(ჰარპერ ლის „ნუ მოკლავ ჯაფარას”)
1960 წელს გამოცემულმა ამ რომანმა, რომელმაც მის ავტორს ჰუმანისტი მწერლის სახელი, უდიდესი წარმატება და პულიცერის პრემია მოუტანა, ყველაზე ჰუმანურ ამერიკულ ნაწარმოებადაა აღიარებული და ლიტერატურული კლასიკაა. წიგნი ეფუძნება რეალურ ამბავს, რომელიც ნამდვილად მოხდა ავტორის მშობლიურ ქალაქში 1936 წელს, როცა ის 10 წლის იყო. მეიკომის ოლქის (სადაც მოქმედება ხდება) ერთ-ერთი მკვიდრი, ადვოკატი ატიკუსი მიმართავს თავის გოგონას: „იცი, რა, გენაცვალე, შენ ერთი პატარა ოინი უნდა ისწავლო. მაშინ ბევრად უფრო გაგიადვილდება ხალხთან ურთიერთობა. ადამიანს ვერასოდეს ვერ გაუგებ, თუ არ შეეცდები, მისი თვალით შეხედო გარემოს”. სწორედ ამას გვთავზობს ჰარპერ ლიც.
ნაწარმოებში სამყარო პატარა პერსონაჟის, 6 წლის გოგონას, ჯინ ლუიზა ფინჩის თვალითაა დანახული. სწორედ ბავშვის სუფთა თვალსაწიერიდან ვეცნობით დიდი დეპრესიის პერიოდში ალაბამას შტატის ერთ პატარა ქალაქში განვითარებულ მოვლენებს. ბიბლიაც გვიყვება, რომ ბავშვის უმანკო გულში დაივანებს ხოლმე ჭეშმარიტება. სწორედ ამას ვეზიარებით ამ წიგნით – სიცოცხლისა და სამართლიანობის სიყვარულს. ბავშვი არასდროს ფიქრობს, რატომ უყვარს სუნთქვა თუ შაქარმოყრილი კარაქიანი პური, თუნდაც საოცნებო ზაფხული: „მწერებისაგან დამცავი ბადით შემოღობილ ღია აივანზე ძილი, ხის ქოხში თამაში, ათასგვარი გემრიელი საჭმელი და სიცხისაგან ალაპლაპებული, ნაირფრად მორთული ბუნება”. კიდევ დიდობაზე ოცნება, რეალური ადამიანების თამაში თავიანთ გამოგონილ პიესებში და ცხოვრებასთან შეჩვევა. საოცარი დამაჯერებლობით გვეშლება თვალწინ პატარა ჭყიტას მონათხრობი და წარმოსახვა, რომელსაც პეპი მაღალიწინდასავით მაინცდამაინც არ უნდა „ნამდვილი ლედი” გაიზარდოს, მიაჩნია, რომ მამის მზის სხივი ბრიჯებშიც შეიძლება იყოს.
ნელ-ნელა ვეცნობით ჭყიტას ძმას, მუხლუხოებს, ჭიანჭველებსა და კოღოებზე მზრუნველ ჯემს; მას მეგობარს – დილს, რომლსაც ადამიანურმა სისასტიკემ აფიქრებინა, რომ, როცა გაიზრდება, კლოუნი იქნება, არა სევდიანი, რომ ხალხმა დასცინოს, არამედ სულ რომ იცინის, იცინის და იცინის; მის მოდის, იშვიათად სამართლიან ქალ-ქამელეონს, გაღიმებისას ორი ოქროს კბილი რომ გამოუჩნდება ხოლმე; რედლი ბუას, ნაწარმოების დასაწყისშივე გამოჩენილ, დიდი ცხოვრებისეული საიდუმლოს მატარებელ პერსონაჟს (მის სახელს უკავშირდება სწორედ კვანძის შეკვრა ნაწარმოებში, რომელიც ბოლომდე არ იხსნება), რომლის სახლიც საშინელ სამყაროსეულ ხმებთან ასოცირდება, სანამ ბოლოს ყველაფერი ნათელი არ გახდება; რეიმონდ დოლფუსს, რომელსაც ეკუთვნის ფრაზა ბავშვურ, უტყუარ ალღოზე: „თქვენ ბავშვები ხართ და ამის გაგება არ გაგიჭირდებათ”, თავისი უცნაური გულახდილობით პატარებთან, უფროსების აზრი ნაკლებად აინტერესებს, იმიტომ, რომ მათ ცუდი წარმოდგენა აქვთ მასზე და ნაკლებად ადარდებთ, „როგორ ტანჯავს ერთი კაცი მეორეს სრულიად დაუფიქრებლად”; ატიკუსს, ჯინისა და ჯემის მამას, რომელიც ერთგვარად იდეალიზებული პერსონაჟია ნაწარმოებში. იგი სიუჟეტის მიხედვით ყოველი გმირის ვალს იკისრებს და სასამართლო დარბაზსა და ქუჩაშიც ერთნაირად იქცევა. ატიკუსის აზრია: „სანამ ადამიანებთან მორიგებაზე ვიზრუნებ, ჯერ საკუთარ თავს უნდა მოვურიგდე… არის ერთი რამ, რაც უმრავლესობის დაკანონებულ შეხედულებებს არ ექვემდებარება. ესაა ადამიანის სინდისი”. ვეცნობით მამიდა ალექსანდრასაც, რომელიც ბიურგერული მორალის გამჟღერებელია. სწორედ ამიტომ ის და მეიკომის პროვინცია კარგად „მოურიგდნენ” ერთმანეთს. პატარა ჭყიტამ უკვე იცის, რომ „ზოგჯერ იძულებული ხარ, იცრუო. ანკი რა უნდა ქნა, როცა იცი, რომ მაინც ვერაფერს გახდები”, მაგრამ არაფრით ეთანხმება მამიდას, რომელიც მიიჩნევს, რომ ადამიანის კეთილშობილებას მისი ოჯახის სიძველე განსაზღვრავს.
ატიკუსი ზემოთქმული შეხედულებათა სისტემისაგან თავისუფალია და ბავშვებსაც მსგავსი სულისკვეთებით ზრდის, რაც მამიდის უკმაყოფილებას იწვევს. მაგალითად, მამიდას არ სურს, ბავშვები ზანგ მოსამსახურესთან, ძიძასთან წავიდნენ სტუმრად. მეტიც, ატიკუსისგან ოჯახის ერთგული კელპუნიას დათხოვნას მოითხოვს. და, აი, მივადექით არა მარტო ამერიკის, არამედ პროგრესული მსოფლიოს ერთ-ერთ უდიდეს პრობლემას – რასიზმს.
ჭყიტა პირველად მძაფრად იგრძნობს ამ უსამართლობას, როცა ატიკუსს არცხვენენ შავკანიანის ვექილობისთვის. ამ უკანასკნელს ვერ გაუგია, „რატომ გადადიან ხოლმე ჭკუიდან საღად მოაზროვნე ადამიანები, როცა საქმე შავკანიანებს ეხება”. ალბათ იმიტომ, რომ ზოგიერთის ხელში ბიბლია მეტი ზიანის მომტანია, ვიდრე ვისკის ბოთლი და ისინი იმდენს ფიქრობენ საიქიოზე, რომ ნამდვილი ცხოვრებისა აღარაფერი გაეგებათ და ფიქრობენ, „თითქოსდა, ყველა ზანგი მატყუარაა, ყველა ზანგი უზნეოა”. „ადამიანები განგებამ თანასწორუფლებიანები გააჩინა”. ეს კი თომას ჯეფერსონის, ამერიკელი განმანათლებლის, ბურჟუაზიული დემოკრატიის იდეოლოგის, აშშ-ს მე-3 პრეზიდენტის ფრაზაა. ეს უნდა იყოს ყველაზე კაცთმოყვარე სახელმწიფო ინსტიტუტისთვის გასათვალისწინებელი ფრაზა, რომელიც „მათხოვარს როკფელერს უთანასწორებს, შლის ზღვარს ბრიყვსა და აინშტაინს შორის, უმეცარსა და უნივერსიტეტის რექტორს შორის”.
აქ არ შეიძლება არ გაგვახსენდეს ნიკო ლორთქიფანიძის „დადიანის ასული და მათხოვარი”, რომელიც ყოველი ადამიანის, თუნდაც ბედისწერისგან დაკნინებულის, ღირსების საგალობელია. ინსტიტუტი, ადამიანებს შორის უთანსწორობას რომ შლის – სასამართლოა. ყველა თანასწორი უნდა იყოს კანონის წინაშე – ესაა დემოკრატიის ფუნდამენტური პრინციპი. და ბავშვების წინაშე დილემაა, წყევლა-კრულვიანი საკითხავი: „თუ ყველა ადამიანი ერთნაირია, მაშინ რატომ ვერ ეგუებიან ერთმანეთს?”
