საფეხმავლო საჯარო სივრცეების მნიშვნელობის გაზომვა [ქალაქში] შეუძლებელია.
მაგრამ ასევე შეუძლებელია გავზომოთ მეგობრობა, სილამაზე, სიყვარული და ერთგულება.
პარკები და სხვა საფეხმავლო სივრცეები აუცილებელია ქალაქის ბედნიერებისთვის.
ენრიკე პენიალოსა ლონდონიო (Enrique Peñalosa Londoño),
ქ. ბოგოტის (კოლუმბია) ყოფილი მერი
ქალაქების ზრდა ან სხვაგვარად, ურბანიზაცია, გლობალური მასშტაბის მზარდი პროცესია, რომელსაც ადამიანებისთვის სხვადასხვა შესაძლებლობა და საფრთხე მოაქვს – ერთი მხრივ, იგი ქალაქების მოსახლეობას მრავალფეროვან სამუშაოსა და სერვისებს სთავაზობს, მეორე მხრივ კი, ქალაქებისა და მისი მოსახლეობის ზრდა კითხვის ქვეშ აყენებს ურბანულ დასახლებებში ცხოვრების, შრომის, ჯანმრთელობის დაცვის, ეკოლოგიური მდგომარეობისა და ზოგადად, ქალაქების მდგრადი განვითარების საკითხებს.
დღეს დედამიწელთა უმეტესობა ურბანულ სივრცეში ცხოვრობს. 2005 წლიდან ქალაქების მოსახლეობამ გაასწრო სოფლად მცხოვრებლების რაოდენობას. ქალაქები ადამიანების მთავარ საცხოვრებელ ადგილად გადაიქცა და ეს ტენდენცია მზარდია. გაეროს მონაცემებით, 2050 წელს დედამიწის მოსახლეობის ორი მესამედი(!) ქალაქში იცხოვრებს. შედარებისთვის გავიხსენოთ რომ 1900 წელს, ქალაქებში, დედამიწის მცხოვრებთა მხოლოდ 16% ცხოვრობდა! მიმდინარე სწრაფი ურბანიზაციის პირობებში აქტუალური ხდება ადამიანისა და ბუნების ურთიერთქმედების თავისებურებების სწორი აღქმა და შეფასება, განსაკუთრებით ურბანულ გარემოში.
ყველას მოგვეხსენება, რამდენად მნიშვნელოვანია ქალაქებისა და საზოგადოების განვითარებისათვის მცირე და საშუალო ბიზნესის განვითარება. ამ ბიზნესების უმრავლესობა ქალაქებში მდებარეობს და მათ დინამიკურობაზე, შრომასა და სიახლისადმი სწაფვაზეა დამოკიდებული ქალაქის ცხოვრება და მისი განვითარება. დასავლეთის დემოკრატიულ ქვეყნებში, მცირე და საშუალო ზომის საწარმოები სამუშაო ადგილების ნახევარზე მეტს ქმნიან და უამრავ ადამიანს აძლევენ ღირსეული შრომის საშუალებას. მაგრამ რამდენად მნიშვნელოვანია ქალაქისთვის პარკები, სკვერები თუ სხვა მწვანე ნარგავები, რომლებიც ქალაქების პეიზაჟის განუყოფელი ნაწილია?
ალბათ ძნელია, წარმოიდგინო პარიზი ბულონის ტყის (Bois de Boulogne), ბერლინი – თიერგარტენისა (Tiergarten) და ნიუ-იორკი – სენთრალ პარკის (Central Park) გარეშე. იგივე შეიძლება ვთქვათ თბილისზეც. რა იქნებოდა თბილისი ვაკის, ვერის ან მთაწმინდის პარკების გარეშე? რამდენად საინტერესო იქნებოდა თბილისი ბოტანიკური ბაღისა და მუშთაიდის პარკის გარეშე? ალბათ დამეთანხმებით, რომ ჩვენი ქალაქი, პარკების, გზისპირა და მტკვრისპირა ხეივნებისა და სკვერების გარეშე ბევრად უფრო ღარიბი, ცხელი, მტვრიანი და ულამაზო იქნებოდა. მაგრამ, მაინც რატომ არის აუცილებელი პარკებისა და ზოგადად, მწვანე ნარგავების გაშენება ქალაქებში? რას აკეთებენ პარკები ისეთს, რაც ასე მნიშვნელოვანია?
ამ კითხვებზე პასუხები, როგორც წესი, არაერთმნიშვნელოვანია და ბაღების, პარკებისა და მწვანე მასივების ქალაქში გაშენების არგუმენტაცია პასუხებს სხვადასხვა სამეცნიერო დისციპლინიდან მოიხმობს: გეოგრაფია, ბოტანიკა, ბიოქიმია, ბიოფიზიკა, ურბანისტიკა, ქალაქგეგმარება, არქიტექტურა, სამედიცინო მეცნიერება, კლიმატოლოგია და სხვა.
