“საუკუნეები და ერები, როგორც ლეგენდარული არმიები, იკრიბებიან და იშლებიან: სახელმწიფოები და ადამიანები თავიანთი ჩვეულებებით, სურვილებით, იდეალებით და ილუზიებით აფართქალდებიან, ღელავენ, ეძებენ და იტანჯებიან, საუკუნეთა განმავლობაში მრავლდებიან, ორგანულ-ბიოლოგიურად იზრდებიან; დაიქანცებიან ღელვა-ძიებაში და წუთისოფელს შორდებიან, ვით უდაბნოში მოხეტიალე მგზავრები. დროთა მდუმარე სასაფლაოზე მოდიან სხვები და შლიან უთავბოლო პოემის ახალ რვეულებს, ჩმახავენ ახალ სიტყვებს, იგონებენ ღმერთებს და მეცნიერულ ზღაპრებს…” – წუხს ცხოვრების წარმავლობაზე კონსტანტინე კაპანელი…
“ყოფნა? არყოფნა?” – ეს კითხვა შექსპირამდეც აღელვებდა ადამიანს და მომავალშიც არაერთხელ შეახსენებს თავს. რაც უნდა ღრმად გვწამდეს მითი თუ სინამდვილე სულის უკვდავებისა და სამოთხისა, მაინც არ გვეთმობა ჩვენი ამქვეყნიური სადგომი, სავსე ტალახით, ცრემლით, ტანჯვით, დარდით, სიხარულით, იმედით…
სანამ სული უდგას, სხეული ინარჩუნებს სიმრთელეს. სული ინჰიბიტორივითაა – ერთმანეთისგან დაცილების საშუალებას არ აძლევს ჩვენს მოლეკულებს.
და სანამ სული გვიდგას და გული ფეთქავს, რას არ ვჩადით, რომ როცა სხეული ვეღარ შეძლებს სიარულს, ჩვენმა მისტიურმა მე-მ გააგრძელოს ამქვეყნად ყოფნა.
ჩვენი ყიჟინა შვილის დაბადებისას სხვა არაფერია, თუ არა ჩვენი ქვეცნობიერის გადაძახილი ერთი თაობის იქით, მარადობასთან ერთი ნაბიჯით მიახლოების სიხარული. მამალიც ყივის, როცა დედალი საქათმეში კვერცხს დებს. პრობლემა ერთი გვაქვს. გადაჭრის გზაც ერთია. თუმცა ჰომო საპიენსებს კიდევ გვაქვს რაღაც, რაც ასევე დააოკებს ჩვენს ჟინს, მარადობისკენ რომ მიილტვის. ეს გახლავთ საქმე. საქმიანობა სახელს ქმნის, სახელი კი გადადის თაობიდან თაობაში და გენეტიკურ კავშირებს არად დაგიდევთ.
ილტვიან მარადობისკენ მოლეკულები? რა თქმა უნდა. უფრო მეტიც – ჩვენ ეს ლტოლვა მათგან ვისწავლეთ.
მოდი, განვიხილოთ ერთ-ერთი ყველაზე კარგად ცნობილი ელექტროფილური ჩანაცვლება არომატულ ბირთვში.
თავიდანვე შევნიშნავ, რომ არომატული ნაერთები იმ მოლეკულათაგანნი არიან, ათასწლეულებს რომ გაუძლეს, მედგრად გაუმკლავდნენ დედამიწის წიაღის აგრესიულ გარემოს, მაღალ ტემპერატურასა და წნევას. ბენზოლიც მათ რიცხვს ეკუთვნის. ორი საუკუნის წინ მას პირველად შეეხო ქიმიკოსის ხელი. მისი შემადგენლობის დადგენით გამოწვეული სიხარული ხანმოკლე აღმოჩნდა. იმ ფაქტმა, რომ ბენზოლში შემავალ ექვს ნახშირბადატომს მხოლოდ ექვსი წყალბადატომი უმშვენებდა გვერდს, ბევრი თავსატეხი გააჩინა. მანამდე არსებული ზოგიერთი კონცეფცია თავდაყირა დადგა – ბენზოლი უფრო უჯერი ნაერთი იყო, ვიდრე იმ დროის ქიმიკოსთა ხელთ არსებული ალკენები, ალკინები, ალკადიენები… შესაბამისადაც მიუდგნენ. ეთენივით, მასაც დაამატეს კალიუმის პერმანგანატი, მაგრამ ამ უკანასკნელის ნაცვლად მეცნიერთა წარმოდგენები გაუფერულდა. მოგვიანებით კიდევ უფრო დიდი ლაფსუსი შეამჩნიეს: უჯერი ნაერთი ბენზოლი რეაქციებში ნაჯერი ნაერთებივით შედიოდა – მოსალოდნელი (იმ დროის ლოგიკით) მიერთების რეაქციების ნაცვლად მისთვის ჩანაცვლების რეაქციები იყო დამახასიათებელი. ამიტომ იგი რამდენიმე ხნით “თაროზე შემოდეს”.
