პარასკევი, მარტი 29, 2024
29 მარტი, პარასკევი, 2024

მე პლასტმასის ეპოქაში ვცხოვრობ

თუ როდესმე მემუარებს დავწერ, აუცილებლად ვიტყვი, რომ მე პლასტმასის ეპოქაში ვცხოვრობდი. ჰო, რა გასაკვირია… მავანი, ქვის ან ბრინჯაოს ეპოქაში თუ  იყო, მე პლასტმასებში მომიწია ცხოვრებამ, დრომ მოიტანა ასე.

გარშემო თუ მიმოიხედავთ, სულ პლსტმასებით ვართ გარშემორტყმული. კალამი, სახაზავი, კომპიუტერი, ტელეფონი, საათი (ყველა მოდელი არა, ბუნებრივია), ერთჯერადი ჭურჭელი, ტანსაცმელშიც კი პლასტმასები ურევია…

პირველი პლასტმასი შემდეგნაირად გამოჩნდა.  1869 წელს ამერიკაში ერთი კაცი ცხოვრობდა.  ჯონ უელს ჰიაკი ერქვა და მისი პროფესია ქიმია სულაც არ ყოფილა.  საგამომცემლო საქმეში იყო და სახლში დაბრუნებისას გულის გადასაყოლებლად, ქიმიური ცდებით ერთობოდა. ერთ საღამოსაც ჯონმა გაზეთში წაიკითხა, რომ „ ფილინ ენდ კოლინდერის“ ფირმა ათი ათას დოლარად შეიძენდა  პატენტს  ახალ მასალაზე ბილიარდის ბურთების გასაკეთებლად. თავისი თვისებებით მასალა სპილოს ძვალს ტოლს არ უნდა უდებდესო, ეწერა განცხადებაში.  ჯონს ინგლისელი ალექსანდრე პარქსის აღმოჩენა გაახსენდა.  პარქსმა შვიდი წლით ადრე  ნიტროცელულოზისგან უცნაური მასალა დაასინთეზა.

ჰოდა, მოკლედ აქეთ ჩახედა, იქეთ გადმოხედა და ახალი პლასტმასის მიღების ტექნოლოგია შეიმუშავა. მისი დასახელებაც დააპატენტა-ცელულოიდი.

ცელულოიდი ცელულოზას ნიტრატის საფუძველზე შექმნილი პლასტმასია.  შეიცავს პლასტიფიკატორს (დიბუტილფტალატი ან სხვა დანამატი) და საღებავს.

სხვათა შორის, ფირმამ, ვისთვისაც ჯონმა იღვაწა, ცელულოიდი ბილიარდის ბურთებისთვის გამოუსადეგრად მიიჩნია და ჯონს დაპირებული ჯილდო არ გადაუხადა.  თუმცა, ჯონს არაფერი დაუკარგავს, რადგან ისტორიაში მისი სახელი სწორედ პირველი პლასტმასის შექმნის გამო შევიდა. ამან კიდევ ფოტოგრაფირების და კინომატოგრაფის განვითარებას შეუწყო ხელი.  ეს ახლა ვაჩხაკუნებთ მე და თქვენ ციფრულ ფოტოაპარატებს, თორემ ადრე ფოტო და ვიდეო ფირებს იყენებდნენ. პირველი ფოტოფირი კი ცელულოიდის ბაზაზე  შეიქმნა.

მანამდე, სულ პირველი ფოტო 1826 წელს ვინმე ფრანგ ჟოზეფ ნიეპსეს გადაუღია. გამოსახულება სპეციალური კამერით, ასფალტით დაფენილ თხელ ფენაზე გამოუსახავს. სინათლის მოქმედებით ასფალტი გამყარდა. ის ნაწილები კი, სადაც სინათლე არ მოხვდა, ლავანდის ზეთით დაამუშავა და შედეგიც მიიღო. მართალია, პროცესი რვა საათს  გაგრძელდა, თუმცა ლოდინად და წვალებად ეტყობა ღირდა. სურათი კი ხედს ასახავდა, რომელიც ავტორის სახელოსნოდან იშლებოდა.

