – უპრაპისკო, მეხუთე წელი შტატგარეშე, მე-4 გვერდის კორესპონდენტი ავდარია-დარია ჰონორარით. მე ბოლოში, ყველაზე უჩინარ ბუდკასთან რიგში ვიდექი მთლად კუდში, ლუდის მოლოდინში, ნამდვილ და მოგონილ დარდებით ვემშვიდობებოდი ჩემს ახალგაზრდობას, თამაშა სევდით, კინოებიდან ნასესხებ განცდებით… რიგი იყო ჩუმი და მცოდნე“ („ალილო“).

.

გარემო, რომელშიც ცხოვრობენ გაბრიაძის გმირები და თვითონაც, როგორც პერსონაჟი, ძირითადად, პატარა ქალაქია.

„ერთი ფრაზა მაქვს, შეიძლება ითქვას, სანუკვარი: ამ ფრაზით თითქმის ყველა ჩემს სცენარს ვიწყებ. ფრაზა კი ასეთია: ეს ამბავი ძალიან დიდი ხნის წინ კრამიტისსახურავებიან პატარა ქალაქში მოხდა“… ზოგ შემთხვევაში მას ცოტათი ვცვლი: „პატარა, კრამიტისსახურავებიან გვერდმრუდ ქალაქში“, – ეუბნება მწერალი მარინა დმიტრევსკაიას.

ამ პატარა, გვერდმრუდი ქალაქების პროტოტიპი მწერლის მშობლიური ქუთაისია, რომელსაც ცალკე ნაწარმოებიც მიუძღვნა „ქუთაისი ქალაქია“ – ამბებისაგან, მოგონებებისაგან, ფრაგმენტებისგან, კადრებისგან შემდგარი რომანი, რომელიც ალბათ სწორედ ამიტომ არაჩვეულებრივ ბიოგრაფიულ ანიმაციად იქცა. „ჰარი-ჰარალე, დედაო“ მისმა შვილმა, ლეო გაბრიაძემ, გადაიღო და ოსკარზეც კი იყო წარდგენილი.

„ჰერ შულც, მერწმუნეთ, ქუთაისი ჩქარა და იოლად ქრება მეხსიერებიდან და შეიძლება, სწორედ ეს იყოს მისი ერთადერთი და უკანასკნელი ღირსება“, – ამშვიდებს ერმონია ამ რომანის გერმანელ პერსონაჟს, რომელიც ტოვებს ქუთაისს, მაგრამ რომანი მთავრდება სწორედ იმით, რომ ჰერ შულცს ვითომ უმნიშვნელო, ერთდროულად სულელური და მისტიკური რამეებითაც მიაქვს ის, ინახავს და ამით გამოხატავს ამ დაუვიწყარი პატარა ქალაქის სიყვარულს.

„თეთრ ხიდში“ მთხრობელი მწერალი ამაოდ ეძებს და ცდილობს, დაიბრუნოს სიყმაწვილის დროინდელი სათუთი გრძნობა თავისი მშობლიური ქალაქისადმი. თითქოს ვერ პოულობს, მაგრამ ისეთი სიტყვებით ასრულებს ამ მონაკვეთს, შეუძლებელია, ეს დაიჯეროს მკითხველმა ან ოდესმე დაავიწყდეს:

„…არის ქუთაისში ჰაერის ერთი მოძრაობა: აღარც ქარია უკვე და არც ნიავია ჯერ. გლიცერინის სუნი აქვს, თბილია, უქმია, ზედმეტად ზრდილობიანი, ჩემი ნება რომ იყოს, მე მას ლიზიკო გაბუნიას დავარქმევდი და ქუთაისის პედინსიტუტში ჩავრიცხავდი ფრანგული ენის ფაკულტეტზე უგამოცდოდ. ნიავს ქუდი მოვუხადე, ჩამიარა, ვითომ ვერ მიცნო, ქუჩის კუთხეში საყურე გაათამაშა, მაინც გამომხედა და გაქრა“, – გაპიროვნებაც არის და გაპიროვნებაც, ვაჟას მოთხრობებზე გაზრდილებს ვითომ რა უნდა გაგვიკვირდეს, მაგრამ მოდი და ნუ გაიკვირვებ ნიავის ლიზიკოობასა და პედინსტიტუტში მოწყობას!