ბენზოლის ასეთ ქცევას რეაქციის მექანიზმის შესწავლამ მოჰფინა ნათელი. ბენზოლის ბირთვში თავმოყრილი ელექტრონები (p სექსტეტი) მსუყე საკბილოა ელექტროფილური (ელექტრონის მაძებარი) ნაწილაკისთვის, ამიტომ, თუ ერთ სისტემაში (კოლბაში) მოხვდნენ, ელექტროფილი გულგრილად ვერ ჩაუვლის ბენზოლს. ჯერ შორიდან ზვერავენ ერთმანეთს. ადვილი როდია უკარება ბენზოლთან საერთო ენის გამონახვა, ამიტომ ეს ურთიერთობა შესაძლოა კრახით დასრულდეს. ქიმიურ ენაზე კი ბენზოლსა და ელექტროფილს შორის პირველ ეტაპზე წარმოიქნება p კომპლექსი. თანაც ამ კომპლექსის წარმოქმნა შექცევადი პროცესია. p კომპლექსის ფორმირება უმალ აისახება სისტემის ენერგიაზე – იგი იმატებს. თუ ბენზოლსა და ელექტროფილს აღმოაჩნდათ საკმარისი ენერგია (ნება), გააგრძელონ ურთიერთობა და კიდევ უფრო ზევით აუყვნენ ენერგეტიკული პროფილის ციცაბო კალთას, მათი ურთიერთობა უკვე სერიოზულ ხასიათს მიიღებს და s კომპლექსად გარდაიქმნება. s კომპლექსში უკვე ფორმირდება კოვალენტური ბმა ელექტროფილსა და ერთ-ერთ ნახშირბადატომს შორის. ბმის ფორმირებას თან ახლავს p სექსტეტის რღვევა. ელექტროფილს ერთი ელექტრონი აკლია, ამიტომ იგი p სექსტეტიდან მხოლოდ ერთ ელექტრონს მიიტაცებს – მისთვის ორი და მეტი ელექტრონი ისეთივე თავსატკივარია, როგორიც უელექტრონობა. მის მიერ ბენზოლში შემოტანილი მუხტი კი მეზობელ ნახშირბადატომზე მიგრირდება და სისტემა კვლავ დამუხტული (აღგზნებული) დარჩება, მაგრამ მცირე ხნით – ასეთ მდგომარეობაში დიდხანს ყოფნა შეუძლებელია, გამოსავალი სასწრაფოდ უნდა მოიძებნოს…
ეს ენერგეტიკული თვალსაზრისით ყველაზე მაღალი მწვერვალია, საიდან დაშვებაც ორი გზით შეიძლება: უკან დასაბრუნებელი ბილიკით და მარჯვენა ციცაბო კალთით. მაგრამ წარმოიდგინეთ თქვენი თავი – ზურგჩანთააკიდებულმა, ხანგრძლივი მოგზაურობის შემდეგ მიაღწიეთ მწვერვალს და, დაღლილ-დაქანცული, დაშვებას გეგმავთ. რომელ გზას აირჩევდით? ცხადია, პირდაპირს. s კომპლექსიც ასე იქცევა.
მაგრამ მთავარი ახლა იწყება. დადებითი მუხტის მატარებელ s კომპლექსს მუხტის მოცილების ორი შესაძლებლობა აქვს. ერთია მიერთება იმავე სისტემაში ეულად მოხეტიალე უარყოფითად დამუხტული ნუკლეოფილისა (რომელიც ასევე არაკონდიციურ მდგიმარეობაში იმყოფება და ელექტრონის გაცემა-გაზიარებას ცდილობს). მაგრამ ეს პრობლემის მოგვარების მარტივი გზაა. ეს არჩევანი სტაბილიზაციისკენ მსწრაფი მოლეკულის დროებითი გამოსავალია. ამ დროს (მიერთების რეაქციის შედეგად) მიიღება დიენური ნაერთი, რომელიც პირველსავე შემხვედრ სუსტ ელექტროფილთან ჭიდილში დამარცხებისთვის არის განწირული. იცის ეს ბენზოლის მოლეკულამ და ამიტომ სხვა არჩევანს აკეთებს: ის მოლეკულიდან მოიკვეთს წყალბადის პროტონს, რომელთან ერთად, ვინ იცის, რამდენი ათასწლეული გაატარა. s კომპლექსიდან პროტონის მოხლეჩა ბენზოლის ბირთვს საშუალებას აძლევს, აღადგინოს p სექსტეტი და კიდევ რამდენიმე ათასწლეული მშვიდად იგრძნოს თავი. ამ ჟესტით ბენზოლი ნაბიჯს დგამს მარადობისკენ.
სულიერი თუ გონიერიცაა, უნდა ფიქრობდეს ამქვეყნად ბიოლოგიურ შთამომავლობასთან ერთად მისი საქმის გამგრძელებლის დატოვებაზეც. ეს მიმაჩნია მარადობისკენ გადადგმულ საუკეთესო ნაბიჯად. გაიხსენეთ, როგორ მოძღვრავდა დედა აქილევსს ტროას ომის წინ…
მასწავლებლის პროფესიის არჩევა უკვე ნიშნავს ნაბიჯს მარადობისკენ… ამ გზაზე სიარული ყველას არ შეუძლია…