ფოტოფირის გამოყენების დაწყებისას, საქმეში ქიმია ცოტა ღრმად ჩაერთო.  პირველად ფირზე, ე.წ. დაფარული გამოსახულება ჩნდებოდა. საჭირო იყო მისი გამჟღავნება. გამამჟღავნებელი რთული შემადგენლობის ხსნარი გახლდათ და შედგებოდა ნივთიერებებისგან, რომლებიც სინათლის მსგავსად მოქმედებდნენ და გამოყოფდნენ მეტალურ ვერცხლს. ეს ხსნარი პირველ რიგში ფირის იმ უბნებზე მოქმედებდა, სადაც სინათლე ხვდებოდა. შედეგად, ნათელ გამოსახულებას ღებულობდნენ. თუმცა, სურათის დამზადებისას მეორე ხსნარსაც იყენებდნენ და მას ფიქსატორი ეწოდებოდა. ის ფირიდან ვერცხლის მარილების იმ ნარჩენებს ჩამორეცხავდა, რომლებმაც გამოსახულების გამჟღავნებაში მონაწილეობა არ მიიღეს.

დღეს ცელულოიდისგან დამზადებულ ნივთებს იშვიათად ნახავთ, რადგან თავად მასალას ცეცხლი იოლად ეკიდება და  ხანძარსაშიშია. მასზე უარი 2014 წლიდან თქვეს. თუმცა, მაგ. მაგიდის ტენისის ბურთებს დღემდე ამ მყარი და ხისტი მასალისგან ამზადებენ.

ეს ყველაფერი კარგი, მაგრამ ზოგადად, პლასტმასი რა არის? ორგანული მასალაა, რომელთა ფუძეს სინთეზური  ან ბუნებრივი  მაღალმოლეკულური  ნაერთები, ანუ პოლიმერები წარმოადგენენ.

წყლის მოლეკულა ხომ ვიცით, მისი ფარდობითი მოლეკულური მასა სულ რაღაც 18-ია. გლუკოზა, მარტივი შაქარი კი, რომლის მასა 180-ია,  წყალთან შედარებით დიდი ჩანს. თუმცა, თუ გლუკოზას მოლეკულას პოლიმერს შევადარებთ, მაგ. ცელულოზას, გლუკოზა განსაცვიფრებლად პატარა გამოჩნდება.  თავად სიტყვა-პოლიმერი-ბერძნული სიტყვებიდან-„პოლის“ ბევრი და „მერას“ნაწილი-წარმოდგება. პოლიმერები მონომერებისგან შედგებიან, რომლებიც თავის მხრივ, სულ რამდენიმე ატომს შეიცავენ. თვალსაჩინოებისთვის ჩვეულებრივი მძივი შეიძლება წარმოვიდგინოთ, სადაც თავად მძივი პოლიმერია, შემადგენელი ქვები კი მონომერები.  ეს მონომერები შეიძლება სწორხაზოვნად განლაგდნენ, ან ბურთის ფორმა მიიღონ, ან კიდევ, ბადესავით ფაშარი ფორმის პოლიმერი წარმოქმნან.  მოლეკულის ფორმაზეა დამოკიდებული პოლიმერის ფიზიკური თვისებები.  მაგ. გვაქვს პლასტმასი, რომლის შემადგენელი მოლეკულები ბურთივით მსრგვალ და კომპაქტურ ფორმას ქმნიან. ფორმა მტკიცე არ არის, რადგან მხოლოდ სუსტი მოლეკულათშორისი ურთიერთქმედებით ნარჩუნდება. თუ ასეთ პოლიმერს გავაცხელებთ, მაშინ მოლეკულები ერთმანეთს იოლად დაშორდებიან,  პლასტმასი რბილი გახდება, გალღვება. ასეთი პლასტმასის ჩაღვრა ნებისმიერ ფორმაშია შესაძლებელი, სადაც გაციებისას ის კვლავ გამყარდება. ასეთ პოლიმერებს თერმოპლასტიკურებს, ან უბრალოდ თერმოპლასტებს  უწოდებენ. მაგ. პოლიეთილენი სწორედ თერმოპლასტებს მიეკუთვნება.

