მიუხედავად დატვირთული გრაფიკისა, ვახერხებ, წელიწადში რამდენიმე დღით მაინც შევდგა ფეხი 3000 მეტრ სიმაღლეზე და იქიდან შევხედო მთვარეს. ვისაც ერთხელ მაინც დაუნახავს მთის მწვერვალიდან სავსე მთვარე, გაახსენდება, რა მშვენიერია იგი, ხოლო ვისაც ჯერ არ განგიცდიათ ეს სილამაზე, გირჩევთ, ნუ დააყოვნებთ. თუ ჩემი არ გჯერათ, თვალი გადაავლეთ ლიტერატურას, ფერწერას, მუსიკას – რამდენი ხელოვანის შთაგონების წყაროდ ქცეულა იგი.
არა, არ ვაპირებ, ჩემს ბლოგში პოეტების თვალით დანახულ მთვარეზე გესაუბროთ; მე მინდა, იგი ქიმიკოსის თვალით დაგანახვოთ.
მოდი, წარმოვიდგინოთ, რომ მთვარეზე დავაბიჯებთ. ეს გასეირნება ისეთივე იოლი არ იქნება, როგორსაც ჩვენს მშობლიურ დედამიწაზე ვართ მიჩვეული. მთვარეზე სეირნობისას ფიზიკის არაერთი კანონი უნდა გავითვალისწინოთ. მაგალითად, წარმოიდგინეთ, რომ დაღლილმა სადღაც ჩაიმუხლეთ და ისვენებთ. უცებ შეამჩნიეთ, რომ თქვენკენ დიდი ხნის უნახავი ახლობელი მოდის (ჯერ დედამიწაზე შეხვედრა რა არის ასეთ ადამიანთან და ახლა – მთვარეზე…). სიხარულისგან შეჰყვირეთ და მის შესახვედრად წამოხტით. ჰოდა, ამ წამოხტომის წყალობით აფრინდით კიდეც დაახლოებით 28 მეტრზე… მთვარეზე “სხვა” კანონები მოქმედებს, რომელთა ცოდნის გარეშე ვერ ვიმოძრავებთ, ვერ ვისუნთქებთ, ვერ შევჭამთ და დავლევთ… აი, ქიმიის კანონები კი უცვლელი რჩება. მთვარეზე, და არამარტო იქ, ჟანგვა-აღდგენის, მიმოცვლის, დაშლის რეაქციები ისევე მიმდინარეობს, როგორც “ჩვენთან”. ეს იმიტომ, რომ ქიმიური კანონზომიერებები მთელი სამყაროსთვის ერთნაირია, საყოველთაოა. სწორედ ამიტომ ჩავსვი ბრჭყალებში სიტყვა “ჩვენთან”.
კიდევ რით არის საინტერესო მთვარის ცქერა ქიმიკოსისთვის? რატომ ვიყურებით ცაში, როცა ჩვენი კვლევის ობიექტები ერთი ციცქნა, თვალით უხილავი ნაწილაკებია და ისინიც აქვე, ხელის გაწვდენაზე გვაქვს?
ძალიან ძნელია რაიმე ახლის სწავლა თვალსაჩინოების გარეშე. ტექსტის დაზეპირების დროსაც კი რთული სიტყვების დახსომებას რაღაც კარგად ნაცნობთან პარალელის გავლებით ვცდილობთ. მით უფრო რთულია საბუნებისმეტყველო დისციპლინების თვალსაჩინოების გარეშე შემეცნება. საბედნიეროდ, დღეს უკვე პრაქტიკულად ყველა სკოლა ქიმიური ლაბორატორიებით არის აღჭურვილი, მაგრამ არის ქიმიაში ისეთი საკითხებიც, რომელთა ასახსნელად სასკოლო პირობებში ცდას ვერ ჩაატარებ. ასეთია, მაგალითად, ატომის აღნაგობა – ერთ-ერთი ფუნდამენტური საკითხი, რომელიც ქიმიის დაწყებისთანავე ისწავლება. ატომის აღნაგობაში ბევრი რამ არის “ბუნდოვანი” (და არამარტო მოსწავლეებისთვის). ძნელია, გასაგებად აუხსნა მოსწავლეს, რომ პაწაწინა, თვალითა და მიკროსკოპით უხილავი ატომის ბირთვიც კი, თავის მხრივ, ციცქნა ნაწილაკებისგან შედგება, ხოლო გარს კიდევ უფრო პატარა ნაწილაკები უვლიან. რა აიძულებს ამ ნაწილაკებს, ერთად იყვნენ, რა აიძულებს ღარიბ-ღატაკ ელექტრონს, რომელსაც მასაც კი არ გააჩნია, ატომბირთვის გარშემო მუხლჩაუხრელად იბზრიალოს? ამ საკითხის ახსნისას თვალსაჩინოებისთვის უმეტესად დიაგრამებს ვიყენებთ, მაგრამ უფრო თვალსაჩინო მასალა ჩვენ გარშემო, მაკროსამყაროშია.
