შეიცვალა სოციალურ-პოლიტიკური პარადიგმა: დაინგრა საბჭოთა კავშირი და მასთან ერთად შეფასების კრიტერიუმები, მოხდა ღირებულებათა პრინციპული გადაფასება, სრულიად ახლებურად გაიაზრეს მწერლისა თუ პიროვნების უფლებები. შეიცვალა პიროვნებისა და საზოგადოების ურთიერთობის კომუნიკაციური ველი, ინფორმირების არხები. ლიტერატურა, როგორც მასკომუნიკაცია და როგორც საზოგადოებრივი ცნობიერების ჩამოყალიბების ინსტიტუტი, ჩაანაცვლა მასობრივი ინფორმაციის საშუალებებმა, რის გამოც შეიცვალა ესთეტიკური კრიტერიუმები. ინფორმაციის ადრესატად ფართო საზოგადოების აღიარებამ გამოიწვია კომუნიკაციის სტილისტური რეგისტრის შეცვლა, რაც დაბალი გემოვნების ადრესატზე ორიენტირდა. მასის მდარე მოთხოვნამ შეცვალა, გაამარტივა გამოხატვის ფორმები. კომუნიკაციური სივრცის შეცვლამ შეცვალა დამოკიდებულება ავტორსა და მკითხველს შორის, შესაბამისად, შეიცვალა კოდი – ტექსტი (ლიტერატორისთვის ესთეტიკური კოდია პრიორიტეტული, ჟურნალისტისთვის – ინფორმაციული. პუბლიცისტიკისთვის დამახასიათებელი სპონტანურობა ქმნის კლიშეებს. რაც შეეხება მწერლის სიტყვას, მას აქვს ესთეტიკური ფუნქცია, ის არასდროსაა შემთხვევითი).
ახალი ესთეტიკური პარადიგმისთვის უნდა მომხდარიყო ახალი ენობრივი გემოვნების ჩამოყალიბება. ამ ვითარებაში აუცილებელი გახდა ისეთი მაგალითების მოძიება, რომლებშიც ავტორი კი არ დადის მასობრივი ადრესატის გემოვნებამდე, არამედ მასობრივი მკითხველი აჰყავს მაღალ დონეზე. მე-19 საუკუნის შემოქმედთა პუბლიცისტიკა ნათელი მაგალითია იმისა, რომ მწერალმა კი არ უნდა გაამარტივოს ენა, არამედ პუბლიცისტურ-ლიტერატურული ენის ფორმირებას შეუწყოს ხელი. ვაჟასდროინდელი კომუნიკაციური სივრცე ჩვენს თანამდროვე სივრცეზე ზეგავლენას ახდენს, ეს ერთიანი პროცესია. გენიალური ადამიანის შემოქმედების შესწავლა ამ კუთხით საშუალებას მოგვცემს შევითვისოთ ესთეტიკური და ინფორმაციული ასპექტები და თანამედროვე მედია გადავარჩინოთ სტერეოტიპიზაციისაგან. პუბლიცისტიკის ტრადიციების გაანალიზება პრიმიტივიზაციისგან, ესთეტიკური ანარქიისგან გაარჩენს ქართულ პრესას. როცა მწერალი თავის თავში აერთიანებს მაღალი გემოვნების პუბლიცისტსა და ლიტერატორს, ეს განსაკუთრებული შემთხვევაა. ამიტომ მისი ზემოქმედების მექანიზმების შესწავლა მნიშვნელოვანია.
საინტერესოა, როგორია ამა თუ იმ მოვლენის ჟურნალისტური თუ მწერლური შეფასება. უნდა შევადაროთ ორი განსხვავებული მსოფლაღქმა, ორი ტიპის აზროვნება (პუბლიცისტიკაში ნაკლებად მუშაობს გამოხატვის ის ხერხები, რომლებიც მხატვრულ შემოქმედებაში გამოიყენება, თუმცა ამ ორი, ლოგიკური თუ სახეობრივი აზროვნებიდან ერთი ხშირად დომინანტია).
კომუნიკაციის ფორმებია ლიტერატურაცა და პუბლიცისტიკაც, თუმცა სხვაობა მათ შორის საგრძნობია გარკვეული ასპექტების მიხედვით, იქნება ეს სპონტანურობა და დროში შეზღუდულობა (სინქრონულობა, მინიმალურ დროში ინფორმაციის მაქსიმუმის გადმოცემა), რაც დამახასიათებელია კლასიკური მასმედიისათვის, ორიენტირებულობა გარკვეულ სტანდარტებზე თუ სიტყვის კულტურასთან დამოკიდებულება. ლიტერატურაც, როგორც მასკომუნიკაცია, გათვლილია მასობრივ ადრესატზე, მკითხველის დიდ რაოდენობაზე და მისი პროდუქტიც, კოდი ტირაჟირებულია (ტექსტი). თუმცა ეს უკანასკნელი, საგაზეთოსგან განსხვავებით, ინდივიდუალური, დამუშავებული და ავტორიზირებულია. ლიტერატურასაც, როგორც მასობრივი კომუნიკაციის ნაირსახეობას (პერსონაჟების ქცევა, ურთიერთობები), აქვს თავისი განსაკუთრებული ფუნქცია. ის ასახავს რა ეროვნულ მენტალობას, ამკვიდრებს ზოგადადამიანურ ღირებულებებს ჩვენს ცხოვრებაში. ეს მასობრივი ზეგავლენაა, ტექსტი აკავშირებს მწერალს (ადრესანტსა) და საზოგადოებას.
