გარე შეფასების პრაქტიკაში, განსაკუთრებით კი იმ სისტემებში, სადაც პროცესი არა სადამსჯელო, არამედ განმავითარებელი ხასიათისაა შეფასების ძირითადად ინსტრუმენტად სკოლის თვითშეფასების ანგარიშები გამოიყენება. რასაკვირველია, ადგილზე ვიზიტის დროს ექსპერტთა ჯგუფი საჭიროების შემთხვევაში ახორციელებს სკოლის წარმომადგენელთა გამოკითხვა/ინტერვიუირებას, თუმცა ანგარიშებში ასახული ინფორმაცია მათ მთავარ საყრდენს წარმოადგენს. ექსპერტთა ჯგუფს წინასწარ აქვს მიღებული დაწესებულების თვითშეფასების ანგარიში, სადაც აღწერილია სკოლაში არსებული ვითარება კონკრეტული კრიტერიუმების მიხედვით. ანგარიშებს ხშირ შემთხვევაში თან ახლავს იმ პირების (ჯგუფის) ჩამონათვალი, რომლებიც მონაწილეობდა მის შედგენაში და ვიზიტის დროს ისინი ექსპერტთა ჯგუფის მეგზურებს წარმოადგენენ.
თვითშეფასების ანგარიში ესაა მონაცემების მთელი ბაზა, რომელშიც თავმოყრილია სკოლის მიერ განხორციელებული თვითშეფასების ციკლის მიმდინარეობის აღწერა, რაოდენობრივი მონაცემები, თვისებრივი ანალიზის შედეგები და დასახულია გაუმჯობესების გზები. ინფორმაციის სახესა და რაოდენობას ხშირ შემთხვევაში განსაზღვრავს კონკრეტული ქვეყნების მიერ შემუშავებული თვითშეფასების ფორმები, რომლებიც ნათლად მიუთითებს სკოლას, რა ტიპის მონაცემებს ითხოვს მისგან მაკონტროლებელი.
გარეშემფასებლებს ინსპექტირების უშუალოდ ჩატარებამდე შესაძლებელია მრჩველის, ქოუჩის ან რეკომენდატორის ფუნქციაც ჰქონდეთ. ასეთ დროს გარე მხარდამჭერის ორგანიზაციაში ვიზიტი დამოკიდებულია მხოლოდ სკოლის ნება-სურვილზე, რათა გარე და შიდა შეფასების შედეგები სკოლის განვითარებისა და ინსპექტირების პროცესის მომზადებისათვის უკეთ გამოიყენოს. გარეშემფასებელი ოთხი მიმართულებით შეიძლება დაეხმაროს სკოლას: 1. ძლიერი და სუსტი მხარეების ანალიზი (როდესაც ახალ დირექტორს სჭირდება დახმარება ორგანიზაციის ძლიერი მხარეებისა და საჭიროებების იდენტიფიცირებაში); 2. სასკოლო პროგრამის განვითარება (კონკრეტული საგნის კურიკულუმის დახვეწა მოწვეული ექსპერტის მეშვეობით); 3. მასწავლებელთა ზოგადი ქოუჩინგი; 4. მედიაწიგნიერების (ან რომელიმე გამჭოლი კომპეტენციის) დანერგვის ხელშეწყობა.
გარე რეკომენდატორს და ზოგადად, გარეშემფასებლის პრაქტიკას ევროპულ საგანმანათლებლო სივრცეში ზურგს უმაგრებს მთელი თეორიული საფუძველი, რაც ემყარება:
- კომუნიკაციის თეორიას – რეკომენდატორსა და სკოლის დირექტორს შორის კომუნიკაცია დაფუძნებულია მომსახურების გამწევისა და მიმღების პრინციპზე. ამ შემთხვევაში მთავარია შესრულებული სამუშაოს ხარისხმა დააკმაყოფილოს მომხმარებელი. მსგავსი მიდგომის დროს საკვლევი კითხვებისა და დიზაინის განვითარება/ჩამოყალიბება ხდება ყველა სკოლაში ინდივიდუალურად, ლოკალურ დონეზე.
- სკოლის განვითარების თეორიები – ეფუძნება წინასწარ დაგეგმილ, ცვლილებებზე ორიენტირებულ მიდგომას, რომლის მიზანია არსებული სოციალური გარემოს შეცვლა/გაუმჯობესება. ამ დროს მთავარი კითხვაა – შესაძლებელია თუ არა რეკომენდატორის ჩართულობით ხელი შევუწყოთ სკოლის განვითარების პროცესს? შემფასებლები ეყრდნობიან სახელმწიფოს/მაკონტროლებლის მიერ დადგენილ ხარისხის კრიტერიუმებს და ცდილობენ, სკოლას დაეხმარონ ფართო, გლობალურ დონეზე შედეგების გაუმჯობესებაში. რადგან ხარისხის კრიტერიუმები კონკრეტულ ქვეყნებში ხშირ შემთხვევაში ყველა სკოლისათვის განსაზღვრულია, ამიტომ პროცესის მიმდინარეობა, ინსტრუმენტები, კვლევის დიზაინიც წინასწარ განსაზღვრულია.