მთვარე დედამიწას დაახლოებით ისევე უვლის გარს, როგორც ელექტრონი ატომბირთვს. როგორ წარმოგვიდგენია სამყარო ერთი პაწაწინა ციური სხეულის – მთვარის გარეშე? რამდენი რამ შეიცვალება სამყაროში, ის რომ “სხვაგან გადაიტანოს” ვინმემ? ასეა ატომშიც. ელექტრონი გარს უვლის ატომბირთვს, მაგრამ მისი მოცილებისას ატომბირთვი რადიკალურად იცვლის ცხოვრების წესს – იმუხტება და აგრესიული ხდება, იჟანგება და დაუძინებელ მტრად ექცევა გვერდით მდგომებს (არადა, მანამდე რა მშვიდად, უდრტვინველად ცხოვრობდა!).
ატომბირთვი დადებითად არის დამუხტული. სამყაროს კი პოლარიზება არ უყვარს. იგი მუდამ წონასწორობის დაცვას ცდილობს. ჩვენი ცხოვრების ერთ-ერთი მთავარი საზრუნავიც ხომ წონასწორობის დაცვაა – სიარულისას, საუბრისას, გაკვეთილის ახსნისას, გაბრაზებისას და… ყველაზე ახლობელ და საყვარელ ადამიანთან ურთიერთობისასაც კი. პროტონის დადებითი მუხტის საკომპენსაციოდ სამყარომ ელექტრონი გამოიგონა და ატომბირთვს ორბიტაზე დაუყენა სადარაჯოდ. გუშაგს კი დასაცავი ობიექტის მთელ პერიმეტრზე დაცვა ევალება, ამიტომ ელექტრონიც გარს უვლის ატომბირთვს – იგი ძალიან მუყაითი მცველია, წამით არ შეისვენებს, წამით არ ჩაიმუხლავს.
რამდენი ასეთი დარაჯია საჭირო ატომბირთვისთვის? რამდენი პროტონიც არის მასში. ყველა პროტონს საკუთარი მეურვე ჰყავს მიჩენილი. რაც უფრო დიდია ატომბირთვი, რაც უფრო მეტი პროტონია მასში თავმოყრილი, მით უფრო დიდია საფრთხე და მით უფრო მეტი ელექტრონი იცავს მას. ამასთან, ისინი, როგორც ბრძოლისას ლეგიონები, შრეებად არიან განლაგებულნი.
რა აიძულებს ელექტრონს, ასე თავდაუზოგავად და საუკუნოდ ემსახუროს თავის პროტონს? ეს მიზიდულობის ძალაა – თვალით უხილავი, ენით აუწერელი, ხატით გადმოუცემელი ფენომენი. როგორ ჰგავს, არა, სიყვარულს? მეგობარი მარტო ის კი არ არის, ვისთვისაც ხელი გაქვს ჩაჭიდებული; მეზობელ სადარბაზოშიც შეიძლება ცხოვრობდეს ადამიანი, რომელთანაც ეს “მიზიდულობის ძალა” გაკავშირებს. რაც უფრო დიდია ეს ძალა, მით უფრო მტკიცეა კავშირი და მით უფრო დიდი ენერგიაა საჭირო მის დასარღვევად, ხოლო თუ ასეთი ენერგია მოიძებნა, მით უფრო მტკივნეულია გახლეჩა.
კიდევ ერთი საინტერესო საკითხი: თუ დადებითი და უარყოფითი მუხტის მქონე ნაწილაკები, პროტონები და ელექტრონები, ერთმანეთს იზიდავენ, მაშინ რატომ ბოლომდე არ მიიზიდავს პროტონი ელექტრონს, რატომ არ ჩაიხუტებს გულში, რატომ რჩება მათ შორის მანძილი? ისევ და ისევ წონასწორობით დასაცავად. პროტონსა და ელექტრონს შორის დისტანცია რომ გაქრეს, წონასწორობა დაირღვევა. პროტონები და ელექტრონები ჰომო საპიენსებს სწორედ ამ დისტანციის შერჩევასა და გათვლაში გვჯობიან. ამიტომაც არის მათი კავშირი უფრო მტკიცე და შეხმატკბილებული, ვიდრე ჩვენი.
მაინც როგორ ახერხებენ ისინი ამ დისტანციის (და ჰარმონიის) შენარჩუნებას? – მოძრაობით. რაც უფრო ძლიერ იზიდავს პროტონი ელექტრონს, მით უფრო სწრაფად ტრიალებს ეს უკანასკნელი მის გარშემო და ინარჩუნებს თავის ტრაექტორიას ორბიტალზე.
რამდენ რამეს გვასწავლიან ატომები… საყვარელი ადამიანების, მათ შორის – მოსწავლეების, დიდი სიყვარული იმას როდი ნიშნავს, ეს “საურთიერთობო” დისტანცია არ დავიცვათ…