რაც შეეხება ჟურნალისტიკისა და ლიტერატურის ურთიერთმიმართებას. ჟურნალისტიკა აფართოებს მწერლის თვალსაწიერს, არკვევს მიმდინარე პროცესებში. ცნობილია, რომ ემილ ზოლა დამწყებ მწერლებს პრესაში აქტიურობას ურჩევდა, რადგან ჟურნალისტიკა, როგორც თვით ცხოვრება, გვთავაზობს თემებს, გვიხვეწს სტილს და კარგად გვარკვევს მოვლენათა არსში. ასე რომ, ჟურნალისტიკა ხშირად შემოქმედებითი იმპულსების შემთავაზებელიცაა. თავის მხრივ, ჟურნალისტიკაც, როგორც აღვნიშნეთ, დავალებულია სიტყვაკაზმული მწერლობისაგან, რადგან ეს უკანასკნელი ამდიდრებს და მრავალმხრივს ხდის საზოგადოებრივ-პოლიტიკურ პერიოდულ გამოცემებს. როცა პუბლიცისტიკას უნდა ცენზურის გამო თავისი გამოხატვის ფორმისთვის გამოუთქმელის გამოთქმა, ის მხატვრულ ლიტერატურას, სახეობრივ აზროვნებას იშველიებს. მხატვრული სახე ქმნის საბრძოლო განწყობას და ხელისუფლების რეპრესიების ალბათობასაც ამცირებს. ცნობილი ფაქტია, რომ მე-19 საუკუნის დიდი ქართველი მწერლები საუკეთესო ჟურნალისტებიც იყვნენ და სწორედ მათ განავითარეს ქართული პრესა. მათ პრესის მეშვეობით უფრო ფართო აუდიტორიასთან მიჰქონდათ თავიანთი შეხედულებები, ამან კი ის განაპირობა, რომ ქართული პრესა ძალიან თავისებურია, ის გამხატვრულებულია. ეს იმითაც იყო განპირობებული, რომ ცარიზმი ყველანაირად აფერხებდა ცალმხრივად პოლიტიკური პერიოდული ორგანოების ეროვნულ ენაზე გამოცემას. ამგვარად ქართველმა მწერლებმა პრესა გამოიყენეს ესთეტიკურ-პოლიტიკური თუ იდეური სრულყოფისათვის და იყვნენ არაჩვეულებრივი ჟურნალისტებიც, ეხმაურებოდნენ რა თავისი დროის ყველა პრობლემურ საკითხს და მიზანმიმართულად, ჭკვიანურად წარმართავდნენ კიდეც ქართულ საზოგადოებრივ ცხოვრებას. მოკლედ, ქართული ჟურნალისტიკა დიდადაა დავალებული ლიტერატურისგან და პირიქითაც, რითიც ისინი კარგად აღწევდნენ საერთო მიზნებს.
მე-19 საუკუნის მწერალთა აქტიური მუშაობა ჟურნალისტიკაში (პუბლისცისტური წერილები, კორესპონდენციები, ფელეტონები) სწორედ ეპოქის სირთულემ და ორიგინალურობამ განაპირობა. სწორედ იმდროინდელმა ცხოვრებამ წამოაყენა წინა პლანზე პუბლიცისტურობა, რომელიც ფაქტის პირდაპირ შეფასებას გულისხმობს, მოვლენაზე სწრაფ რეაგირებას. პოეზია ამ შემთხვევაში ნაკლებ გამოდგებოდა და საჭირო იყო ფაქტისა და მოვლენის პუბლიცისტური კვალიფიკაცია. საინტერესოა ვაჟას-ფშაველას შეხედულება ამის შესახებ: „სიმართლე მწერლობაში ორნაირად ითქმის, ამ თქმას ორგვარი ფორმა აქვს: ერთი პოეტური-ბელეტრისტული; და მეორე – პუბლიცისტური. საგანი ამათი ერთი და იგივეა – ცხოვრება… ორივენი, ვსთქვათ, ერთსა და იმავე ჭეშმარიტებას ამბობენ, ერთსა და იმავე გზას ადგანან, მაგრამ ერთის თქმა ძლიერ ღონიერია, ხოლო მეორესი, თუმცა სიმართლეა, მაინც ვერ აღელვებს კაცის გულს და გრძნობას პირველივით. ეს ასეა იმიტომ, რომ პოეტი აზრს ტანსაცმელს ურჩევს, აკოხტავებს, ალამაზებს და ყველასთვის თვალგულმისასვლელს და მოსაწონარსა ჰხდის, ხოლო პუბლიცისტი ამას არ დასდევს. პოეტი სურათებით გვესაუბრება, ტიპებსა ჰქმნის, ხშირად იდეალურს, მისაბაძავს, ისეთ ტიპებს, რომლის მსგავსნიც უნდა, რომ იყვნენ პოეტს ცხოვრებაში, რათა შეავსონ მისგან თვალში ამოღებული ნაკლი. პუბლიცისტი კი ცხოვრების მოვლენით არკვევს და მის მიზეზებს უჩვენებს…”[რამე-რუმე, ტ. IX, გვ. 400]. ილიას, აკაკის და ნიკო ნიკოლაძის პუბლიცისტური მემკვიდრეობის გვერდით ვაჟა-ფშაველას პუბლიცისტიკას გამორჩეული ნიშა უჭირავს და საყურადღებო მოვლენაა ქართული ჟურნალისტიკის ისტორიაში, საზოგადოებრივი აზრის შესწავლისა და განვითარების თვალსაზრისით. ,,თერგდალეულების” მწერლური თუ პუბლიცისტური პრობლემატიკა, სტილი, ენა და პათოსი თანადროულად აღიქმება დროის სხვა ეპოქალურ ლოკაციებშიც, როგორც ქართული, კლასიკური მემკვიდრეობა.
