ამ სტატიაში მინდა გაგაცნოთ ერთი პატარა ნაწყვეტი პატრისია ზურიტა ონას – კალიფორნიელი კლინიკური ფსიქოლოგის წიგნიდან: „რთული მოზარდი“. ზურიტა ონას მოღვაწეობა დაიწყო სკოლის ფსიქოლოგობიდან. მან დიდი გამოცდილება შეიძინა ბავშვებთან, მოზარდებთან და უფროსებთან ურთიერთობებით. კლინიკური ფსიქოლოგი დახმარებას უწევდა და უწევს ადამიანებს, რომლებსაც აქვთ სხვადასხვა შფოთვითი აშლილობა და ემოციების რეგულაციის პრობლემა. დოქტორი ზურიტა სხვადასხვა საერთაშორისო ასოციაციისა და ფონდის წევრია. ის რამდენიმე პოპულარული წიგნის ავტორიცაა.
„ჩემი სამშობლო – ბოლივია – რვა წლის მანძილზე იყო დიქტატორული მმართველობის წნეხის ქვეშ. 1970 წლიდან მოყოლებული 1978 წლის ჩათვლით ქვეყანას დიქტატორი განაგებდა. მისი სურვილისამებრ მოქალაქეებს ეძლეოდათ მითითებები ცხოვრების ნებისმიერ სფეროში და მათ შორის საზოგადოებრივი ცხოვრების წესიც კი მკაცრად იყო გაწერილი. მიუხედავად იმისა, რომ მე – განმარტავს ავტორი – სულაც არ მიმაჩნია გამართლებული მრავალი რიგიდული წესის არსებობა, მაინც ვადასტურებ, რომ საზოგადოებებს სჭირდებათ წესები და კანონები, რადგან მათ გარეშე სრული ქაოსი იქმნება. ევოლუციურად და ბიოლოგიურად ჩვენი თავის ტვინი იმგვარად არის დაპროგრამებული, რომ თავად გამოიმუშავებს წესებს, რომლებიც აუცილებელია სოციუმისთვის. წესები საჭიროა ცოცხალი ორგანიზმების ფუნქციონირებისთვის, მაგრამ თუ მათ უკიდურესად მკაცრი და დაუნდობელი შინაარსი ენიჭება, მაგალითად, დიქტატორების ან ძალიან მკაცრი მშობლების მხრიდან, მაშინ წესები სრულიად უსარგებლო და ზიანის მომტანიც კი ხდება.
მშობლების დიდი ნაწილი ცდილობს, გაგებით მოეკიდოს ბავშვებისათვის ქცევის წესების შემუშავებას. მაგრამ თუ შვილებთან მათი მიტანა იმპერატიულ ტონში ხდება: „ეს ასეა – უნდა გააკეთო, შენ ვალდებული ხარ“; „ასეა საჭირო, ეს წესია და უნდა შეასრულო“ – მაშინ, უფროსებს საკუთარი გამოცდილებით მოეხსენებათ, რომ ასე მიწოდებული წესები მუშაობს მანამდე, სანამ ბავშვები გაიზრდებიან და სხვადასხვა საკითხზე საკუთარი აზრი ჩამოუყალიბდებათ“.
მოდით, ახლა განვიხილოთ ის წესები, რომლებსაც თქვენ უფროსები უწესებთ საკუთარ მოზარდ შვილებს – გვთავაზობს ფსიქოლოგი – და მიაჩნია, რომ ყოველ ჯერზე, როცა მშობელი განუმარტავს მოზარდს, რა უნდა გააკეთოს მან და რა არა – სწორედ ეს არის წესები. ავტორი სთავაზობს მშობლებს, შეასრულონ სავარჯიშო, რომელიც დაეხმარება მათ, გაარკვიონ რა ტიპისა და შინაარსის წესების დამკვიდრებას ცდილობენ ისინი საკუთარ ოჯახში.
სავარჯიშო: „აიღეთ ერთი რვეული და შეადგინეთ სრული სია იმ მოლოდინებისა და წესებისა, რომლებითაც თქვენ სარგებლობთ თქვენს მოზარდ შვილთან ურთიერთობისას. ერთი მინიშნება ასეთია: დაასრულეთ ფრაზა „ჩემი გონება მკარნახობს, რომ ჩემმა შვილმა არ უნდა ….“ და მეორე მინიშნება: დაასრულეთ ფრაზა: „ჩემი გონება მკარნახობს, რომ ჩემმა შვილმა უნდა გააკეთოს…“.