აი, აქ მოუხდება და აქვე უნდა ჩავურთო აკა მორჩილაძის მოგონება რეზო გაბრიაძეზე:

„ერთხელ კოტე ჯანდიერმა რეზო გაბრიაძესთან წამიყვანა. ვისხედით და ვლაპარაკობდით. მე რა უნდა მელაპარაკა, მკითხავდა რამეს და ვუპასუხებდი.

იჯდა და ხმადაბლა გვიამბობდა რაღაცებს, ლიმონათს აძალებდა ჩემს ქალიშვილს და მალიმალ ეუბნებოდა, – ყოჩაღ, თუ სამიანებს იღებ ხოლმეო. მისი მობილური ყიოდა მამალივით, ის თავად ეწეოდა ძალიან წვრილ სიგარეტებს, ჩასცქეროდა საფერფლეს და ხმადაბლა გვიყვებოდა, როგორ ჩამოვიდა ქუთაისიდან თბილისში, დაბალი და გამხდარი; როგორ დადიოდა საჯაროში, სად რომელი ბირჟა იდგა რუსთაველზე და ამას ჰყვებოდა არა წარსულისადმი მისი თაობის თბილისელთათვის ჩვეული რომანტიკით და ლაღიძის წყლებზე აქცენტით, არამედ როგორც განვლილი ტკივილის შესახებ. ეს არ იყო ტკივილი წასული რომანტიზმის შესახებ. ეს სულ სხვა ტკივილი იყო.

მე მინდოდა, ქუთაისზე მოეყოლა. ხომ არ დავუწყებდი გამოკითხვას. იმ ნაამბობში, ქუთაისი ერთადერთხელ ახსენა და ისე, რომ არ უხსენებია. ასე თქვა: ჩამოვედი აქ, ბავშვი. სიყვარულის მეტი არაფერი მენახა და არაფერი ვიცოდი.

ჰოდა, რაიმეს კითხვა ქუთაისის შესახებ რაღა საჭირო იყო.

კაცმა თქვა, – სიყვარულიდან ჩამოვედიო.

ისე რაღაცნაირად დამამახსოვრდა…“.

გვერდს ვერ ავუვლი „შერეკილებში“ აღწერილ პატარა ქალაქს, რომელშიც ინაცვლებს მოქმედება. მისი დახასიათებაც ასეთია:

„ქალაქი, რომლისკენაც ერთაოზი დაიძრა, დღესაც არ აღინიშნება ყველა რუკაზე და ჩვენს დროშიაც „სხვადასხვა დასახლებულ პუნქტად“ ასახელებენ. ამ ქალაქს შუაში პატარა მდინარე ჩაუდიოდა, რომლისთვისაც უფრო სწორი იქნებოდა, მოსიარულე წყალი გვეწოდებინა. ეკლარის ქვით ნაშენი სახლებიდან მუდამჟამს გიტარის სევდის მომგვრელი კვნესა ისმოდა. ღორები ქუჩაში სამყურას გლეჯდნენ. ვენახებით დატყვევებულ ქალაქში ნახევარი მოსახლეობა მთვრალი იყო, მეორე ნახევარი კი უფრო მთვრალი, ანდა პირიქით. გუბერნატორს ჭიშკარს პარავდნენ და ნალებს ჭედავდნენ. ღამღამობით მგლები ტყიდან ტყეში ქალაქის ქუჩებით გადადიოდნენ მოკლეზე. სახელგანთქმულ ტრაგიკოსს, უბადლო ჰამლეტს, დუქნებიდან წამოყოლილი ღვინის მწერები დასდევდნენ სცენაზე, ტაშის დროს კი ჭერიდან კეტეტილები ცვიოდნენ. ცხენოსნები ტროტუარზე დასეირნობდნენ. უყვარდათ სიტყვები: „გენიოზი”, „გრადუზი”, „ბალზაკი”. სწამდათ სიზმრების, ჭიამაიების, მარჩიელების, ჭინკების, სწამდათ, რომ ხოჯავა მეთულუხჩეს ორი გული აქვს და სრიალა კუდი წინიდან. ოქროთი სავსე თასით მთელ ქალაქს მოივლიდა კაცი შუა ღამით უშიშრად, ლობიო მესამე წყალში იხარშებოდა. მოქალაქეთა ფიქრები და აზროვნება დაბურული იყო, დამოკიდებულებანი კი ტკბილი, როგორც გაჩენის პირველ დღეს. ვაჭრობდნენ მტკნარად,  ღიმილით. თავისუფალ დროს თავის ტკივილს ანდომებდნენ და… რაც არ ავიწყდებოდათ, რომ თავების მფლობელები არიან. საერთოდ კი თავებს ქუდში ინახავდნენ სათუთად, იმის ვარაუდით, რომ ოდესმე რამეში ეგებ გამოადგეთ. ფეხებს მეტი ავტორიტეტი ჰქონდათ, რადგან მათზე აზიატსკების ჩაცმა ხდებოდა ხანდახან, ან გავლა-გამოვლისათვის, ანდა სასახლეში სამუდამოდ გოუხდელად ჩაწოლისთვის ლამაზად.
ოცდასამი თერძი, ოცდაორი მეთოფე, სამასი გიტარა, ბერუჩევის ბაღი, ქინაქინა, ბანოჯის წურბელები, საპონი იარმურკის, თევზი რებეცი, ჩაი კონტონის, სახლი ღვთისშვილის, სახლი საჯდომად – ორას სამი, სახლი გირაოთი – ორმოცდათორმეტი. დროშის მტვირთველი – ერთი.
უბედურ შემთხვევათა რიცხვი: მეხდაცემულობა – 3 კაცი, 0 ქალი. მკრეხელობა – 7 კაცი, 29 ქალი. გაყინვა – 1 კაცი, 0 ქალი. ჩინოვნიკთა უპატივცემულობა – 0 კაცი, 0 ქალი. ქამასოკოთი მოწამვლა – 78 კაცი, 78 ქალი. კბილების დაგდებინება – 25 კაცი, 0 ქალი. კბილების ჩაგდებინება – 57 კაცი, 0 ქალი. გარეული ცხოველებისგან დაკბენა – 2 კაცი, 1 ქალი.
ქუჩებში ისეთი სიჩუმე იდგა, რომ პეპელას ფრთების ფრთქიალს გაიგონებდით და ყველა დღე უქმეს მოგაგონებდათ.

