უცნაური ბედი ერგო გიორგი ლეონიძის მოთხრობის პერსონაჟ მარიტას. არ მეგულება ქართველი, ეს სახელი რომ უხსენო და მას ფილმი “ნატვრის ხე“ არ გაახსენდეს და ამ ფილმში მთავარი როლის შემსრულებელი მსახიობის ენით უთქმელი სილამაზე. ალბათ ესაა მიზეზი, რომ, როცა მოთხრობას ვკითხულობთ, ფილმიდან გამომდინარე, აქცენტებს მხოლოდ იმ დეტალებზე ვსვამთ, რომლებიც ფილმში იკვეთება (ფილმში გამოკვეთილი დეტალების წყარო, ცხადია, ნაწარმოებია). ამიტომ ზოგიერთ ჩვენგანს ყურადღების მიღმა რჩება რამდენიმე უმნიშვნელოვანესი სიტყვა და ფრაზა, რომლის გარეშე ალბათ წარმოუდგენელია მოთხრობის სრულფასოვანი ანალიზი.
მარიტას სახე და ორი ალეგორია
როდესაც გიორგი ლეონიძე მარიტას სახეს ძერწავს, ის სხვადასხვა მხატვრულ საშუალებას იყენებს. ამ დროს თითოეულ მათგანს კონკრეტული მიზანი აქვს – გაუძღვეს მკითხველს ავტორის სათქმელისკენ მიმავალ გზაზე, რათა მწერალთან ერთად იფიქროს ამა თუ იმ მნიშვნელოვან საკითხზე. მოდით, ამოვწეროთ მოთხრობიდან ის სიტყვები, რომლებითაც მწერალი ხატავს მარიტას ფიზიკური და სულიერი მხარის შესამკობლად, იქნება ეს მთხრობელის თუ სხვა პერსონაჟების მიერ გამოყენებული ტროპები: გარეგნობა – ყვითელი აბრეშუმივით თმა-კულული, აბრეშუმივით გადავარცხნილი თმები, ლურჯი თვალები, იისფერი თვალები, ალმასური სახე, კდემამოსილი სახე, სხივოსანი სახე, უჩვეულო, ქალწულებრივი სიმშვიდე, ნათლით სავსე, მწყაზარი, მოციმციმე ტრედონა, წყნარი, როგორც მაისის თეთრი წვიმა, მტრედივით შემკობილი, ნაზი, როგორც ნიავი, ვერხვში შეხიზნული, პირმეტყველი სამოთხე, ნუკრის თვალები, მერცხლიანი, დამარმარებული ძვირფასი სახე, მთვარისპირა, გულმკერდის ნათელი, მზეჯავარა, მარგალიტზე უთეთრესი, ბამბიქულა, შველივით განაბული, ვარდის ჩიტი, პატარა მტრედი გვიძინა, მზის ცისკარი, სახემტკბარი, უნაზესი ხმა, ბუნების საჩუქარი, სპეტაკი შროშანი, ბროწეულყვავილი, ბროწეულის ყვავილივით ჰყვაოდა მისი სილამაზე, ღიმცისკროვანი ყვავილი, თითქოს მზე ჩამოვარდნოდა, მთვარის გამოახლება, ალაკრული, ქალებში დედოფალი, „მზევარი“, „მზევინარა“, ყინწვისის ღვთაებრივი ფრესკა, არმაზელი ტურფა სერაფიტა, ღმერთი, ხეობის თვალი, სინათლე, გარეგან სილამაზეს აღმატებული ფიზიკური მშვენიერება, გულში ია ამოსდიოდა; სიარული – შემოეფინებოდა, გამობრწყინდებოდა, ჩაკდემით მოსიარულე, ცისარტყელესავით დადიოდა, თითქოს ნიავი ცეკვავს ლერწმის წვერზეო; ხასიათი და თვისებები – შრომაში ფაქიზი, საოცარი ხალიჩის მქსოველი, გაზაფხულის ყველა ფერით ხალიჩას ქსოვდა, გამოცდილ ოსტატივით; გათხოვილი მარიტას მშვენიერება იცვლება – მშვენიერი კამკამა სახისთვის თითქოს ნაღველს ფრთა გაეკრა, პირანთებული მარიტა მიემკვდარა, ვარსკვლავმა გვირგვინი ჩამოიყარა, ლალის საყურე გაშავდა, ნისლისფერი ცხოვრება დაიწყო; ხოლო მას შემდეგ, რაც სოფლის აღრენილ, მრისხანე, მგმინავ, მკვნესარე, მბროგავ, გულისნაღველმიწურვილ, ნიშნისმომგებიან, ღვარცოფულ ბრბოს ჩასაქოლად გამოჰყავს მაისის გამონაყოფი მარიტა, ის მინაცრებული და გამტკნარებულია; იმ საშინელი დღის შემდეგ კი გაუკაცრავებული და დამცრობილი აღარავის სჩვენებია, თითქოს მოკვდა სოფლისთვის, ზეზეურად დადნა და სადღაც უჩინრად გარდაიხვეწა, ბოლოს კი უთქმელი სევდით აღესრულა.
