რამდენიმე კვირის წინ ქუჩაში ერთმა სასიამოვნოდ მოსაუბრე ქალბატონმა გამაჩერა და მკაცრი, საყვედურნარევი ტონით მითხრა: “ახალგაზრდავ, თუმანიანზე თუ დაწერე, ჩვენი ყურადღების მიღმა დატოვება თვალშისაცემი უსამართლობა იქნებაო”. სასიამოვნოდ გაკვირვებული დავრჩი, აზერბაიჯანელ პედაგოგს მარტში გამოქვეყებული ჩემი პატარა ბლოგი ჰქონია წაკითხული (იხ. https://mastsavlebeli.ge/?action=page&p_id=12&id=172 ). გაკვირვება მალევე პასუხისმგებლობის მწვავე გრძნობამ ჩაანაცვლა. საქართველოში მცხოვრები ყველა ეროვნება ხომ პატივისცემას იმსახურებს, განსაკუთრებით კი ათწლეულების განმავლობაში ჩვეთან ერთად მოღვაწე აზერბაიჯანელები.
სახლში დაბრუებისთანავე, ძირითადად ქვემო ქართლში კონცენტრირებულ ჩვენს თანამოქალაქეებსა და საქართველოში მათი საქმიანობის ისტორიაზე დავიწყე ფიქრი. უპირველეს ყოვლისა, ბავშვობაში, ბოტანიკურ ბაღში გამართული შიდაექსკურსიის დროს ნანახი და იოსებ გრიშაშვილის ლექსებში აღმოჩენილი პანთეონი – გორხანა გამახსენდა. მოგვიანებით თბილისის აზერბაიჯანული თეატრის არსებობაც მომაგონდა. გაზაფხულის სემესტრში სასწავლო სოციოლოგიურ გამოკვლევაში ვმონაწილეობდი და დედაქალაქის უძველეს უბნებში რიგით ინტერვიუერად დავწანწალებდი. სწორედ მაშინ, გორგასლის ქუჩაზე აზერაიჯანული კულტურის მუზეუმსაც გადავაწყდი. ჩვენთვის, თბილისის მცხოვრებთათვის ნაკლებად ცნობილ ამ სამივე არაჩვეულებრივ კულტურულ კერას ერთი ადამიანის, კრიტიკოსთა წრეებში ოდესღაც „თათარ მოლიერად” წოდებული მირზა ფათალი ახუნდოვის სახელი აერთიანებს.
ვინ იყო მირზა ფათალი ახუნდოვი ?
იგი მეცხრამეტე საუკუნის დასაწყისში, 1812 წელს ქალაქ შაქში დაიბადა. მარტივი მისახვედრია, რომ მან მშობლიური ქვეყნის სხვადასხვა მედრესში სპარსულ ტრადიციებზე დაფუძნებული აღმოსავლური განათლება მიიღო. ამგვარი განათლების ფუნდამენტური ხასიათიდან გამომდინარე, ბუნებრივია, რომ მას მუსლიმ სასულიერო პირად ჩამოყალიბება ჰქონდა განზრახული. თუმცა ახუნდოვის საბოლოო არჩევანზე, მისი ცხოვრებისეული გზის მიმართულებაზე უმნიშვნელოვანესი გავლენა მოახდინა მომავალი საზოგადო მოღვაწის თბილისელმა მასწავლებელმა, ცნობილმა პოეტმა მირზა შაფ ვაზეჰმა, რომელმაც რელიგიურ კარიერაზე ათქმევინა უარი.
ოცდაათიანი წლებიდან ახუნდოვი მყარად, ფაქტობრვად საბოლოოდ დამკვიდრდა კავკასიის დედაქალაქში და მეფისნაცვლის სასახლეში სამხედრო-სამოხელეო საქმიანობას მიჰყო ხელი. საქართველოს ინტელექტუალურ წრეებთან და ადგილობრივ დეკაბრისტულ მოძრაობასთან ურთიერთობამ, სასახლის მოხელის ჰუმანისტური და სეკულარული აზროვნების კიდევ უფრო მეტად განვითარებას შეუწყო ხელი. შედეგად, აზერბაიჯანელმა ახალგაზრდამ თანამედროვე მწერლად და მაღალი რანგის დრამატურგად დაიწყო ჩამოყალიბება.
საუკუნის შუა წლებში მიჯრით გამოქვეყნებული ექვსი კომედიური ჟანრის დრამატული ნაწარმოებით, თბილისელმა აზერბაიჯანულ ლიტერატურაში ახალი ტიპის რეალიზმის სკოლას ჩაუყარა საფუძველი. თითოეული კომედია სხვადასხვა გადამწყვეტი მნიშვნელობის საკითხის სატირულ შეფასებას წარმოადგენდა. მირზა ფათალი მონდომებით აკრიტიკებდა ისლამში გამეფებულ რელიგიურ ფანატიზმს, ფუდამენტალიზმსა და ცრუმორწმუნეობით განპირობებულ აღმოსავლურ ტრადიციებს. რიგ შემთხვევებში უპირისპირდებოდა შიიტური სამყაროს უსამართლო მართლმსაჯულების სისტემასა და დეფექტურ ბიუროკრატიას. ნებისმიერი ლიტრატურული ქმნილებით აზერბაიჯანელი თავის კულტურაში პროგრესისა და განმანათლებლობის ელემენტების შეტანას უჭერდა მხარს.
მალევე, აბანოთუბნელი ვაჭრის, ბერენბეკოვის ქარვასლის სარდაფიდან ახუნდოვის პიესებმა სხვა სცენებზეც გადაინაცვლეს. 1898 წელს, აკაკი წერეთლის მიერ ნათარგმნი „ლენქორანის ხანის ვეზირი” უკვე „ქართული დრამატული საზოგადოების” სცენაზეც დაიდგა. აღნიშნული სპექტაკლი დღემდე მოწინავე ადგილს იკავებს ყველა აზერბაიჯანული თეატრის რეპერტუარში.
ალბათ, ძალიან სასარგებლო იქნებოდა, თუ ჩვენი სკოლის მასწავლებლები ბოტანიკურ ბაღში მოხვედრისას მოსწავლეებს აზერბაიჯანული პანთეონის (მირზა შაფისა და ახუნდოვის გარდა, გორხანას სასაფლაოზე სხვა ცნობილი აზერბაიჯანელი მოღვაწეებიც არიან დაკრძალულნი) არსებობის შესახებაც მიუთითებენ ან ძველი თბილისის კლასთან ერთად დათვალიერებისას მირზა ფათალი ახუნდოვის სახელობის აზერბაიჯანული კულტურის მუზეუმშიც შეიჭყიტებიან.