ასეთი იყო ქალაქი, როდესაც ერთაოზი პირველად გამოჩნდა მის ქუჩებში“, – სტატიისთვის კი ვრცელი ამონარიდია, მაგრამ ქალაქის სრულყოფილად დახასიათებისთვის არასაკმარისი მოცულობის უნდა იყოს, წესით. თუმცა მწერალი ორიოდე აბზაცში ატევს,მაინც ახერხებს ქალაქის იერის, მახასიათებლების, მის ბინადართა მისწრაფებების, დამოკიდებულებების, ინტერესების სრულყოფილად წარმოჩენას თავისი განუმეორებელი ფორმულის საშუალებით: სრულიად რეალურ აღწერას უმატებს სიურრეალისტურ პასაჟებსა და უცნაურ სიტყვათშეთანხმებებს, მსუბუქ ირონიას, უფრო იუმორისკენ გადახრილს და შიგადაშიგ ჩართულ დიალექტიზმებს – სპეციფიკური კოლორიტის შესაქმნელად. ამ ფორმულას აქ ემატება ეკლექტური ჩამონათვალი და უცნაური სტატისტიკა, რომლის საშუალებითაც მოქალაქეებს მკითხველი გენდერულ ჭრილში აკვირდება.

ძალიან გამიგრძელდება, მაგრამ რეზო გაბრიაძის შემოქმედების კიდევ რამდენიმე მახასიათებელი მინდა, აღვნიშნო.

მის ნაწარმოებებში დრამატიზმი იქმნება პარადოქსული ამბებით: ადამიანს მანქანა ჰგონია თავი („ექიმი და ავადმყოფი ანუ აკრძალული შობა“) და მთელი ამბავი, მთლიანი მოთხრობა ერთი გზაა, ექიმის სახლიდან ავადმყოფამდე, ჩაბნელებულფანჯრებიანი გზა, რომელთა უკან ყველაზე სანდო, ადამიანური და სიყვარულით სავსე დღესასწაული, შობა, იმალება.

ვიღაც ნასტუდენტარ ფიზიკოს ქრისტეფორესა და ცარიელ-ტარიელ ერთაოზ ბრეგვაძეს გაფრენა მოუნდებათ… ჭურში ჯდომით (ჭურში ჯდომა – ჩამორჩენილობა, უმეცრება) იწყება ერთაოზ ბრეგვაძისთვის ახალი ხანა.