ერთხელაც რომ გადავავლოთ მოთხრობას თვალი, ესეც კი საკმარისი იქნება იმისთვის, რომ დავრწმუნდეთ – მოთხრობის დიდი ნაწილი მარიტას აღწერას ეთმობა. გეგულებათ მსოფლიო ლიტერატურაში ისეთი ნაწარმოები, რომელშიც პერსონაჟის აღსაწერად ავტორი ამდენ მხატვრულ საშუალებას იყენებდეს? რასთან გვაქვს საქმე? შემთხვევითია ეს ყველაფერი თუ გიორგი ლეონიძე ამ გზით ცდილობს, რაღაც მიანიშნოს მკითხველს? ფაქტია და ამას მწერლის შემოქმედება ცხადყოფს, გიორგი ლეონიძეს სიტყვა არ უჭირს! სიტყვა, ფერი და ბგერა არ უჭირთ არც იმ დიდ ხელოვანებს, რომლებიც თავიანთ შემოქმედებაში ორი რამის – ღმერთის და სამშობლოს – შესხმას, დიდებას, შემკობას ცდილობენ. მხოლოდ ამ დროს ეუფლებათ მათ ისეთი განცდა, თითქოს რაღაცას აკლებენ, სათანადოდ ვერ გამოხატავენ სათქმელს. ეს კი იმიტომ ხდება, რომ სიყვარულის გრძნობა რთული გამოსათქმელია, ხოლო ღმერთის და სამშობლოს სიყვარული რთული გამოსათქმელი კი არა, გამოუთქმელია. ალბათ სწორედ ამაზე მიგვანიშნებს გიორგი ლეონიძის ჯერ სიტყვაუხვობა და მერე დაუკმაყოფილებლობის განცდა, როცა ხან აქედან, ხან იქიდან, ხან ასე და ხან ისე ცდილობს მიახვედროს მკითხველი, რომ ის, მარიტას სახით, ორ ალეგორიას სთავაზობს მას (წერილში მხოლოდ ერთ ალეგორიას, დამოუკიდებელი საქართველოს ალეგორიას განვიხილავ, თუმცა მეორე ალეგორიაც, უფლის ალეგორიაც ცალკე შესწავლის საგანია – რადგან მარიტაზე პირდაპირ ამბობს მწერალი, რომ ის ღმერთია. ღმერთს სქესი არა აქვს, ამიტომ როგორ აისახება ის ფაქტი, რომ განკაცებულს სოფელი ვერ იცნობს და ანადგურებს, ხელოვანის გემოვნებაზეა დამოკიდებული). იმ მრავალფეროვან ლექსიკაში, მარიტას აღსაწერად რომ იყენებს გიორგი ლეონიძე, მკითხველისთვის სხვადასხვა მცირე თუ დიდ გეზისმომცემ მინიშნებას დებს. ერთი ასეთი დეტალია „მაისის გამონაყოფი“. თითქოს არაფერია უცნაური იმაში, ბროწეულის ყვავილს შედარებული მარიტა რომ მაისის გამონაყოფია, მაგრამ თუ მარიტას ისე შევხედავთ, რომ ის ალეგორიაა, მაშინ მივხვდებით, რომ ეს ტროპი სინამდვილეში დამოუკიდებელი საქართველოს შექმნის თარიღს, 1918 წლის 26 მაისს, უნდა გულისხმობდეს. როგორც კი გეზისმომცემ მცირე დეტალს ჩავეჭიდებით, ამის შემდეგ მეორე ვრცელი მინიშნება, კომპოზიტორმა ნიკო სულხანიშვილმა რომ დამოუკიდებელი საქართველოს ჰიმნის ტექსტის შექმნა სთხოვა ახალგაზრდა პოეტს, სხვა მნიშვნელობას შეიძენს. გიორგი ლეონიძე ამბობს, ჰიმნის ტექსტი არ დავწერე, თავი ხიფათში არ ჩავიგდეო. ეს ახსნა სხვადასხვანაირად შეიძლება გაიგოს მკითხველმა. თითქოს მომავლის გადმოსახედიდან გასაგები ხდება, დამოუკიდებელი ქვეყნის ჰიმნის ტექსტის ავტორს რეპრესიები არ ასცდებოდა; მაგრამ იმავდროულად