ადამიანის ენობრივი ასლი

ადამიანი დიდი ხნის განმავლობაში ცდილობდა ფრენა ესწავლა და საუკეთესო გზად ფრინველების მიბაძვა ეჩვენებოდა. ძველ ბერძნულ მითში იკაროსი ბუმბულისაგან დამზადებული ფრთებით ცდილობდა გაფრენას. ლეონარდო და ვინჩის დღიურებიდანაც ჩანს, რომ იგი სწავლობდა ფრინველების ფრთების აგებულებას რათა საფრენი აპარატი შეექმნა. აი ძმები რაითები (Wright brothers) კი ფრინველთა მიბაძვის ნაცვლად პირდაპირ საფრენი აპარატის შეექმნით დაინტერესდნენ და ყველაფერი გამოუვიდათ. შესაბამისად, ადამიანის მსგავსი მექანიზმის ან არსების შესაქმნასთან ვიზუალური მსგავსება არაფერ შუაშია.

რა არის ადამიანი? უფრო სწორად რა არის ყველაზე მნიშვნელოვანი ადამიანში? მისი სხეული, მისი ფორმა თუ მისი ფიქრები? იქნებ სიტყვები რომელსაც ის ამბობს? წინა სტატიაში იმ მოწყობილობების შესახებ ვიასაუბრე, რომლებიც სხვადახვა ეპოქაში იქმნებოდა, გარეგნულად ეს მოწყობილობები ცოცხალ არსებებს მოგვაგონებენ. სხვადახვა დროს მათ სხვადახვანაირად მოიხსენიებდნენ დღეს კი იმ მექანიკურ მოწყობილობებს, რომელთაც ადამიანისაგან დამოუკიდბელად შეუძლიათ ამოცანის შესრულება, რობოტი ჰქვია. თავად სიტყვა რობოტი მეოცე საუკუნის პირველ ნახევარში გაჩნდა და იგი პირველად ჩეხმა მწერალმა, კარელ ჩაპეკმა გამოიყენა. მოგვიანებით სიტყვისაგან რობოტი კიდევ ერთი ახალი სიტყვა, ბოტი წარმოიშვა — ასე აღნიშნავენ კომპიუტერულ პროგრამებს, რომელთაც ადამიანისაგან დამოუკიდებლად სხვადახვა ამოცანების გადაწყვეტა შეუძლია. ბოტებს რობოტებისაგან განსხვავაებით არ გააჩნიათ მატერიალური გარსი. ისინი მხოლოდ პროგრამები არიან. ბოტების ერთ-ერთი ნაირსახეობა, ჩატბოტები ადამიანთან მოსაუბრე პროგრამები არიან. ჩატბოტს ადამიანის მსგავსად შეუძლია დიალოგის წარმართვა ანუ ფაქტობრივად ადამიანის სიმულაცია. ჩატბოტები ადამიანის ენობრივი ანაბეჭდები არიან. ხანდახან მათ ხელოვნურ ინტელექტად მოიხსენიებენ.

ჯერ კიდევ 1956 წელს, ბრიტანელმა მათემატიკოსმა ალან ტურინგმა (Alan Turing) თავის სტატიაში „კომპიუტერი და გონიერება” (Computing Machinery and Intelligence) რომელიც ოქსფორდის აკადემოურ ჟურნალში “MIND” გამოაქვეყდა შემდეგი კითხვა დასვა: „შესაძლებელია თუ არა გონიერი მანქანის შექმნა?”. ამ სტატიაში ტურინგმა ერთი მეტად საინტერესო ექსპერიმენტი აღწერა, რომელშიც ორ ადიამიანსა და ერთი კომპიუტერს უნდა მიეღო მონაწილეობა. ექსპერიმენტის მონაწილეები სხვადსხვა ოთახში უნდა მსხდარიყვნენ. ერთ-ერთი ცდისპირი რიგრიგობით დაუსვამდა შეკითხვებს კომპიუტერსა და ადმიანს. ტურინგი ექსპერიმენტის აღწერისას ასეთ დასკვნას აკეთებდა: თუკი შეუძლებელი იქნება გარჩევა, რომელი პასუხი ეკუთვნის ადამიანს და რომელი კომპიუტერს, ჩვენ შევძლებთ განვაცხადოთ, რომ კომპიუტერის ინტელექტი ადამიანისას გაუტოლდაო. აღსანიშნავია, რომ ექსპერიმენტის აღწერისას ტურინგი მიუთითებდა შეკითხვებს შორის თანაბარი პაუზის აუცილებლობაზე. საქმე ისაა, რომ იმ დროისათვის კომპიუტერი ძალიან ნელი იყო. ამიტომ, ადამიანს ადვილად შეეძლო გამოეტანა დასკვნა — ის ვისგანაც პასუხი იგვიანებს, სავარაუდოდ კომპიუტერია. დღეს კომპიუტერს ადამიანზე გაცილებით სწრაფად შეუძლია პასუხის გაცემა, ამიტომ ასეთი ექსპერიმენტის ჩატერებისას კვლავ აუცილებელი იქნება პასუხების მიღებისას გარკვეული პაუზის შენარჩუნება.