თექვსმეტი წლის მოზარდის მამამ ამ სავარჯიშოს შესრულებისას ასეთი მოსაზრებები გამოთქვა – ჩემი გონება მკარნახობს, რომ ჩემმა შვილმა არ უნდა გამიწიოს წინააღმდეგობა, როდესაც მე მას ვუხსნი, როგორ უნდა მოიქცეს; არ უნდა დამემუქროს, რომ თავს მოიკლავს; არ უნდა იყურყუტოს მთელი დღეები საკუთარ ოთახში; არ განათავსოს თავისი ყველა ფოტო „ფეისბუქის“ საკუთარ გვერდზე; არ იჯდეს მთელი ღამე კომპიუტერთან და არ ითამაშოს ვიდეოთამაშები სკოლის დღეებში; არ დახარჯოს მთელი ჯიბის ფული მორიგი უსარგებლო ნივთის საყიდლად. სამაგიეროდ, გონება მკარნახობს, რომ ჩემმა შვილმა უნდა შეასრულოს საშინაო დავალებები ყოველთვის დროულად; დამოუკიდებლად უნდა დაალაგოს საკუთარი ოთახი და გაირეცხოს პირადი ტანსაცმელი; უნდა ეხმარებოდეს მშობლებს სამეურნეო და საშინაო საქმეების კეთებისას; ნებართვა უნდა ითხოვოს ინსტაგრამზე თავისი გვერდის შესაქმნელად“.
ძვირფასო მშობლებო, ხომ არ ჰგავს ეს წესები იმ წესებს, რომლებიც თქვენი შვილებისთვის გაქვთ შემუშავებული? – კითხულობს ზურიტა ონა და განაგრძობს – შესაძლოა თქვენ მსგავსი ან სრულიად განსხვავებული წესები აღმოგაჩნდეთ თქვენი მოზარდისათვის. თუ თქვენ დეტალურად განიხილავთ თქვენი შვილის ქცევებს თქვენივე წესების შესრულების კონტექსტში, შეამჩნევთ, რომ მოზარდი მუდამ არღვევს წესებს, რის გამოც თქვენ შორის ხშირად იძაბება ურთიერთობა. ამიტომ ფაქტობრივად ყოველდღე ახალი წესების გამოგონება მიწევს – შემომჩივლა ერთმა მშობელმა. ის ფიქრობს, რომ საერთოდ ვერ იგებს, რას ფიქრობს მისი შვილი ამ წესების შესახებ. წესებისადმი დაუმორჩილებლობა რთული პრობლემების წინაშე აყენებს უფროსებს, განსაკუთრებით მაშინ, როდესაც მოზარდს ემოციური არასტაბილურობის პერიოდი აქვს. მშობლების უმრავლესობას მიაჩნია, რომ წესების შესრულება მნიშვნელოვანია, რადგან უფროსების მოვალეობაა, შვილის ქცევებს გარკვეული ჩარჩოები დაუწესოს, რათა მათმა მოზარდმა ოჯახის გარეთაც დაიცვას სოციუმში მისაღები წესები და ნორმები.
ასევე, უნდა ითქვას, რომ მშობლები, სავარაუდოდ, სწორედ ისეთ წესებს უწესებენ შვილებს, რომლებსაც, მათი აზრით, დიდი მნიშვნელობა აქვს. მოდით, გავარკვიოთ, მაინც რა მიზანს ემსახურება მშობლების მიერ დაწესებული შეზღუდვები. ის, თუ როგორია წესები, რომლებსაც მშობლები უწესებენ შვილებს, რათა მათი ქცევები კონტროლირებადი იყოს, მრავალ ფაქტორზეა დამოკიდებული. კერძოდ, ეს შეიძლება იყოს: წარსულში მოზარდის ქცევები, თქვენი ოჯახის ისტორია, საკუთრივ მშობლების აღზრდის სპეციფიკა და კიდევ მრავალი სხვა მიზეზი. უმთავრესი კი არის ის, რომ ნებისმიერი წესის უკან დგას კონკრეტული მიზანი, რომელიც გარკვეულ აღმზრდელობით დატვირთვას ატარებს. მაგალითისთვის შემიძლია გავიხსენო ერთი მშობლის მიერ შემუშავებული აკრძალვა, რომ მისმა მოზარდმა არავითარ შემთხვევაში არ შეიტანოს საკვები საკუთარ ოთახში. მშობელს მიაჩნდა, რომ ამით ის ცდილობდა შვილისთვის წესრიგისა და სისუფთავის დაცვისათვის აუცილებელი ნორმების სწავლებას, რადგან კოლეჯში ჩაბარების შემდეგ მას ახლად შეძენილ კურსელთან ოთახის გაყოფა მოუწევდა. ეს დაეხმარებოდა მას, მარტივად შეგუებოდა საერთო საცხოვრებელში ცხოვრებას. სხვა მშობლებს სხვა წესები და პრინციპები აქვთ, მაგრამ მათაც მიაჩნიათ, რომ ყველა ეს აკრძალვა, დაეხმარება მათ შვილებს, გაიზარდონ დამოუკიდებელი, შეძლონ საკუთარი თავის დაცვა, ცხოვრებისეული სირთულეების გადალახვა, რათა მომავალში გახდნენ მეტად პასუხისმგებლიანი.