სამშობლოს დამოუკიდებლობას ჰიმნი რომ მიუძღვნა, ეს საშურთან ერთად ურთულესი საქმეცაა – როგორ უნდა მოძებნო და შეარჩიო სწორი სიტყვები, სიმბოლოები, რომლითაც ჰიმნში სამშობლოს ადიდებ? წლების შემდეგ დამოუკიდებელ საქართველოს, მარიტას სახით, ძეგლი დაუდგა გიორგი ლეონიძემ. მან გულუხვად და დაუნანებლად დაახვავა მშვენიერების აღმნიშვნელი სიტყვები, ზოგი თავად შექმნა, ზოგიც ენის სიტყვათსაცავში მოიძია. როგორ გამოუვიდა ეს, მკითხველის შესაფასებელია. თუმცა მწერალი მოთხრობაშივე აღნიშნავს, ახლაც ვერ დავარწმუნებდი მარიტას (sc. სამშობლოს), რომ მის მიერ ხალიჩაზე ამოქსოვის ღირსი ლექსი ჯერაც არ დამიწერიაო…
დამოუკიდებელი საქართველო ვერ შევინარჩუნეთ და თავისუფლება ისე დავკარგეთ, რომ ქართველი ხალხი წლების განმავლობაში ამ საკითხზე დუმდა და ხმას ვერ იღებდა. როგორ აისახა ეს ყველაფერი მოთხრობაში? ყველა უხერხულობდა მარიტას სახელის ხსენებას, ბავშვიც კი შეყოყმანდებოდა ხოლმე, ხოლო თუკი ენაზე მოადგებოდა ეს სახელი, ენის ტარზევე შეირჩენდა და არც წარმოთქვამდა. რა შუაშია ბავშვი, რომელი ბავშვი ლაპარაკობს ქვეყნის დამოუკიდებლობაზე? არცერთი. მაგრამ მწერლის მიერ ბავშვის სახის შემოტანა ამ წინადადებაში ავტორის სათქმელს გასაგებს ხდის – ბავშვს ენაზე არაფერი ადგება, ბავშვის გაჩუმება ძნელია, მას რაღაც მაინც წამოსცდება, აი, საქართველოს დამოუკიდებლობის ხსენება კი ისე აუკრძალეს ქართველებმა თავს, რომ „ნამეგობრალებიც“ დადუმდნენ.
ნა- პრეფიქსი
აქვე უნდა აღვნიშნო, რომ წარსული დროის მიმღეობის მაწარმოებელი პრეფიქსი „ნა-“-თი ორი დიდი მწერალი, მიხეილ ჯავახიშვილი „ჯაყოს ხიზნებში“ და გიორგი ლეონიძე „მარიტაში“, მოთხრობებში გამოყენებულ ალეგორიაზე მიგვანიშნებს. თუ, სხვა ნა-თი დაწყებულ უამრავ სიტყვასთან ერთად (ნათავადარი, ნაკაცარი, ნამოურავალი, ნახიზნარი, ნაჭრილობევი და სხვ.), ჯავახიშვილი მოქმედების განვითარების ადგილად ტოპონიმ ნაშინდარს გვთავაზობს, როგორც დამოუკიდებელი საქართველოს დროშის ფერზე მინიშნებას, ლეონიძე ნა- პრეფიქსით პირველ რიგში მაისის ნაყოფზე, 1918 წლის გაზაფხულის მონაპოვარზე მიგვანიშნებს. პრეფიქსი „ნა-“ მოთხრობაში „მარიტა“ არაერთხელ გვხვდება, ის გზამკვლევივითაა და ამ პრეფიქსით დაწყებულ თითქმის ყველა მიმღეობას კონკრეტულ მინიშნებასთან მივყავართ: მარიტა ბროწეული ყვავილის ნაელვებია, მზის ნაბადები, სხივთა ნაგალობარია და ის დამოუკიდებელი საქართველოს ხანმოკლე პერიოდზე მიგვითითებს; ბროწეულის ყვავილი მაისში რომ იშლება აგვისტოს ბოლომდე ჰყვავის; საქართველოს დამოუკიდებლობა მისი მოპოვებიდან მესამე წლის თებერვალში დაგვაკარგინეს, მაგრამ აგვისტოს აჯანყებამ საბოლოოდ დაუსვა მასზე ოცნებას წერტილი.