რაც შეეხება გარე შეფასების დროს გამოყენებულ ინსტრუმენტებს, ექსპერტებს წინასწარ აქვთ განსაზღვრული შეფასების სფეროები და კრიტერიუმები. მაგალითად, გერმანული შეფასების ცენტრი აქცენტს აკეთებს ღირებულებით ნაწილზე და თვლის, რომ შეფასების პროცესი უნდა იყოს სკოლისათვის გამოყენებადი, ზუსტი, განხორციელებადი და სამართლიანი. ყველა ეს პუნქტი თავის თავში მოიცავს დეტალურ აღწერას, თუ როგორ უნდა იქნას მიღწეული ეს შედეგები.
გარეშემფასებლის, როგორც რეკომენდატორის შემთხვევაში გამოიყენება რაოდენობრივი და თვისებრივი კვლევის მეთოდები, მათ შორის გამოკითხვები, თვისებრივი ინტერვიუები, დოკუმენტაციის კონტენტანალიზი. მეთოდების გამიჯვნა შიდა შეფასების, თვითშეფასების, ინსპექტირებისა თუ ქოუჩინგის დროს არ ხდება. ყველა მიდგომა სოციოლოგიური კვლევის მეთოდებს იყენებს საჭიროების შესაბამისად. მეთოდები შესაძლებელია დაჯგუფდეს შემდეგნაირად:
გამოკითხვა – გამოკითხვის ნაწილს მიეკუთვნება კლასიკური, სოციალურ მეცნიერებებში აპრობირებული წერილობითი გამოკითხვის ფორმები ღია და დახურული კითხვებით/ შეფასებითი სკალებითა და/ან არჩევითბოლოიანი პასუხებით.
დაკვირვების ბლოკში ერთიანდება ისეთი ინსტრუმენტები, როგორიცაა: გარე დაკვირვება, თვითდაკვირვება, თვითდაკვირვების სპეციალური ფორმა – ფოკუსირებული დაკვირვება და კოლეგიური ჰოსპიტაცია.
დოკუმენტების ანალიზის ნაწილს მიეკუთვნება პორტფოლიოები, საკლასო სამუშაოებისა და სასწავლო მასალების შესწავლა.
არსებობს კვლევები, რომლებმაც შეისწავლეს გარე შეფასების შედეგების ურთიერთმიმართება შიდა შეფასებასთან. ჰქონდა თუ არა რომელიმე მიდგომას მეორესთან შედარებით უფრო დადებითი ეფექტი. ანგლო-ამერიკულ საგანმანათლებლო სივრცეში სკოლების ინსპექტირებისა და შიდა შეფასების ურთიერთმიმართება სხვადასხვა ანგარიშში გაანალიზდა. საბოლოო ჯამში გაირკვა, რომ იმ შემთხვევაში, თუ გარე შეფასება დიდ მნიშვნელობას ანიჭებდა თვითშეფასების პროცესსა და შედეგებს, სკოლები ორიენტირებული ხდებოდნენ თვითშეფასებაზე, არა როგორც განმავითარებელ ინსტრუმენტზე, არამედ განიხილავდნენ მას როგორც გარე შეფასების წარმატებით გავლის მექანიზმს (მაგ: მსგავსი კრიტერიუმები, სფეროები, პროცესი).
ამგვარი კვლევების პარალელურად საინტერესო შედეგებს აჩვენებს ჰოლანდიაში 2009 წელს ჩატარებული კვლევა. მკვლევრები ცდილობდნენ, დაედგინათ, არსებობდა თუ არა კავშირი თვითშეფასებასა და მოსწავლეთა მიღწევებს შორის. კლასტერების ანალიზის შემდეგ (81 სკოლა) გამოიყო სკოლების 4 ძირითადი ტიპი. კვლევამ აჩვენა, რომ სკოლები ძლიერი და მკვეთრად გამართული თვითშეფასების სისტემით უფრო წარმატებით გადიოდნენ გარე შეფასებას და მათ მოსწავლეებს სხვა სკოლებთან შედარებით მაღალი შედეგები ჰქონდათ. თუმცა აქვე აზუსტებდნენ, რომ ძალიან მკვეთრად გამოხატული ემპირიული დასაბუთება ამ კავშირისა არ არსებობდა (Hofmann, Dijikstra and Hofmann, 2009).