პატარა ექსპერიმენტის ჩატარება შეიძლება. ავიღოთ სადილის კოვზი, რომელსაც ქიმიური ცდებისთვის გაიმეტებთ. სხვათა შორის, ასეთი ფორმით ჩატარებულ ცდებს მე „კოვზზე ჩატარებული“ ქიმია დავარქვი და ზოგიერთი მათგანის ნახვა აქ შეგიძლიათ:

კოვზზე მოვათავსოთ პოლიეთილენის ნაჭერი, მივიტანოთ სპირტქურის ალზე და დავიწყოთ მისი გალღობა. კოვზის ტარი  რაიმე საჭერით ან სპეციალური ხელთათმანით დაიჭირეთ, რადგან გაცხელდება.  პლასტმასი მთლიანად გავალღოთ და სილამაზისთვის რაიმე საღებავი დაუმატოთ. კარგად ავურიოთ, რომ საღებავი გადანაწილდეს და რაიმე მყარ ზედაპირზე მოვათავსოთ გასაციებლად. მიეცით ნებისმიერი ფორმა და ახალი ფორმის ფერად პლასტმასს მიიღებთ, რომლის გადალღობაც კვლავ  შესაძლებელი იქნება.

ასეთ გასართობ ცდას ვერ ჩაატარებთ იმ პლასტმასებთან, რომლებიც ბადისებრი ფაშარი ფორმის მოლეკულებისგან შედგებიან.  ე.წ. ბადისებრ პოლიმერებში ჯაჭვები ერთმანეთთან ხიდაკებითაა დაკავშირებული, რომლებიც სხვა არაფერია, თუ არა ქიმიური ბმები. მათი გახლეჩა არც ისე მარტივია. ასეთ პლასტმასებს თერმორეაქტიულებს, ან უბრალოდ რეაქტოპლასტებს  უწოდებენ.  მათ სინთეზუსი ცვილებისგან ღებულობენ, რომლებიც გამყარებისას მინისმაგვარ პოლიმერებს წარმოქმნიან.  პირველი სინთეზური ცვილი   1872 წელს გერმანელმა ქიმიკოსმა ბაიერმა ფორმალდეჰიდის და კარბოლმჟავას შერევით მიიღო.  გაცხელებისას ეს ნარევი მყარ და უხსნად ნივთიერებად გარდაიქმნებოდა. მხოლოდ 35 წლის შემდეგ ბელგიელმა მკვლევარმა ლეო ბაკელანტმა მიაკვლია ამ ნივთიერების მიღების საწარმოო მეთოდს. თავად ნოვთიერებას კი ბაკელიტი უწოდა. ეს პლასტმასი ცელულოიდთან შედარებით გაცილებით პოპულარული და მოხმარებადი გახდა და ბილიარდის ბურთერბსაც, სწორედ მისგან აკეთებდნენ.  ბაკელიტი საკმაოდ მაღალ ტემპერატურას უძლებს და ამიტომ ყველანაირ შტეფსელებს, ჩასართველ-გამოსართველებს, შესაერთებლებს სწორედ მისგან ამზადებდნენ.  დღეისათვის ეს მასალა სილიკონმა ჩაანაცვლა.

ადრე ბებიას სოფელში ფირფიტების დასაკრავი ჰქონდა (დღესაც შემორჩენილია). თავად 45 წლის გამოცდილების მქონე პედაგოგი გახლდათ და თავისი პროფესიით ძალიან ამაყობდა. დღესაც, სოფლის სახლში მისი მოსწავლეების უამრავი წერილი ინახება, რომლებიც  უკვე დიდი ქალები და კაცები, თავის პირველ ქეთო მასწავლებელს წერდნენ და ცხოვრებისეულ პრობლემებზე კვლავ რჩევას ეკითხებოდნენ. ბებიაც არ იზარებდა და უკლებლივ ყველას პასუხობდა.