დამოუკიდებლობას, თავისუფლებისკენ სწრაფვას მარტო გარეშე მტერი არა კლავს. არანაკლები წვლილი იდეის მოსპობაში ხალხსაც მიუძღვის. სოფელიც და მოსახლეობაც დამნაშავეა ქვეყნის დამოუკიდებლობის დასამარებაში, რადგან მან ვერ მოუარა, ვერ უპატრონა, ვერ შეიფერა და ვერ შეიშნოვა ბუნების ნაბოძები. უმეცარმა ადამიანებმა მეუფროსემდის მისულ ბალბალუკას ნაენავს გადააყოლეს, რაც რამ საუკეთესო ჰქონდათ. ალეგორია გამჭვირვალეა და ადვილად გასაგები. ამიტომაცაა ასეთი ადამიანების საქციელი ნამხეცარი და ნაპირუტყვალი დროის გადმოსახედიდან.
მოთხრობაში არც მარიტას დასჯის დღეა ჩვეულებრივი სიტყვებით აღწერილი, თუკი მათ „ნა-“ პრეფიქსიანი სიტყვების ფონზე განვიხილავთ. ნაცრისფერი, ნაწვიმარი, ნაცივარი დღე და ნაფლეთებიანი ცა თითქოს ამართლებს, რატომ ვერ გამოესარჩლა მარიტას ვერავინ – ვის უნდა ცივ ამინდში გარეთ გასვლა და ნათბილარი ლოგინის დატოვება?! არადა, ნაგვიანებია, როცა ამოიცნობენ წამებულში ნამეგობრალები მაისის გამონაყოფს. მხოლოდ მიწას არ შერცხვება მარიტას მიბარება (აკაკის ლექსიდანაც ვიცით, რატომ..). მარიტას წართმევამ სოფელი ლამის გააუდაბნოვა, დაუჯერებელ ზღაპარს დაემსგავსა მისი ამბავი. მაგრამ მოთხრობა მაინც არაა პესიმისტური, რადგან გიორგი ლეონიძე მას ასე ამთავრებს: ნაეზოვარზე, ნამოსახლარი, სახლისნაკედლარზე ბროწეული მაინც ამოსულიყო. და თუ ბროწეული მარიტაა და მარიტა დამოუკიდებელი საქართველო, ეს იმას ნიშნავს, რომ წინ იმედია და დამცრობილ, გავერანებულ, გაუბედურებულ საბჭოთა საქართველოშიც ამოვარვარდება კიდევ ერთი ხე, რომელსაც სოფელი, თუ მან ჭკუა ისწავლა საკუთარ შეცდომებზე, გაუფრთხილდება და შეისისხლხორცებს.
საკუთარ სახელთა სიმბოლიკა
თუკი მარიტას ალეგორია მისაღებია, მაშინ ისიც უნდა ითქვას, რომ გედია ნათელიძის სახელი და გვარიც სიმბოლურია. გარდა იმისა, რომ მისი გვარი სიტყვა „ნათელს“ უკავშირდება და მარიტამ ნათელთან ვერ იქორწინა, ალბათ გედიაც სიტყვა „გედს“ უნდა დავუკავშიროთ. გედიასთან მარიტას ურთიერთობა გედის უკანასკნელ სიმღერასავითაა, უპოვარი, უქონარი, ღარიბი გედია ცხოვრების დასაწყისშია ამგვარი. თუ მას დააცლიან, ის გედად იქცევა, თუ მას დააკვირდებიან, უნდა მიხვდნენ, რომ მასთან ახლოსაც ვერ მივა მგლისფერი, ყომრალი, მლაშე, გულზვიადი, უნდო, უყვარული შეთე.
