ცნებების შესწავლის დროს ეფექტიანობის თვალსაზრისით საინტერესოა დენოტატიური გრაფიკების გამოყენება. ინფორმაციის გრაფიკულად წარმოდგენა/დამუშავების ეს მიდგომა საშუალებას გვაძლებს, ისე შევკვეცოთ დიდი მოცულობის ინფორმაცია, რომ საფუძვლიანად დამუშავდეს ცნების შინაარსი და არ დაიკარგოს ხარისხი. ის შეიძლება განვიხილოთ როგორც ჰერმანევტიკული მიდგომაც (დენოტატიური – „აღსანიშნი“/„აღვნიშნავ“/„ვწერ“), რომელიც ეხმარება მოსწავლეს ცნების არსებითი ნიშნების გამოყოფასა და ინფორმაციის სწრაფად დამახსოვრებაში. დენოტატიური გრაფიკი წარმატებით გამოიყენება რთული მასალის ახსნის დროსაც, როდესაც არ ვართ დარწმუნებული, გაიგეს თუ არა მოსწავლეებმა მასალა. შესაძლოა, მათ სწორად უპასუხეს დასმულ შეკითხვებს, არცთუ ცუდად შეავსეს ტესტიც, მაგრამ „არადამაჯერებლად“ გამოიყურებიან მასალის არასათანადოდ გააზრების გამო. დროთა განმავლობაში „ნასწავლი“ მასალაც დავიწყებას მიეცემა და მოსწავლეს რჩება არასრულფასოვანი ცოდნა. დენოტატიური გრაფიკის დანიშნულებაც ესაა – ასწავლოს მოსწავლეებს გააზრება, უფრო მეტიც, ის თავად წარმოადგენს გააზრების ინსტრუმენტს, აზუსტებს ცნების არსს, თვალსაჩინოს ხდის ცნების შინაარსსა და სტურქტურას, ავითარებს ლოგიკას.
დენოტატიური გრაფიკი რთული აგებულების სქემაა, ერთგვარი გრაფიკი-სქემა-ხეა, რომლის „ტოტები“ ცნების გახსნასა და მისი ცალკეული ასპექტების გააზრებას ემსახურება. ცნება-„ტოტიდან“ მოემართება ზმნები – „შტოები“, რომლებზედაც „გამოსხმულია“ – „ფოთლები“-სახელები. აქედან: ზმნები – ქმედების და ურთიერთობების აღსანიშნავია, ცნების არსია, ხოლო სახელი-სიტყვა-ცნებები ის განმარტებები და მოვლენებია, რომლებიც ძირითადად დაკავშირებულია ცნების შინაარსთან.
შედგენის წესი (აუცილებელია გვახსოვდეს, რომ დენოტატიური გრაფიკი ივსება ზემოდან – ქვემოთ):
- ტექსტში ძირითადი სიტყვის/ცნების პოვნა, რომლისგანაც (რომლის საფუძველზეც) აიგება დენოტატიური გრაფიკი;
- ჩამოიწერება ცნებასთან/ძირითად სიტყვასთან აზრობრივად დაკავშირებული ზმნები და არსებითი სახელები, განსაზღვრებები, ძირითადი თვისებები (შეირჩევა, შეგროვდება ცნებასთან დაკავშირებული არსებითი მახასიათებელი ნიშნები);
- გრაფიკში არსებითი სახელი (ან სახელთა ჯგუფი) და ზმნები აისახება მონაცვლეობით;
- გრაფიკში თითოეული სიტყვა აზრობრივად დაკავშირებულია ძირითად სიტყვასთან/ცნებასთან;
- შესაძლებელია „ტოტების“ „დაგრძელება“ – „შტოების“ გამოყოფა;
- მიღებულია გრაფიკის თითოეული სიტყვის ძირითად ცნებასთან აზრობრივი კავშირების გადამოწმება/დადგენა.
რეკომენდებულია შემდეგი სახის ზმნების გამოყენება:
- ზნმები, რომლებიც აღნიშნავენ მიზანს: მიმართება, შეთავაზება, მიცემა, წინამძღოლობა…
- ზმნები, რომლებიც აღნიშნავენ შედეგს: მიიღწევა, ეყრდნობა, განხორციელდება, ეფუძნება…
- ზმნები, რომლის დახმარებითაც ხდება კონკრეტული ცნების შესახებ წარმოდგენების ფორმირება – არსებითი მახასიათებლების გამოყოფა (1-3 ნიშნის მაინც).
გამოყენების ალგორითმი:
- განსაზღვრავს, აღნიშნავს, პასუხობს, გამოხატავს – ხაზს უსვამს საგნის ნიშან-თვისებას..
- პასუხობს კითხვაზე: ვისი? რისი? როგორი? რანაირი? როდინდელი? როგორ?…
- მიუთითებს გარემოებაზე, რაოდენობაზე, ადგილმდებაროებაზე, თვისებაზე, ცვალებადობაზე.
დენოტატიური გრაფიკის მაგალითები:
მაგალითი 1. ცნება „ფოთოლი“ /ბუნებისმეტყველების გაკვეთილიდან:
| ფოთოლი | |||
| იკვებება | სუნთქავს | ორთქლდება | შლის |
| ფოტოსინთეზი | ჟანგბადი | წყალი | მავნე ნივთიერებები |
| წარმოიქმნება | დაიხურება | გაიშლება | ჩამოვარდება |
| ჟანგბადი | …ნახშირორჟანგი | …. | …. |
| გლუკოზა | ….. | შთანთქავს | ფოთოლცვენა |
გრაფიკის აგების დროს ზოგადად შესაძლებელია ზმნის გარდასახვა „შემასმენლად“, ანუ მოქმედების აქტიურად ქმედებაში გამოსახვა).