ახლა მინდა კიდევ ერთი სავარჯიშო შევთავაზო მშობლებს – განაგრძობს კალიფორნიელი ფსიქოლოგი. – აიღეთ ფურცელი და მარცხენა მხარეს ჩამოწერეთ თქვენ მიერ შემუშავებული ზოგიერთი წესი. მარჯვნივ კი მიუწერეთ ის პედაგოგიურ-აღმზრდელობითი მიზანი, რომელსაც ეს წესი ემსახურება. ყურადღებით დააკვირდით თქვენ მიერ ჩამოწერილ სიას და გადაწყვიტეთ, რა უფრო მნიშვნელოვანია – წესები თუ პედაგოგიურ-აღმზრდელობითი მიზანი? პედაგოგიური მიზნები – მშობლების აღმზრდელობითი სამუშაოს ნაწილია. აბა როგორ უნდა მოახერხოს მშობელმა კარგი ადამიანის აღზრდა საზღვრებისა და ჩარჩოების დაწესების გარეშე? ეს ყველაფერი სრულიად მისაღები და ნათელია, მაგრამ მაინც არის რაღაც კითხვები. აი თუნდაც – რა ხდება მაშინ, როდესაც წესები ზედმეტად რიგიდულია? პასუხი მარტივია: წესებს აქვთ განსაკუთრებული სპეციფიკა – მათ მოზარდები არღვევენ. რეალისტები თუ ვიქნებით, შევამჩნევთ, რომ მოზარდების უმრავლესობა ერთ კვირაზე მეტ ხანს ვერ ემორჩილება წესებს.
ჩემი დაკვირვებით, – საკუთარი პრაქტიკიდან ფსიქოლოგიური გამოცდილებას გვიზიარებს წიგნის ავტორი, – მშობლების უმრავლესობას მიაჩნია, რომ როგორც ის თავად აღზარდეს მშობლებმა, ასევე უნდა აღზარდოს მან საკუთრი შვილებიც. „გოირგიმ უსიტყვოდ უნდა დამიჯეროს, რადგან მე ზუსტად ასე ვიქცეოდი – ჩემს მშობლებს ყველაფერში ვეთანხმებოდი“. მშობლების გაგება არ არის რთული, რადგან ძნელია შეეგუო იმას, რომ შენი მოზარდი შვილი ხან საკუთარი ოთახიდან არ გამოდის, მთელი დღე კომპიუტერთან ზის და თამაშობს; ხან სრულ იგნორირებას უკეთებს მშობლებსა და უახლოეს ადამიანებს; პერიოდულად შეიძლება სასმელსა და ნარკოტიკებსაც გაუსინჯოს გემო; სკოლაში სიარულზე უარის თქმა ხომ პროტესტის ყველაზე გავრცელებული ფორმაა. მსგავსი ქცევები მოზარდობის ასაკისათვის დამახასიათებელია, მაგრამ მე არ მიმაჩნია, რომ ასეთი საქციელი გარდატეხის ასაკში მყოფ ყველა ბავშვს ახასიათებს. უბრალოდ, მინდა, დავანახო მშობლებს, რომ ისე როგორც თქვენ იქცეოდით და თქვენ გექცეოდნენ მშობლები, არის სამაგალითო აღზრდის მოდელი. სოციალურ ქსელში მიმოწერის აკრძალვა, თანამედროვე მოზარდებისთვის არა მგონია დიდად შედეგის მომტანი გახდეს, რადგან ბავშვები ინტერნეტით ურთიერთობების ვირტუოზები არიან. სამწუხაროდ, მშობლებს ავიწყდებათ, რომ შვილების დაცვა მხოლოდ აკრძალვებით კი არ უნდა განახორციელონ, არამედ უნდა ასწავლონ მათ საფრთხის შემცველი სიტუაციების ამოცნობა და დახმარების თხოვნა ნებისმიერ ადგილას – იქნება ეს ვირტუალური სივრცე, ქუჩა თუ სკოლა.