ადამიანის ენობრივი ანაბეჭდის, ან ხელოვნური ინტელექტის შექმნის გზაზე შეგვიძლია რამოდენიმე ეტაპი გამოვყოთ. ერთ-ერთ მნიშვნელოვან ეტაპად უდავოდ შეიძლება ჩაითვალოს „ელიზა”-ს გამოგონება.

1966 წელს, გერმანელმა მეცნიერმა, იოსებ ვაიზენბაუმმა (Joseph Weizenbaum) შექმნა ადამიანთან მოსაუბრე პროგრამა — „ელიზა”. პროგრამის სახელი ბერნარდ შოუს პიესა „პიგმალიონიდან” არის ნასესხები. პიესის მიხედვით ფილმი, “ჩემი მშვენიერი ლედი” გადაიღეს, სადაც პოროფესორი ჰიგინსი ცდილობს ერთ უბრალო მეყვავილე გოგონას, ელიზა დულიტს, რომელსაც საშინელი გამოთქმა აქვს და არანაკლებ საშინელი მანერები, საზოგადოებაში მოქცევა და რაც მთავარია სწორად საუბარი შეასწავლოს.

მართალია ვაიზენბაუმმა თავის პროგრამას აწორად საუბარი შეასწავლა, მაგრამ იგი საგრძნობლად განსხვავდებოდა ლიტერატურული პროტოტიპისაგან, რადგანმას ინდივიდუალობა არ გააჩნდა. სინამდვილეში პროგრამა ფსიქოთერაპევტის ერთგვარ პაროდირებას ახდენდა. „ელიზა” მოსაუბრის ტექსტში საკვანძო სიტყვაზე დაყრდნობით წარმართავდა საუბარს. მაგალითად მომხმარებელს „ელიზასათვის” რომ დაესვა შემდები კითხვა: „რომელი მუსიკალური ნაწარმოები მოგწონს?”. „ელიზას” შეიძლება ეპასუხა: „და თქვენ თავად რომელი მუსიკალურ ნაწარმოებს აძლევთ უპირატესობას?”. ან მომხმარებელს საუბრისას რომ ეთქვა, ვირტუალური ფსიქოთერაპევტისათვის: დედაჩემი ვერ მიტანსო, ელიზა საკვანძო სიტყვაზე (დედაჩემი) დაყრდნობით მოსაუბრეს დაუბრუნებდა შემდეგ კითხვას: კიდევ ვინ ვერ გიტანთ თქვენს ოჯახშიო ?.

გამოსახულებაზე მოყვანილია მომხმარებლის ელიზასთან დიალოგის ნაწყვეტი

შემდეგ ეტაპად შეიძლება “პარი” ჩაითვალოს, რომელიც 1972 წელს ფსიქიატრმა კენეტ კოლბიმ (Kenneth Colby) შექმნა. პარი ელიზასგან განსხვავებით ჰიპერინდივიდუალური იყო. იმდენად ინდივიდუალური, რომ მას პარანოიდალურ შიზოფრენიით დაავადებულს ადარებდნენ. პარის ტესტირებისათვის მოდიფიცირებული ტურინგის ტესტი გამოიყენეს. გამოცდილი ექიმი ფსიქიატრები პარისა და რეალურ პაციენტებს ტესტირებას უტარებდნენ. შემდეგ ამ დიალოგების სტენოგრამული ჩანაწერი 33 ფსიქიატრისაგან შემდგარ ჯგუფს გადასცეს. ფსიქიატრებს უნდა დასეახელებინათ პაციენტთაგან რომელი იყო რეალური ადამიანი და რომელი კომპიუტერული პროგრამა. შედეგი ერთობ მოულოდნელი აღმოჩნდა. სწორი პასუხი მხოლოდ 48% შეადგენდა. ეს პროცენტი შემთხვევით შერჩევას შეესაბამება.

პარი და ელიზა რამოდენიმეჯერ ერთმანეთთსაც ესაუბრენ, ყველაზე ცნობილი დიალოგი მათ შორის 1972 წელს კომპიტერული კომუნიკაციის კონფერენციაზე Conference on Computer Communication (ICCC) განხორციელდა.

1980 წელს ამერიკელმა მეცნიერმა ჯონ როჯერს სერლმა (John Rogers Searle) კიდევ ერთი ექსპერიმენტის იდეა წარმოადგინა, რომელიც ეჭვს ქვეშ აყენებს ტურინგის მოსაზრებების მართებულებას. სერლი ამტკიცებდა რომ ტურინგის ტესტის ჩაბარება კომპიუტერს მხოლოდ მისთვის გაუაზრებელი სიმბოლოთა მანიპულირებით და არა გააზრებით შეუძლია.