მსოფლიოს მასშტაბით უამრავი კვლევა მიმდინარეობს ქალაქების ეკოლოგიისა და ურბანული გამოკვლევის, ურბანული პარკების (როგორც ქალაქის ეკოსისტემის შემადგენელი ნაწილის) მიერ ქალაქისთვის გაწეული მომსახურების პოტენციალისა და მნიშვნელობის შესახებ. ეს კვლევები ემსახურება ქალაქის მდგრადი განვითარებისა და მის მცხოვრებთა კეთილდღეობის სამომავლოდ სწორად დაგეგმვას.
უნდა აღვნიშნოთ ერთი ტერმინი, რომელიც შედარებით ახალია და ქალაქის ეკოსისტემის დახასიათებისთვის არის აუცილებელი – ეკოსისტემების სერვისები: ეკოსისტემების სერვისები წარმოადგენენ იმ პირობებსა და პროცესებს, რომელთა მეშვეობითაც ბუნებრივი ეკოსისტემები და ორგანიზმები, რომლებიც ამ სისტემებში ცხოვრობენ, ხელს უწყობენ დედამიწაზე ადამიანის სიცოცხლისუნარიანობას. გლობალური მასშტაბით, ეს პირობები და პროცესები ინარჩუნებენ ბიომრავალფეროვნებას, ხელს უწყობენ საქონლის წარმოებას (მაგ. საკვები) და სერვისების მიწოდებას: მაგალითად, ნარჩენების ასიმილაცია, ჰაერისა და წყლის გაწმენდა, მტვრის შთანთქმა, ჰაერიდან მავნე გაზების აბსორბცია და სხვა. ეს პროცესები ადამიანის დედამიწაზე ცხოვრებისა და გადარჩენის აუცილებელ პირობას წარმოადგენენ და მათ გარეშე ადამიანის ცხოვრება ჩვენს პლანეტაზე შეუძლებელი გახდებოდა..
როგორი ქალაქია საცხოვრებლად კარგი?
თუ ქალაქის ეკოლოგიასთან დაკავშირებული კვლევების ხედვაზე ვისაუბრებთ, ურბანული (ქალაქის, საქალაქო) ეკოსისტემების სერვისების შინაარსის გაგება და შესწავლა აუცილებელია ისეთი ქალაქის წარმოსადგენად, რომელშიც:
- მცირეა ჰაერის, წყლისა და ხმაურისმიერი დაბინძურება;
- შენობებისა და ნაცრისფერი ინფრასტრუქტურის განლაგება ჰარმონიზირებულია ქალაქის მწვანე სივრცესთან, ისე, რომ ეს ხელს უწყობს ქალაქის მცხოვრებთა სოციალურ კავშირებსა და შეკავშირებას, ქალაქელთა ჯანმრთელობას, უსაფრთხო საცხოვრებელი გარემოს ჩამოყალიბებას;
- ქალაქის რესურსები ისეა გადანაწილებული, რომ ისინი ყველასთვის ხელმისაწვდომია და ეს ხელს უწყობს ეკონომიკის განვითარებასა და ადამიანთა კეთილდღეობას.
დღეს ეკოლოგიური სისტემების მდგომარეობა დედამიწაზე სავალალოა: გაეროს 2005 წლის „ათასწლეულის ეკოსისტემების შეფასების კვლევის პროექტმა“ -Millennium Ecosystem Assessment (MA), დაადასტურა, რომ მსოფლიო ეკოსისტემების 60%-ზე მეტი ან დეგრადირებულია ან მათი არსებული წესებით გამოყენება არამდგრადი გარემოს ჩამოყალიბებას უწყობს ხელს. მზარდია იმ შემთხვევების რაოდენობაც, რომლებიც ადასტურებენ, რომ ცვლილებები, რომლებიც გამოწვეულია ადამიანის საქმიანობით (განსაკუთრებით მბიომრავალფეროვნების შენარჩუნების კუთხით), ხშირად შეუქცევადი ხასიათისაა, რაც, სავარაუდოდ, უარყოფითად აისახება ზოგადად განვითარებასა და კაცობრიობის კეთილდღეობაზე.
