რიზომა იმგვარადაა ნაქსოვი, რომ მასში ნებისმიერი გზა შეიძლება ნებისმიერ სხვა გზას უკავშირდებოდეს.
უმბერტო ეკო „ვარდის სახელი“
განათლების პარადიგმის შეცვლით, როდესაც ფუნდამენტური და გამოყენებითი მეცნიერება აღარ იქნება გაყოფილი და იერარქიულ დამოკიდებულებაში, როდესაც კაცობრიობის მიზანი გახდება არა გაურკვეველი „ბოლომდე შეუცნობელი ჭეშმარიტების შეცნობა“, არამედ, არსებული სამყაროს გამდიდრება და ადამიანის სოციალური ქცევის გაუმჯობესება, კაცობრიობა უზარმაზარ ნაბიჯს გადადგამს თანაბარი შესაძლებლობების სამყაროსაკენ.
გიგი თევზაძე „საბოლოო ფილოსოფია“
თეორიასაც სურს დავიჯეროთ, რომ ვართ ცოცხალი სხეულები და ამის შესაბამისად მოვიქცეთ. ჩვენთვის არასაკმარისია მხოლოდ ცხოვრება: საჭიროა, მოვახდინოთ არსებობის დემონსტრაცია, შევასრულოთ ცოცხალი არსების როლი.
ბორის გროისი „პოეტიკის პოლიტიკა“
ორი სიუჟეტი – ორი პარადიგმა
სიუჟეტი 1.
მივდივარ გზაზე, რომელზეც მხვდება გზაჯვარედინი: შემიძლია წავიდე მარჯვნივ, მარცხნივ ან პირდაპირ (როგორც კლასიკური ზღაპრის სიუჟეტშია). მეც ვირჩევ ერთ-ერთ გზას და მივყვები ამ გზას (ანუ არჩევანს, მიზანს), შეიძლება ისე მოხდეს, რომ გადავუხვიო გზიდან, მაგრამ როგორც კი ამას გავაცნობიერებ, დავბრუნდები უკან და გავაგრძელებ გზას იქიდან, საიდანაც გადავუხვიე. ჩემი მიზანი და არჩევანი მაიძულებს ამ გზაზე სიარულს;
სიუჟეტი 2
ახლა წარმოიდგინეთ, რომ გზა, რომელზედაც მივდივარ, არ არის სწორხაზოვანი, რომელიც საიდანღაც იწყება და საითკენღაც მიდის… გზა მხოლოდ მეტაფორულად შემიძლია ვუწოდო. ეს გზა არის ქსელური, ანუ რიზომატული. ასეთ შემთხვევაში, როგორია ჩემი მოძრაობის ტრაექტორია? საით უნდა წავიდე? აქ მიმართულებების გაცილებით მეტი შესაძლებლობაა, მაგრამ რომელს ვირჩევ…? არაფერსაც არ ვირჩევ: მივდივარ ნებისმიერი შემთხვევითი მიმართულებით, რადგან ეს გზა ქსელურია, ნებისმიერი წერტილიდან შემიძლია სხვაგან გადასვლა, როდის როგორც მომინდება, ისე…
ამ მარტივი მაგალითებით მე აღვწერე ორი პარადიგმა, დელიოზისა და გვატარის მიხედვით, პირველი არის ტრადიციული, ე.წ. „ხის პარადიგმა“ და მეორე არის ახალი სამყაროს, ახალი ევოლუციური ცნობიერების, „რიზომის პარადიგმა“;
სამყარო, რომელშიც ახლა გვიწევს ცხოვრება, ერთგვარად „გარდამავალია“. პარადიგმის ცვლილება ეხება არა მხოლოდ კულტურას ან განათლებას, ის ეხება ყველას და ყველაფერს. ამ პროცესს კარგად გამოხატავს, როგორც ზემოთ გითხარით, დელიოზისა და გვატარის ხისა და რიზომის მეტაფორა; ხის პარადიგმა ჩვენთვის კარგად ნაცნობი იერარქიული მოდელია, რომელიც გულისხმობს: ცენტრულობას, ელემენტთა იერარქიულობას, სწორხაზოვნებას, სტაბილურობას, ჩაკეტილობას, სტატიკურობას, ბინარულ ოპოზიციებს (ზემოთ-ქვემოთ), ვექტორულ მიმართულებას, მიზანს და მისკენ მოძრაობას და სხვა;
ახალი მოდელი, რომელსაც უნდა დაეფუძნოს ახალი პარადიგმა, გამოიხატება რიზომის მეტაფორით.
რა არის რიზომა?