ძალიან შთამბეჭდავია სცენა, როცა დილი სასამართლოზე ბრალმდებელი გილმერის ზანგი ბრალდებულისადმი უხეშობაზე ატირდება. თითქოს, მისი უმანკო გული იხსენებს ჭეშმარიტებას, რომელიც მან დაბადებამდე „იცოდა”. ძალიან ცოტაა, როგორც ატიკუსი ამბობს, ისეთი ადამიანი, რომელსაც, ბავშვების გარდა, გული შესტკივა ამაზე. პატარებსაც უწევთ ასეთ გარემოში, როგორც მშობლიურ სახლში, ყოფნა და ისინიც სწავლობენ ამ სახლში ცხოვრებას. როგორ? აი, თუნდაც ჯემი, რომელიც ცდილობს იმის დავიწყებას, რომ ჰიტლერის მიერ ებრაელების დევნასა და თეთრკანიანების მიერ შავკანიანთა მიუღებლობას შორის განსხვავება არ არის, ფიქრობს, რომ მასწავლებელი მის გეიტსი, ჰიტლერი რომ სძულს, თავისი ქვეყანა იდეალურად დემოკრატიული ჰგონია და თეთრკანიანებისა და ფერადკანიანების დაქორწინების წინააღმდეგია, ძალიან ცდება.
ატიკუსი იმ მცირერიცხოვან ადამიანთა შორისაა, ვინც ცდილობს წინ აღუდგეს კაცთა შორის გაჩენილ ამ უფსკრულს. თუმცა მისი ძალისხმევაც, ავტორის აზრით, „წინ გადადგმული ნაბიჯია, აი, ისეთი, როგორსაც ჩვილი ბავშვი გადაადგამს ხოლმე, სანამ სიარულს ისწავლის”. ესეც სიმამაცეა: როცა წინასწარ დარწმუნებული ხარ შენი წამოწყების წარუმატებლობაში და მაინც, მიუხედავად ყველაფრისა, იღვწი, ბოლომდე მიდიხარ. ამ დროს იშვიათია სრული გამარჯვება, მაგრამ ხანდახან მაინც ხომ მიაღწევ საწადელს? ეს იმიტომ, რომ – ღვთაებრივი და მეორეა – ადამიანთა უსამართლო სამართალი. ამიტომ ამსგავსებს ავტორი ხეიბარი ზანგი ტომის მოკვლას უწყინარი, მგალობელი ფრინველების ხოცვას. ეს ხდება თებერვლის ერთ სუსხიან დილას, როცა ჯაფარები ჭიკჭიკს შეწყვეტენ. „- ატიკუს, ეს უსამართლობაა”, – ამბობს ჯემი…
როგორ იხსნება კვანძი? რაზე მოთქვამდა, ნეტა, რედლი ბუას ეზოში მდგარ ხეზე („არ უწყოდა, ვის ხეზე იჯდა”) მჯდომი მასავით ეული ჯაფარა? იქნებ ამ კეთილშობილ განდეგილზე, თავისი ნებით უსწორმასწორო წუთისოფლისგან იზოლირებულ მგრძნობიარე ადამიანზე (რომელსაც ცრემლები წასკდება ჭყიტასთან შეხვედრისას)? სწორედ ისაა „ჯაფარა”, რომელიც არ უნდა მოკლა. სწორედ ისაა ერთი „ცხვარი”, რომლის საძებნელადაც „მწყემსმა” მთელი ფარა მიატოვა. ასეა – ყოველი ჩვენგანის მნიშვნელობა ისაა, რაც ღვთის ჩვენდამი სიყვარულით იზომება. ამ სიყვარულს ვერაფერი აწონის და შეედრება, ეს სიყვარული გვათანაბრებს ადამიანებს და მოგვიწოდებს, გავიაზროთ ის და გავიზიაროთ, ერთმანეთს გავუზიაროთ…
„მე და ჯემი გავიზრდებით”, – ეს ჭყიტას ცნობიერების ნაკადია – „მაგრამ სწავლით ნეტა რაღა დაგვრჩა-მეთქი სასწავლი? იქნებ მარტო ალგებრა?”. მართლაც, ეს ბავშვობაში ნასწავლი ცხოვრებაა, ბავშვობაში, რომლის ღვთაებრივი ცოდნა შეიძლება იმ რწმენითაც შემოიფარგლებოდეს, რომ „ადამიანთა უმრავლესობა ისეთივე კარგია, როცა ახლოს გაიცნობ…”. ჩვენი წუთისოფელიც სხვა არაფერია, თუ არა სვლა ბავშვობისაკენ…