ამ რთულ პროცესს, რომელიც ადამიანს, მის საცხოვრებელ სივრცესა და ბუნებრივ გარემოს მოიცავს, სჭირდება სწორი გაგება და მართვა. საჭიროა ადამიანის საცხოვრებელ და სამოძრაო სივრცეში გარემოს მდგრადობის შესანარჩუნებლად გაწონასწორდეს ამ სივრცის შემადგენელი, მჭიდროდ უერთიერთდამოკიდებული ფაქტორების სოციალური, ეკონომიური, კულტურული და ეკოლოგიური მახასიათებლები. მე-19 საუკუნეში დაწყებული ინდუსტრიული რევოლუციის შედეგად პლანეტარული მასშტაბით ადამიანის ეკონომიკური აქტივობის ზრდამ და ინტენსიფიკაციამ შეცვალა დედამიწა. 1820-დან 2003 წლამდე მსოფლიოს მთლიანი შიდა პროდუქტი 60-ჯერ გაიზარდა (Maddison A, 2007), ხოლო მოსახლეობა – 6-ჯერ. ეკონომიკურმა ზრდამ შედეგად მოსახლეობის ცხოვრების სტანდარტების საგრძნობი გაუმჯობესება მოიტანა, თუმცა ეკონომიკურ და სოციალურ განვითარებას თავისი საფასურიც მოჰყვა – გაუარესდა ადამიანის გარშემო არსებული ბუნებრივი გარემო.
საფრთხის ქვეშ დადგა დედამიწაზე სიცოცხლის მხარდამჭერი გლობალური ეკოლოგიური სისტემები (ამაზონიის მარადმწვანე ტყეების ფართობის შემცირება, პოლარული რეგიონებში ყინულის საფარის დნობა, ტროპიკულ რეგიონებში მზარდი დეზერტიფიკაცია, სხვა რეგიონული თუ ლოკალური გამოწვევები). სამწუხაროდ, გლობალურ ბიო-ფიზიკურ სისტემებსა და ადამიანის მიერ შექმნილ ეკონომიკურ, პოლიტიკურ და სოციალურ სისტემებს შორის მკაფიო სახიფათო ასიმეტრია გამოიკვეთა, რომელიც საფრთხეს უქმნის კაცობრიობის განვითარების მდგრადობასა და მსოფლიო ეკოსისტემების ფუნქციონირებას მიმდინარე გლობალური ურბანიზაციის ფონზე.
ერთ-ერთი ყველაზე მწვავე სოციალური გამოწვევაა ურბანული ეკოსისტემების დეგრადაცია და იმ მომსახურების (სერვისების) შემცირება-შეზღუდვა, რომლებსაც ეს სისტემები ქალაქის მცხოვრებლებს აწვდიან. ბოლო ათწლეულის განმავლობაში, გამოჩნდა საკმაოდ ბევრი კვლევა, რომლებიც ურბანული ეკოსისტემების სერვისებს (უეს) შეეხება. ამან დიდად შეუწყო ხელი ჩვენი ცოდნის გაღრმავებას უეს-ის შესახებ მათი ბიოფიზიკური, ეკონომიკური და სოციო-კულტურული მიმართულებებით. მეტიც, უეს განხილულ იქნა რამდენიმე გლობალური ინიციატივის ფარგლებში. კერძოდ, ეკოსისტემების სერვისები შეისწავლა „ათასწლეულის ეკოსისტემების შეფასების“ პლატფორმამ – Millennium Ecosystem Assessment-ის (Millennium Ecosystem Assessment, MA 2005, United Nations), „ეკოსისტემებისა და ბიომრავალფეროვნების ეკონომიკის“ – TEEB 20114 პლატფორმამ და IPBES-მა, რომლებიც წარმოადგენს საერთაშორისო, მთავრობათაშორის სამეცნიერო-პოლიტიკურ პლატფორმებს, რომელიც ორგანიზებულია გაეროში შემავალი ოთხი ორგანიზაციის, UNEP, UNESCO, FAO და UNDP-ის საფუძველზე. ამან, შესაბამისად, გამოიწვია უეს-სადმი ყურადღებისა და ინტერესის ზრდა, მისი ჩართვა ურბანული პოლიტიკის დისკუსიებში, მაგრამ მიუხედავად იმისა, რომ დედამიწის მოსახლეობის ნახევარზე მეტი დღეს ქალაქებში ცხოვრობს, ურბანული ეკოსისტემებისადმი ყურადღება კვლავ ძალიან მოკრძალებულია, თუ მას შევადარებთ მაგალითად, ტყეებისა და სანაპირო ზოლის ეკოლოგიურ საკითხებს. დღევანდელი მდგომარეობით, მიუხედავად დღეს არსებული ურბანული გამოწვევებისა, რომლებიც მოიცავენ კლიმატის ცვლილებას, მოსახლეობის დემოგრაფიულ დაბერებასა და ბუნებრივი რესურსების შემცირება-დეგრადაციას, ურბანული ეკოლოგიური სისტემების მიერ ქალაქების გარემოსთვის გაწეულ მომსახურებასთან და ეკოსისტემების სერვისებთან დაკავშირებული კვლევები და მათი გავლენის შეფასება ქალაქის ცხოვრებაზე ნაკლებად ვრცელდება.