დელიოზისა და გვატარის მიხედვით, რომლებსაც უკავშრდება ტერმინის შემოტანა, რიზომა ხასიათდება ჰეტეროგენულობით (არაერთგვაროვნებით), სიმრავლურობით, როცა შეუძლებელია გამოიყოს დომინანტი, დასაწყისი და დასასრული ნებისმიერი განზომილებით – ანუ დაუსრულებელია. რიზომა განახორციელებს ახალ ესთეტიკურ კავშირებს – არახაზოვანს, ქაოსურს, უსტრუქტუროს, ანტიიერარქიულს, მრავლობითს, არეულს. პოსტმოდერნისტული „ფესურის ესთეტიკა“ უპირისპირდება კლასიკურ, „ხის ესთეტიკას… ადამიანის ცნობიერების ყველა მომენტი ერთმანეთის გვერდიგვერდ არის. არ არის არც წარსული, არც მომავალი, არამედ მხოლოდ „მარადიული აწმყო“.
რიზომა წარმოადგენს არაცენტრირებულ, არაიერარქიულ და არანიშნად სისტემას უგენერლოდ, მაორგანიზებლის უქონელი მეხსიერებითა და ცენტრალური ავტომატის გარეშე (დელიოზი, გვატარი).
ფუკოს მიხედვით კი, რიზომას მეტაფორა პოსტმოდერნიზმში აღნიშნავს უწესრიგო, არაპრევალირებულ მიმართულებას ცნობიერებისა. ეს ერთდროულად არის ცენტრულობის უარყოფა; მრავალი აზრის არსებობაც, სადაც არ არის მთავარი და მეორეხარისხოვანი, – ესაა; ყველაფერი მნიშვნელოვანია, ყველაფერი ერთნაირად იმსახურებს ყურადღებას და ასახულია ტექსტში. „არსებობს მრავალრიცხოვანი მნიშვნელობა სტრიქონთშორისი აზრების ციმციმისა, არსებობს სიცარიელეები, აზრი კი უფრო ხშირად სწორედ სტრიქონებშორის არსებულ სიცარიელეში იბადება“.
ეს განმარტებები დამჭირდა იმისათვის, რომ გიჩვენოთ, როგორ შეიძლება ფორმირდეს რიზომის მეტაფორული მოდელი განათლებაში (ბუნებრივია, ეს არის სამყაროს ახალი მდგომარეობა და სტრუქტურირება შეეხება ყველა სფეროს, მაგრამ, ამ შემთხვევაში, მე მაინტერესებს, როგორ აისახება განათლებაში).
დეივ კორმეს სწავლების რიზომატული მოდელი
ტექნოლოგიურმა ცვლილებებმა ეჭვქვეშ დააყენა ისტორიული წარმოდგენა იმაზე, თუ რა არის ცოდნა. დეივ კორმე Dave Cormier აღწერს ტრადიციული ცოდნის გაგების ალტერნატივას. ექსპერტებზე ორიენტირებული პედაგოგიური დაგეგმვის ციკლის სანაცვლოდ კორმე გვთავაზობს სწავლების რიზომატულ მოდელს. რიზომატულ მოდელში ცოდნა წარმოადგენს მოლაპარაკების საგანს, სწავლების გამოცდილება კი – ეს არის, როგორც სოციალური, ასევე პირადი პროცესი ცოდნის შექმნისა ცვალებადი მიზნებისა და მუდმივი გამოწვევების ფონზე;
გიგი თევზაძე, პლატონი და პითაგორა
როდესაც დეივ კორმეს სტატიას ვკითხულობდი განათლებაში რიზომულობის პარადიგმაზე, გამახსენდა გიგი თევზაძის სახელმძღვანელო წიგნი ამ საკითხებზე – „საბოლოო ფილოსოფია“. წიგნში სხვა მრავალ საკითხთან ერთად განხილულია პლატონისა და პითაგორას ეპისტემოლოგიური პარადიგმები განათლებაში; პლატონური პარადიგმა შეესაბამება ტრადიციულს, ხის მეტაფორის მოდელს განათლებაში, ხოლო პითაგორას პარადიგმა – ეს არის რიზომატული განათლება, რაც გულისხმობს სამყაროს განსხვავებულ აღწერებს, რაც მიიღწევა კეთების/შექმნის პროცესით, შემეცნება ხდება შექმნის საფუძველი; პითაგორული სწავლების მოდელი აუქმებს იერარქიულობას და ეფუძნება ცოდნის გადმოტანას რეალობაში.