„ვოლტერი ამბობდა: რომ ზეცამ კაცთა მოდგმას მისი ხვედრის შესამსუბუქებლად იმედი და სიზმარი გამოუგზავნა. კანტი ამას სიცილს უმატებდა. არ ვიცი, ცნობილი იყო თუ არა ეს გამონათქვამი გაბრიაძისთვის (ჰუმანიტარული ერუდიციის ნაკლებობას ის ნამდვილად არ განიცდიდა), მაგრამ იმედი, სიზმარი და იუმორი იყო სწორედ ის სამი „ვეშაპი“, რომლებზეც მისი სამყარო ყოველთვის იდგა – იმედის შთამაგონებელი, იუმორით მასაზრდოებელი და სიზმარში ჩასაფლობად ბიძგის მომცემი. ოღონდ იმას კი არ ვგულისხმობ, რომ ძილს მოგგვრის. უბრალოდ, თავად რეზო ხშირად ამბობს და წერს, მისთვის მოუხელთებელია ზღვარი ძილსა და ღვიძილს შორის და ზოგჯერ იმის დადგენაც უჭირს, რა რას წარმოადგენს და რომელია ჭეშმარიტება…“ , – წერს მარია დმიტრევსკაია თავის წიგნში.

გაბრიაძის შემოქმედება არც ფენტეზია, არც სამეცნიერო ფანტასტიკა, არც მაგიური რეალიზმი – ის რეალურ სამყაროზე, რეალურ პერსონაჟებზე, ძალიან რეალურ ამბებს ისე უცნაურად ჰყვება, არარეალურის ადგილსაც ბუნებრივად აჩენს. მე სიურრეალისტურ პასაჟებს დავარქმევდი ამ მონაკვეთებს (ზემოთ ვახსენე კიდეც უკვე). ძალიან რეალურ და ყოფით ამბებში ისე გვაპარებს მარგარიტას ნესვიდან „გამოალამაზებას“ და შემდეგ შაქრის თოჯინად ქცევას, გიჩნდება გრძნობა, რომ ყველა ლამაზი ქალი ასე იბადება; საფრენი აპარატის შექმნისას, მეცნიერულ გათვლებში ისე ურთავს: სიგრძე უდრის სიყვარულს, სიგანე – რწმენას, სიმაღლე – იმედს, რომ მკითხველი იჯერებს,შერეკილების გაფრენა გარდაუვალია; რამდენიმე ნაწარმოების პერსონაჟია ერმონია, რომელიც რთული გასარჩევია, როდისაა რეალური და როდის ანგელოზი… ხოლო ექიმისა და მისი გარდაცვლილი ცოლის სიზმრისეული ტანგო საფლავზე ძალიან მაგონებს მარკ შაგალის ჰაერში ატაცებულ მფრინავ წყვილებს, რომელთა ქვემოთ თუ გარშემო სრულიად ჩვეულებრივი, მეტისმეტად რეალური გარემო, სოფლები და ქალაქებია.

ერთიც მინდა აღვნიშნო მოკლედ და ამით დავასრულებ ამ გრძელ, მაგრამ რეზო გაბრიაძეზე სასაუბროდ არასაკმარისი სიგრძის წერილს:

ამ მწერლის შემოქმედებას, განსაკუთრებით „შერეკილებს“, ჩემი აზრით, ალუზიებიც აძლევს გამორჩეულ ელფერს:

„მიზანა სამზადისს შეუდგა, სუფრის გამოსატანად სახლში შევიდა; გვერდზე გადახრილ ამ ფიცრულს მიზანა სახლს იმიტომ უწოდებდა, რომ თავმოყვარე კაცისთვის უხერხული იყო ეთქვა – ბოსელში, ნალიაში ან საქათმეში ვცხოვრობო. ხავსმორეულ ყავარზე დარაჯებად ქვები ისხდნენ, ქარს რომ სახლი არ ეზარალებინა და ის ნალახნაწეწი ნარჩენებიც თან არ გაეყოლებინა. ყავარი რა საჩივარია, კედლებში შემოვარდნილი ქარი საბანს წაგლეჯდა მამა-შვილს, ერთაოზი და მიზანა ყოჩაღ-მალხაზები რომ არ ყოფილიყვნენ. სარკმელზე გაქონილი ტყავი გაეკრათ. იატაკი სიფრთხილეს და დაკვირვებას მოითხოვდა, კიბის საფეხურები კი, რიცხვით სამი, – მოქნილობას და თავგამეტებას“. – ამ მონაკვეთის წაკითხვისას შეუძლებელია, კლდიაშვილის ბეკინა სამანიშვილი და ჭავჭავაძის თათქარიძეების კარ-მიდამო ერთდროულად არ წამოუტივტივდეს გონებაში გაწაფულ მკითხველს, მაგრამ თან ისეთია, სულ რომ არ ჰგავს სხვებს, ათასში და ასი ათასში გამოარჩევ და მიხვდები, რომ მხოლოდ გაბრიაძეს აქვს ასეთი იუმორი.