წესების დაცვა არ უნდა იქცეს მშობლების თვითმიზნად და არ უნდა აამუშაოს მშობელში „მცხოვრები დიქტატორი“. „დიქტატორის“გაღვიძებისგან თავის დასაცავად გთავაზობთ ასეთ სავარჯიშოს – ურჩევს მშობლებს ზურიტა ონა – შეეცადეთ პასუხი გასცეთ შემდეგ შეკითხვებს: 1. რას აკეთებთ, როდესაც თქვენი მოზარდი წესებს არღვევს ან თუნდაც თქვენს მოლოდინს არ ამართლებს? 2. როგორ ეხმარება თქვენი რეაქცია მოზარდს, უახლოეს პერსპექტივაში შეძლოს ქცევის გამოსწორება? 3. და ხანგრძლივ პერსპექტივაში როგორ ეხმარება თქვენი რეაქციები მოზარდს? თუ მშობლის რეაქცია მოზარდის მიერ წესების დარღვევაზე ზიანს აყენებს მათ ურთიერთობებს, გამოდის, რომ თქვენ დამოკიდებული გახდით ისეთი წესების გაკონტროლებაზე, რომლებიც აღარ მუშაობს. დააკვირდით კითხვებზე საკუთარ პასუხებს. სავარაუდოდ, აღმოაჩენთ, რომ ისინი ხელს გიშლიან, ახალი უფრო მისაღები ფორმები შეარჩიოთ მოზარდის დაცვისთვის. თუ მოზარდები ყოველ ჯერზე ახალ-ახალ წესებს იღებენ უფროსებისგან, ისინი უბრალოდ ცდილობენ მათ უარყოფას, რადგან თვლიან, რომ არც ახალი წესებია მათთვის მისაღები. მოზარდები ამ ასაკში საკუთარი თავის, სხვა ადამიანებისა და გარესამყაროს შესწავლის პროცესში არიან და მოვლენებს საკუთარი და არა უფროსების გადმოსახედიდან უყურებენ. უფროსები კი მხოლოდ საკუთარ პიროვნებაში გაღვიძებულ დიქტატორს ემორჩილებიან და არ ითვალისწინებენ მოზარდი შვილების სოციალურ კონტექსტს, მათი განვითარების სპეციფიკასა და მისი აზროვნების თავისებურებებს.
გარდატეხის ასაკი – ეს არის ცვლილებების, გამოწვევებისა და მოულოდნელობების პერიოდი. მოზარდები ხშირად არიან უხასიათონი, უხეშები და ძალიან ჯიუტები. მათ სოციალურ ქსელებში ჯდომა ურჩევნიათ, ვიდრე მშობლებთან ერთად ვახშმობა, ზოგჯერ დიდხანს სძინავთ. ამ დროს მშობლების მხრიდან ხისტი წესების დამკვიდრება ნიშნავს, რომ უფროსები ანგარიშს არ უწევენ მოზარდის რეალურ განცდებსა და თავისებურებებს. გარდატეხის ასაკი, კიდევ უფრო დაძაბული ხდება, როდესაც მოზარდი ემოციურ დისრეგულაციას ებრძვის. ის ძალიან მგრძნობიარე ხდება საკუთარი გარემოცვისადმი, ხშირად ღიზიანდება, წონასწორობას კარგავს. სწორედ ამიტომ, მნიშვნელოვანია, წესები არ იყოს ზედმეტად მკაცრი, გარდა ძალიან რთული სიტუაციებისა (მაგალითად, თუ მოზარდი სიცოცხლის საფრთხის ქვეშ აღმოჩნდა).
კიდევ ერთხელ: წესები აუცილებელია მოზადისათვის, ოღონდ გასათვალისწინებელია მისი განვითარება, სოციალური კონტექსტი და ის შესაძლო ზიანი ან სარგებელი, რომელიც მომავალში მის დაწესებას მოჰყვება.