მაგალითი 2 – ცნება „პროექტი“
| პროექტი | |||
| მოწვევა | შედგება | განხორციელება | განთავსება |
| მოსწავლეები | კონკურსი | მონიტორინგი | ინფორმაციის |
| აცნობს | დაფუძნებულია | ახასიათებს | ავრცელებს |
| საზოგადოებას | კომპეტენციაზე | შემოქმედობითობა | ინოვაციას |
მაგალითი 3. / ისტორიის გაკვეთილიდან:
ცნება „რევოლუცია“ – გაკვეთილის თემაა „საფრანგეთის დიდი რევოლუცია“. ჯერ ხდება ტექსტიდან ძირითადი ცნების გამოყოფა – მეტწილად ის ემთხვევა თემის სათაურს. მოცემულ შემთხვევაში ესაა ცნება „რევოლუცია“. მოსწავლეები ამ სიტყვას/ცნებას წერენ ზედა დიდ უჯრაში. შემდეგ ცნებას შეურჩევენ ზმნებს (შემასმენლის ფორმით): შექმნა; განხორციელება; დაპატიმრება; დასჯა; დამხობა; შეცვლა… ისინი ჩაიწერება ცხრილში/ან აისახება გრაფიკის მეორე რიგში, როგორც ცნების „ტოტები“, დანარჩენი „გაგრძელებები“ კი იქნება „შტოები“, ანუ არსებითი დამახასიათებელი ნიშნები, ძირითადად არსებითი სახელების სახით. მაგალითად, „ქმნიდნენ“ – ტოტის განშტოება იქნება – კონსტიტუცია, „დაამხეს“ – მონარქია, „დაამყარეს“ – თავისუფლება და ა.შ. ისინი ჩაიწერება „ქვედა რიგში“.
| რევოლუცია | |||
| შექმნა | შეცვლა | განადგურება | დასჯა |
| სიტუაცია | ხელისუფლება | მონარქია | მოწინააღმდეგე |
| მიღება | არჩევა | ჩამოშლა | გაუქმება |
| კონსტიტუცია | დეპუტატი | რეჟიმი | მოღალატე |
| გათავისუფლება | რეფორმირება | …. | …. |
მაგალითი 4 – ცნება „ინტერვენცია“ – დამხმარე კითხვებით /პროცესუალურად:
| ინტერვენცია (რისკენაა მიმართული?) | |||
| პროცესი (რა არის?) | აგრესია | ოკუპაცია | ანექსია |
| თავდასხმა (როგორი ხასიათი აქვს?) | შეიარაღებული | ….. | …… |
| ჩარევა (ჩარევა რაში?) | სხვა ქვეყნის და ხალხის საშინაო საქმეში ჩარევა | ტერიტორიის | ქვეყნის |
| სფერო (რომელ სფეროში შეიძლება არსებობდეს?) | პოლიტიკური, ეკონომიკური.. | სოფლის… სავაჭრო გზების… | მხარის… სოფლის… |
მაგალითი 4 – ცნება „საზოგადოება“
| საზოგადოება | |||
| რეგულირება | ცვალებადობა | იდენტობა | კავშირ-ურთიერთობა |
| წესრიგის დაცვა | დროში, სივრცეში | …… | …… |
| განსაზღვრა | ორგანიზება | თავმოყრა | ზრუნვა |
| გადაწყვეტა | პრობლემა | ….. | …… |
| დახმარება | წევრი | ||
მაგალითი 5 – სიტყვა/ცნება „შალვა ახალციხელი“
| შალვა ახალციხელი | |||
| ებრძვის.. | იცავს.. | უპირატესობას აძლევს.. | ამჯობინებს.. |
| მტერს | სამშობლოს | სიყვარულს | თავდადებას |
| ის ნამდვილი რაინდია | |||
დენოტატიური გრაფიკების საშუალებით:
- ერთიანობაში ხდება პრობლემის გააზრება;
- თვალსაჩინო და გასაგებია პრობლემის სტურქტურა;
- ინფორმაციის გრაფიკულად გამოსახვა ხელს უწყობს იდეების გენერირებას;
- იზრდება მოტივაცია;
- ინფორმაციის აღქმა გაადვილებულია;
- პასუხები ცალსახაა;
- გამარტივებულია ძირითადი ცნებისა და თანდართული მასალის დასწავლა/გახსენება;
- ვითარდება მოსწავლის ინტელექტუალური შესაძლებლობები;
- სინთეზისა და ანალიზის, ძირითადი ნაწილების გამოყოფის უნარები;
- მასალის გააზრება/გაგება;
- ცნებათა დამაკავშირებელი არსებითი ნიშნების მოძიების უნარი
- და ა.შ.
ზოგადად, დენოტატიური გრაფიკი თავისი არსით რეფლექსიურია, ამიტომ მას ხშირად მიმართავენ გაკვეთილზე მასალის შეჯამებისათვის, თუმცა არანაკლებ წარმატებით გამოიყენება ახალი მასალის გადაცემის, განზოგადებისა და გამეორების დროს. ის ახალისებს სასწავლო პროცესს, უფრო კომუნიკაციურს და აქტიურს ხდის მას, ამიტომ წარმატებით გამოიყენება სწავლებაში.