სულხან-საბას ცნობილი იგავ-არაკის, „გლახაკი და ქილა ერბოს“ ალუზიას ქმნის ისიდორემ რომ ხელი გამოსდო მკლავში ერთაოზს და ჭკუას არიგებდა:

„- თაფლს ხო გაყიდი? ხელს ხო დეიცლი? მერე იმ ფულით ხო იყიდი დედალს? დედალი ხო დაგიდებს კვერცხებს? დააჯენ ზედ და წიწილები ხო გამოტყდება?… მერე, იმგენს რო გაყიდი, იყიდი გოჭს, მერე ი გოჭი ღორი გახდება, ხო ეყოლება გოჭები? გაყიდი იმგენსაც და ხო იყიდი წინაველში სირაჩხანას? მერე აგროვე და აგროვე ფული. მერე ბათუმში რო ბაქოა, იქინა იყიდი დიდ სახლს და არღანს…

– გავყიდი მერე იმ სახლს და გევისტუმრებ მამაჩემის ვალებს, – მიხვდა ერთაოზი“. ( დედალიც, რომელიც მართლა ჩნდება ნაწარმოებში, თავის მხრივ, ფრაზეოლოგიზმის ალუზია თუ გაცოცხლებაა, გაკეთდა შავი დედალივითო).

გაბრიაძის ნაწარმოებების მთავარ შინაარსობრივ განმსაზღვრელზე რომ ვფიქრობდი, ერთი რამ გამახსენდა: ერთ-ერთ ფრანგულ სიუჟეტში ლეო გაბრიაძე ახალგაზრდა ჟურნალისტებს ესაუბრება მამის შემოქმედებაზე და ბოლოს ასე ასრულებს: თქვენც გისურვებთ, შეძლოთ, თქვენი რეპორტაჟები გადაიღოთ კარგ ამბებზე და მიუხედავად ამისა, არ იყოს მოსაწყენიო – მე მგონი, ეს დიდი რეზოს შემოქმედების მთავარზე მთავარი მახასიათებელია: წეროს არა ტრაგედიაზე, არამედ უბრალოდ კეთილ, უცნაურ, სიხარულის, ღიმილის მომტან ამბებზე და ეს ამბები სულაც არ იყოს მოსაწყენი. პირიქით, პირველივე ფრაზიდანვე ვიგრძნოთ მათი მომხიბვლელობა და გახდეს დაუვიწყარი.

მისი ნაწარმოებების კითხვისას ვგრძნობ, ისე უცნაურად მიბრწყინდება სახე, როგორც ქრიშობელას, როცა ერთაოზი ვალად დარჩენილ სიმღერას უბრუნებს და არ მცილდება ის ამაღლებულობის განცდა, რომელსაც „უცხო ჩიტის“ ფინალის წაკითხვა იწვევს:

„ისევ გამოჩნდა მათ თავზე ლურჯი, უძირო, სულისწამღები ცა – მამაზეციერის წამიერი საჩუქარი და ყველაფერი გაქრა. გაიხსნა სულ სხვა რამ: სიხარული, სიტკბო, სილამაზე, მუდმივი გაზაფხული, სინათლე, ბედნიერება…

დიდება შენდა, ღმერთო!“.

P.S.

არასოდეს დავსწრებივარ განმეორებით უკვე ნანახ სპექტაკლს, ძალიან მომენატრა და ბილეთი რომ ვიყიდე ჩემს უსაყვარლეს წარმოდგენაზე „ჩემი გაზაფხულის შემოდგომა“, რეზო გაბრიაძე ცოცხალი იყო, სპექტაკლს რომ ვუყურე – უკვე გარდაცვლილი.

სანამ სპექტაკლი დაიწყებოდა, ტრადიციულად რეზოს თბილი, სევდიანი, რაღაცნაირად უცხოდ ახლობლური ხმა გაისმა:

„ძვირფასო მაყურებელო, უმორჩილესად გთხოვთ, გამორთოთ ტელეფონები. ჩვენი დარბაზი ძალიან პატარაა, აქ სუნთქვაც ისმის, არათუ ტელეფონი. დიიიდი მადლობა… მადლობთ, მადლობთ, მადლობთ“. ვიტირე.

გმადლობთ ყველაფრისთვის, გენიოზო!