„პლატონის პარადიგმა ამბობს, რომ ჭეშმარიტებას უნდა სწვდე, და ეს არის უმაღლესი ღირებულება. წვდომის შედეგად მიღებული ცოდნის გამოყენება რეალობაში შესაძლებელია, მაგრამ ეს არ არის ცოდნის მაძიებლის უმაღლესი მიზანი. ანუ ინტერპრეტაციაა უმაღლესი მიზანი, იმპლემენტაცია კი – ამ მიზნის მიღწევის გვერდითი, არცთუ ისე აუცილებელი შედეგია. კარგად რომ დაფიქრდე, მიხვდები, რომ თანამედროვე მეცნიერების მთელი რიგი დარგები სწორედ ასეა ორგანიზებული და რომ საუკუნეების განმავლობაში ცოდნის მოპოვება და შემდეგ
მისი გამოყენება ამ სქემით მიმდინარეობდა.პითაგორას პარადიგმა კი გვეუბნება, რომ, ცხადია, ინტერპრეტაცია გარდაუვალია, იმდენად, რამდენადაც ჩვენ გვჭირდება გავიგოთ, რას გვაძლევს ჩვენი გამოცდილება, მაგრამ ცოდნის მოპოვების საბოლოო მიზანი და საზომი მისი განხორციელებაა. განხორციელება და გამოყენება გვეუბნება, რამდენად სწორი იყო ის სამუშაო, რომელიც ჩავატარეთ და რამდენად ღირებულია ის ცოდნა, რომელიც მოვიპოვეთ“. (გიგი თევზაძე, „საბოლოო ფილოსოფია“).
პითაგორას პარადიგმაში აბსტრაქტული შემეცნებისკენ სწრაფვის მოდელი ჩანაცვლებილია ქმნადობით, ამ დროს ადამიანი ურთიერთქმედებაშია ცოდნასთან და ხდება სინერგია, რომელიც შემდეგ წარმოქმის ისევ ახალ ქმედებას და ეს ქმედება ხდება ქსელური… განფენილი…
ბორის გროისი, მართალია. „პოეტიკის პოლიტიკაზე“ (წყარო: https://demo.ge/index.php?do=full&id=1206) წერს, მაგრამ, ნახეთ, როგორ მიესადაგება და აგრძელებს ზემოთქმულს, გთავაზობთ ვრცელ ამონარიდს:
„… თეორია მხოლოდ გარკვეული ქმედებისკენ არ მოგვიწოდებს. იგი მოგვიწოდებს ისეთი ქმედებისკენ, რომელიც თეორიის რეალიზაცია ან გაგრძელება იქნება. ნებისმიერი კრიტიკული თეორია არა მხოლოდ ინფრომატიულია, არამედ ტრანსფორმატიულიც. იგი ესწრაფვის ცვლილებებს, რომელიც კომუნიკაციის საზღვრებს ცდება. კომუნიკაცია კომუნიკაციური კავშირის სუბიექტებზე გავლენას არ ახდენს: მე მხოლოდ ვაწვდი ინფორმაციას სხვას, ხოლო სხვა მაწვდის ინფრომაციას მე. ამ პროცესის ორივე მონაწილე გაცვლის დროს და გაცვლის შემდეგ საკუთარ იდენტობას ინარჩუნებს. თუმცა კრიტიკული თეორიის დისკურსი მხოლოდ ინფორმატიული დისკურსი არ არის. იგი მხოლოდ ცოდნის გაცვლით არ შემოიფარგლება. კრიტიკული თეორიის დისკურსი სვამს კითხვებს, რომელიც ამ ცოდნის მნიშვნელობას ეხება. რას ნიშნავს ახალი ცოდნის მიღება? როგორ მცვლის ეს ახალი ცოდნა? რა გავლენას ახდენს ის სამყაროსადმი ჩემს დამოკიდებულებაზე? როგორ იმოქმედებს ეს ცოდნა ჩემს პიროვნებაზე, როგორ შეცვლის ჩემი ცხოვრების სტილს? ამ კითხვებზე პასუხისთვის აუცილებელია თეორია ამოქმედდეს – აჩვენოს, რომ გარკვეული ცოდნა ჩვენს ქცევას ტრანსფორმაციას უკეთებს. ამ კუთხით თეორიის დისკურსი ახლოს არის რელიგიის და ფილოსოფიის დისკურსთან. რელიგია აღწერს სამყაროს, თუმცა მხოლოდ დესკრიპციული ფუნქციით არ შემოიფარგლება. იგი მოგვიწოდებს დავიჯეროთ ეს აღწერა და დავამტკიცოთ ჩვენი რწმენა მისი მოთხოვნების შესაბამისი მოქმედებით. ასევე ფილოსოფიაც მოგვიწოდებს დავიჯეროთ არა მხოლოდ გონების ძალის, არამედ ვიმოქმედოთ გონებრივად, რაციონალურად.
თეორიასაც სურს დავიჯეროთ, რომ ვართ ცოცხალი სხეულები და ამის შესაბამისად მოვიქცეთ. ჩვენთვის არასაკმარისია მხოლოდ ცხოვრება: საჭიროა მოვახდინოთ არსებობის დემონსტრაცია, შევასრულოთ ცოცხალი არსების როლი.“