ათეული წლები გავიდა საქართველოს დამოუკიდებლობის დაკარგვიდან, სანამ 1956 წლის მარტში დემონსტრაციებზე არ გაისმა მოთხოვნა, დამოუკიდებლობა და თავისუფლება საქართველოსო. ეგებ სახელი „მარიტაც“ ტყუილად არ შეარჩია მწერალმა? ეგებ „მარიტა“ და „მარტი“ სიტყვების მიმსგავსება უადგილო არ იყოს და ესეც ერთი მცირე დეტალი იყოს მოთხრობის ალეგორიის გასაგებად, თუკი მარიტა ნამდვილად დამოუკიდებელი და თავისუფალი საქართველოს სიმბოლური სახეა?
ბროწეულის ხე და სილამაზის იდეა
და ბოლოს, რატომ იწყება და მთავრდება მოთხრობა ბროწეულის ხით, რატომ ირჩევს მწერალი კომპოზიციის შესაკრავად ამ მხატვრულ სახეს? პასუხი, ერთი შეხედვით, ძალზე მარტივია: დასაწყისში მთხრობელი ამბობს, არ მჯერა, რომ იგი სხვა ყვავილივით დაჭკნება და ჩამოცვივდება, განქარდება და ამტვერდებაო; ხოლო დასასრულს მას უხარია, რომ ბროწეული თავისით ამოვარვარებულიყო, უღიმოდა ცეცხლისფრიანი ბროწეულის ყვავილი მარიტას სახესავით ალაკრული, მხიარული, მზიანი და არ სჯეროდა, რომ ამ მტვერსა და ნაგავში ასეთი ბრწყინვალე ყვავილიანი ხე ამოსულიყო თავისითო. ორჯერ გამოყენებული სიტყვა „თავისით“ მრავლისმთქმელია. დამოუკიდებლობისა და თავისუფლებისკენ სწრაფვა დამუნჯებულ და დაჩიავებულ გარემოში თავისით იხარებს. ვიღაც ფიქრობს, რომ ამგვარი დიადი იდეის ჩასახვას მოვლა სჭირდება, მაგრამ თურმე ასე არ არის. ნებისმიერ გარემოში ამოიზრდება დიადი იდეა (დიადი იდეები მშვენიერი და ლამაზია), მაგრამ უკვე ამის შემდეგ სჭირდება მის ნაყოფს მოვლა და გაფრთხილება. საიდან მოდის, სად მიდის, სად იკარგება სილამაზე? გლეხის ქალი ეთერიც უბადრუკ გარემოში დაიბადა და გლეხის ქალი მარიტაც ჩაჩიკას შვილია – უცნაურია, მაგრამ ფაქტია, გარემო კი არ ქმნის სილამაზეს, სილამაზე თავისით იბადება! ასე რომ, დროებით მიფარებულ სილამაზეს გაქრობა არ უწერია და არავინ იცის, როდის და რა სიმძლავრით იფეთქებს ის…
P.S. – ლეღვის ხე
დიდი მადლობა მინდა გადავუხადო ნიუტონის სკოლის მოსწავლეებს – გიორგის, ლანას, ელენეს, სანდროს, ნიკას – რომლებიც გაკვეთილზე ამ წერილში გამოთქმული იდეების დახვეწაში დამეხმარნენ. განსაკუთრებული მადლობა ეკუთვნის ლუკა ვაშაყმაძეს, რომელმაც ლეღვის ხეს გამობმულ ჩაჩიკას ქოხის უგულებელყოფა არ მაპატია.
– ლუკა, მეც შევნიშნე, რომ ჩაჩიკას ქოხი ლეღვის ხესაა გამობმული, ინტუიცია მეუბნება, ტყუილად არ გამოიყენებდა მწერალი ამ დეტალს, მაგრამ ვეღარ ვხსნი, რატომ ეს და არა სხვა ხე. როცა რაღაც დეტალს შენიშნავ, ხომ იცი, რომ ის აუცილებლად უნდა აიხსნას, წინააღმდეგ შემთხვევაში, რა აზრი აქვს მის წინ წამოწევას?
ლუკამ არ დაიზარა და, ძველი აღქმის გარდა, ლეღვის ხეზე მარკოზის სახარებიდანაც მოიძია ციტატა. ასე მივიდა ლუკა დასკვნამდე, რომ ალბათ მარიტა დაწყევლილი და განწირული იყო თავიდანვე, რადგან ურწმუნო ერის საქმეები ნაყოფს ვერ გამოიღებსო. თანაც, ლეღვის ხე თავისი ფართო ფოთლებით იმ სირცხვილსაც მალავდა, რომელშიც ულამაზესი მარიტა იზრდებოდაო.
რას იტყვით, მივიღოთ ლუკას ვარაუდი?