გამოკვლევების ეს დეფიციტი შეეხება ეკოსისტემების სერვისების მიწოდება-მოთხოვნის თანაფარდობას და მის გამოყენებას ქალაქგეგმარებაში, ქალაქის სივრცეების დაგეგმვისას სხვადასხვა დონეზე.
პარკებისა და მწვანე სივრცეების მნიშვნელობა, განსაკუთრებით ურბანულ გარემოში, ძალიან დიდია შემდეგი ძირითადი ეკოსიტემების სერვისების გამო:
- პარკები ამცირებენ ურბანულ სივრცეში წარმოქმნილ მაღალ ტემპერატურას, დაჩრდილვითა და ევაპოტრანსპირაციის მეშვეობით – (ინგლ. evapotranspiration – წყლის სხვადასხვა ზედაპირიდან (მიწიდან – „ევაპორიზაცია„ და მცენარეებიდან – „ტრანსპირაცია) აორთქლების ინტეგრირებული პროცესი, რომელიც ზედაპირის გაგრილებას იწვევს);
- პარკები ხელს უწყობენ ლოკალური ქარის წარმოშობას ქალაქებში, პარკების ბრიზული ნაკადებით (პარკის თავზე არსებული გრილი ჰაერი ქრის მიმდებარე ცხელი შემოგარენის მიმართულებით);
- პარკები არბილებენ ლოკალური წვიმისა და მაღალი ტემპერატურის შესაძლებლობებს, რომლებსაც ხელს უწყობს ურბანული „სიცხის კუნძულების“ ეფექტი;
- პარკების ხე-მცენარეები შთანთქავენ ნახშირორჟანგს (ე.წ. Carbon sequestration, ინგლ.) და ატმოსფეროს სხვა დამაბინძურებლებს და „ინახავენ“ ატმოსფეროდან შთანთქმულ ნახშირბადს (ე.წ. Carbon storage, ინგლ.);
- აჩერებენ ნიადაგის ეროზიულ პროცესებს, ამცირებენ ნიაღვრული წყლების ზემოქმედებას (ე.წ. run-off water flow) ქალაქებში, რითაც ამცირებენ დატვირთვას ქალაქის საკანალიზაციო და ნიაღვრულ სისტემებზე;
- ხელს უწყობენ მწერების მიერ დამტვერვის პროცესს, ურბანულ ეკოლოგიურ ნიშებში;
- ასუფთავებენ წვიმისა და სხვა ჩამდინარე/ნიაღვრულ წყლებს;
- ხელს უწყობენ სხვადასხვა სახეობების გამრავლებასა და რაოდენობის ბიოლოგიურ კონტროლს, ეკოსისტემის ფარგლებში;
- ქმნიან საცხოვრებელ გარემოს – ჰაბიტატს – ცოცხალი ორგანიზმებისათვის და სხვადასხვა სახის ბიოტური თუ აბიოტური ფაქტორების ჩამოსაყალიბებლად;
- უზრუნველყოფენ ეკოლოგიური ნიშის და სისტემების გენეტიკურ მრავალფეროვნებას;
- ამცირებენ და ფანტავენ ურბანული სივრცეებისათვის დამახასიათებელ ხმაურს;
- ქმნიან უნიკალურ რეკრეაციულ და კულტურულ ღირებულებას.
როგორც ვხედავთ, საქალაქო (ან ურბანული) პარკები, თავიანთი მნიშვნელობითა ფუნქციით ფასდაუდებელი და უნიკალური აქტივია საქალაქო სივრცესა და ინფრასტრუქტურაში. ეკოსისტემები, რომლებსაც პარკები ქმნიან, იმდენად მრავალმნიშვნელოვანია, რომ მათი ფართობების შემცირება ან მოვლა-პატრონობის არაპრიორიტეტულ მიმართულებად გამოცხადება პირდაპირ აისახება ქალაქში გაუარესებულ – ეკოლოგიურ, მოსახლეობაში კი – ფსიქოლოგიურ მდგომარეობაზე. პარკები, სკვერები, ქუჩის ხეივნები და სხვა მწვანე ნარგავები („მწვანე ინფრასტრუქტურა“) არა მხოლოდ ქალაქის „მწვანე ფილტვებია“ (მე ვიტყოდი რომ ისინი უფრო „ფილტრებია“, ლ.ა.), არამედ მათი მეშვეობით იქმნება ქალაქის უნიკალური სახე, ხდება მისი აღქმა და იქმნება ქალაქის მხოლოდ მისთვის დამახასიათებელი პროფილი, რომელთა გარეშეც თბილისი, მიუხედავად მისი მრავალათასწლიანი ისტორიისა, ერთი უსახო, ნაცრისფერი, გადახრუკული ქალაქი იქნებოდა.