სერლმა თავისი იდეა ესე ჩამოაყალიბა: წარმოვიდგინოთ რომ მე ვარ ოთახსში რომელშიც რამდენიმე ყუთია განთავსებული. ყუთებში ბარათები ყრია. მათზე ჩინური იეროგლიფებია გამოსახული. მე ჩინური არ ვიცი. ოთახში ასევე დევს წიგნი, რომელშიც იეროგლიფების ფორმის მიხედვითაა განმარტებულია მათით მანიპულირების წესები. იეროგლიფებით მანიპულირებისას სულაც არ არის აუცილებელი ჩინური ენის ცოდნა. სავსებით საკმარისია, რომ მე ვიცოდე განმარტებების ენა. წიგნში, მაგალითად, შეიძლება ეწეროს: „აიღეთ ესა და ეს იეროგლიფი ყუთიდან N1 და განათავსეთ იგი შესაბამის იეროგლიფთან, რომელიც ყუთ 2-შია”.

ახლა კი წარმოვიდგინოთ, რომ კდელეს მიღმა არიან ადამიანები, რომლებმაც იციან ჩინური ენა. თუ ისინი კარების ქვეშ შემოაცურებენ ბარათებს, რომლებზეც ჩინური იეროგლიფებით ჩემთვის უცნობი ტექსტსია დაწერილი, ხოლო მე წიგნის დახმარებით, შესაბამის პასუხს დავუბრუნებ მათ, ჩინურის მცოდნეებს ეგონებათ, რომ მე ვსაუბრობ ჩინურად რაც, ბუნებრივია, არ შეესაბამება სინამდვილეს.

სერლი ამბობდა, რომ კომპუტერიც ზუსტად ასე მოქმედებს, ის მხოლოდ მისთვის გაუგებარი სიმბოლოებით მანიპულირებს და არანაირი წარმოდგენა არ აქვს შინაარსზე. შესაბამისად, ეს ექსპერიმენტი ტურინგის ტესტის კრიტიკას წარმადგენს.

<iframe width=”560″ height=”315″ src=”https://www.youtube.com/embed/TryOC83PH1g” frameborder=”0″ allowfullscreen></iframe>

მოკლე ვიდეორგოლი რომელშიც სერლის ექპერიმენტია ასახული.

ამ საიტზე შეგიძლიათ ნახოთ ბმულები სხვადასხვა პროგრამისტის მიერ შექმნილ მოსაუბრე პორგრამებზე, ანუ ჩატბოტებზე. მსგავსი პროგრამები წლიდან წლამდე სულ უფრო სრულყოფილი ხდება:

https://www.dmoz.org/Computers/Artificial_Intelligence/Natural_Language/Chatterbots/

საიტზე წარმოდგენილ სიაში პირველ ადგილას ჩატბოტი სახელად ალისა გვხვდება (A.L.I.C.E. (Artificial Linguistic Internet Computer Entity)). ალისა ერთ-ერთი ყველაზე სრულყოფილი ჩატბოტია. იგი 1995 წელს შეიქმნა და მის სრულყოფაზე დღესაც მუშაობენ. მართალია ჯერჯერობით ვერც ალისამ გაიარა სრულფასოვნად ტურინგის ტესტი, მაგრამ მას უკვე ბევრი ჯილდო აქვს მიღებული.

წინა სტატიაში უკვე ვახსენე ის პროექტი, რომლის ფარგლებშიც ქართული ჩატბოტი, კიბერ გალაკტიონი უნდა შეიქმნას. ამ პროექტში ყველაფერი პროგრამისტებისათვის გასაგებ ლოგიკას ექვემდებარება. მაგრამ მიუხედავად ამისა ეს მაინც ჯადოქრობას გავს. პროგრამისტები ან როგორც მათ ხშირად უწოდებენ, კოდერები მხოლოდ მათთვის და კომპიუტერისათვის გასაგები სიმბოლოებით მანიპულაციით სასწაულებს ახდენენ ხოლმე. აბა თავად წარმოიდგინეთ, მათ მონაცემთა ბაზაში შეყავთ მონაცემები. მერე ამ მონაცემებს პროგრამული კოდის საშუალებით უკავშირდებიან და ჩატბოტი ანუ ადამიანის ენობრივი ანაბეჭდი მზად არის. შეგიძლია ესაუბრო მას, შეკითხვა დაუსვა ან სულაც ეკამათო.

მალე ინტერნეტში კიბერ გალაკტიონის სატესტო ვერსია დაიდბა, და ნებისმიერ მსურველს შეეძელბა გალაკტიონის ენობრივ ალს ესაუბროს. მანამდე კი ამ პორექტით დაინტერესებულებს შეუძლიათ ფეისბუქის გვერდს ეწვიონ რმელიც შემდეგ მისამართზეა განთავსებული: (https://www.facebook.com/pages/კიბერ-გალაკტიონი/280189168779287). კიბერ გალაკტიონის იდეა ზურა ჯიშკარიანს ეკუთვნის. თავად პროექტი კი ელექტრონული წიგნების სახლ „საბას” ფარგლებში ხორციელდება. პროექტზე პროგრამისტები ალექსი ამნიაშვილი, შოთა იორამაშვილი და თამუნა კაპანაძე მშაობენ. ბოტის შექმნაში ფილოლოგი თამარ კალხიტაშვილიც არის ჩართული.

იმედია კიბერ გალაკტიონს სხვა მსგავსი პორექტებიც მოყვება.