ჰოდა, რადგან სიტყვამ მოიტანა, აქვე იმასაც ვიტყვი, რომ ბებოსავით ქეთო, რომ მქვია და  მასავით მასწავლებელი ვარ, ძალიან, ძალიან მეამაყება.

ეს ფირფიტების საკრავიც სკოლამ რაღაც იუბილეს აღსანიშნავად აჩუქა და ბებიაც დიდის ამბით ინახავდა. ერთ დღეს რომელიღაც ფირფიტა გადმოვიღე, დავუკარი, შენახვისას კი ხელიდან გამივარდა და გამიტყდა. ბებოს კი დაწყდა გული, მაგრამ ეგ არაფერიო დამამშვიდა. ფირფიტა ძველი იყო და ამიტომაც სულ მცირე  მექანიკურ ზემოქმედებასაც ვერ გაუძლო, გატყდა.  ფირფიტების შემდეგ თაობებს კი ვინილმა უშველა.

ვინილის რადიკალს ქიმიკოსები უწოდებენ ეთილენის მოლეკულას, სადაც წყალბადის ერთი ატომი არ გვაქვს.  მეცხრამეტე საუკუნის 30-იან წლებში იუსტუს ლიბიხმა ვინილქლორიდი მიიღო. მისმა მოსწავლე ანრი რენიონმა კი აღმოაჩინა, რომ სინათლის ზემოქმედებით  ეს გაზისებრი ნივთიერება თეთრ ფხვნილად გარდაიქმნებოდა. ამ ფაქტს არავინ არ მიაქცია ყურადღება. ასი წლის შემდეგ კი ამერიკელმა მეცნიერმა ვოლტერ სიმონმა  ვინილქლორიდის საწარმოო მიღებისთვის  პატენტი მიიღო. დღეს მთელ მსოფლიოში ამ ნივთიერებას უზარმაზარი რაოდენობით აწარმოებენ. რა საჭიროა ამ გაზის დიდი რაოდენობით წარმოებაო-იკითხავს ახლა რომელიმე მოსწავლე. თან ეს გაზი მომწამლავიცაა და მაინც აწარმოებენ. პოლიმერიზაციის უნარი აქვს, გაცხელებისას თეთრ ფხვნილად გარდაიქმნება, ანუ პოლივინილქლორიდად.  ეს უკანასკნელი კი აბსოლუტურად უსაფრთხო და ქიმიურად ინერტული მასალაა. ლინოლეუმი, სააბაზანოს ფარდები, სადენების საიზოლაციო მასალა, ხელოვნური ტყავი, ზღვის სამაშველო გასაბერი რგოლები, გასაბერი ლეიბები, გასაბერი ბურთები, გასაბერი აუზები, ფეხსაცმლის ძირები და უამრავი სხვა რამ პოლივინილქლორიდისგანაა დამზადებული.

პოლივინილქლორიდს ზოგჯერ უბრალოდ ვინილს უწოდებენ.   ჰოდა, სწორედ ვინილის ფირფიტებმა ხმის ჩაწერის ინდუსტრიაში ნამდვილი გადატრიალება მოაწყეს. ასეთი ფირფიტები მოსახერხებელიც იყო, უფრო მეტი მუსიკაც ეტეოდა  და არც ტყდებოდა.  ბუნებრივია, დღეს ვინილის ფირფიტებს აღარავინ იყენებს. თუმცა, ზოგიერთ მელომან კოლექციონერებს დღესაც საპატიო ადგილზე აქვთ თავიანთ კოლექციებში.

რამ გამახსენა ახლა ვინილის ფირფიტები? სოფელში  ჩემი ქეთო ბებოს ფირფიტებს ვაწესრიგებ  და ფიქრებში წავედი.

 

კომენტარები

მსგავსი სიახლეები

ბოლო სიახლეები

ვიდეობლოგი

ბიბლიოთეკა

ჟურნალი „მასწავლებელი“

შრიფტის ზომა
კონტრასტი