რადგან გაზაფხული დაგვიანდა

პირველი ლირიკული
გადახვევა

ალბათ იფიქრეთ, რა კავშირშია ეს სათაური ბლოგთან , რომელსაც
ქიმიკოსი წერს. განსაკუთრებული არაფერი, მომინდა თქვენთვის ერთი ლამაზი ქიმიური ექსპერიმენტი
მეჩვენებინა, რომელიც ძალიან ჰგავს გაზაფხულს, რომელმაც დაიგვიანა.

მოდით, ჯერ შევხედოთ ამ ექსპერიმეტს, მისი სილამაზით
დავტკბეთ.

გინდათ, რომ
იგივე თქვენს ლაბორატორიაში ან ოთახში მოხდეს? ეს არ არის ძნელი და რაც ყველაზე მთავარია,
სრულებითაც არ მოითხოვს ქიმიის ცოდნას. მთავარია თქვენს არსენალში მოიძიებოდეს შემდეგი
მასალები: სუფრის მარილი, ნიშადურის სპირტი,
სარეცხი ლილა და წყალი. გარდა ჩამოთვლილი
“რეაქტივებისა” დაგჭირდებათ მუყაოს ქაღალდი, პატარა ჯამი, მაკრატელი და კულინარიული
საღებარი – სასურველია ვარდისფერი.

შევუდგეთ ექპერიმენტს. ამიღოთ პატარა ჯამი და ჩავასხათ 6 სუფრის კოვზი
წყალი და დავამატოთ 6 სუფრის კოვზი მარილი,
1 სუფრის კოვზი ნიშადურის სპირტი, 6 სუფრის კოვზი ლილა (თხევადი). კარგად მოვურიოთ. შემდეგ შევუდგეთ მუყაოსაგან ხის
გამოჭრას. შევეცადოთ, რომ მუყაო არ იყოს ძალიან მაგარი მასალისაგან დამზადებული და
მას ჰქონდეს სითხის “ამოწოვის” უნარი. ქიმიკოსები ამას ოსმოსს ვუწოდებთ.
მუყაოს ფორების წყალობით უნდა შეეძლოს სითხის შეწოვა “ფესვებიდან” და
“კენწერომდე” ატანა. ეს ძირითადაც ფორების ზომაზე დამოკიდებული. ამდენად
მუყაო საგულდაგულოდ უნდა შევარჩიოთ.

მისი შერჩევის შემდეგ დავხაზოთ იგი და გამოვჭრათ განიერი
ვარჯის მქონე ხის ფორმით. ასევე გავითვალისწინოთ, რომ მას დამოიკუდებლად “დგომაც”
უნდა შეეძლოს. იმედი მაქვს ამას დამოუკიდებლადაც მოახერხებთ.

თუ უკვე დავამზადეთ მუყაო, მაშინ ჩამუშვათ იგი უკვე
მომზადებულ ხსნარში და … დაველოდოთ… 24 საათი. მოერე დღეს თქვენს ოთახში ალუბლის
ხე აყვავდება.

მეორე ლირიკული
გადახვევა

და რადგან, გაზაფხულმა დაიგვიანადა თბილიამინდების ნაკლებობაცაა, ყვავილობიდან პირველ ქიმიური რეაქციასმივადგეთ.

რამდენიმე წლის წინ მწერალმა და მთარგმნელმა დათო აკრიანმა
გამოსცა წიგნი, რომელსაც სახელად „დაბადება”
ერქვა. მის გარეკანზე დატანილია ფოტო, მასზე
ფოტოგრაფის მიერ კაცობრიობისათვის ორი საშიში
სტიქიის – ვულკანის ამოფრქვევისა და მეხის ჩამოვარდნის – შერწყმაა დაფიქსირებული. და კიდევ ერთი, წიგნის გარეკანზე, რომელიც უკვე ფოტომონტაჟს წარმოადგენს, ფოტოზე დამატებულია პეგასი, რომელიც ვულკანის კრატერიდან
ლამობს აფრენას…

რამ გამახსენა ამ წიგნის გარეკანი და სახელი? ან რა კავშირშია იგი დღევანდელი წერილის სათაურთან?

კითხვას პირდაპირ ვუპასუხებ: წვა პირველი ქიმიური რეაქციია,
რომელიც ადამიანმა განახორციელა!

მაგრამ როგორ ისწავლა ადამიანმა ამ რეაქციის ჩატარება?
ცხადია, იგი მართლა პრომეთეს ან ამირანს არ მოურთმევია ჩვენთვის. თუმცა თვით ის ფაქტიც, რომ დედამიწაზე ცეცხლის
„ჩამოტანა” არაერთი ქვეყნის მითოლოგიაშია აღწერილი, მიუთითებს მის მნიშვნელობას.

მაინც რა მოხდა რამდენიმე ათასი წლის წინ? რას ნიშნავს
მისი „ზეციდან”ან მაღალი მთებიდან ჩამოტანა?

ცეცხლის პირველი კერები დედამიწაზე მეხის (ზეციდან)
ჩამოვარდნის ან ვულკანის ამოფრქვევის (მაღალი მთებიდან) შედეგად მოხდა.

მეხის ჩამოვარდნას თან ახლდა დიდი ენერგიის გამონთავისუფლება. ტყეში ჩამოვარდნის
შემთხვავაში იგი ხშირად ცეცხლის გაჩენის მიზეზი ხდებოდა. მეორე ვერსიის თანახმად, ვულკანის
ამოფრქვევის შემდეგ გადმოღვრილ ლავას ადამიანი ჯოხით შეეხო. ლავის მაღალი ტემპერატურის
შედეგად ჯოხს ცეცხლი მოეკიდა… ცხადია, პირველი რეაქცია შიშის მომგვრევლი და განსაცვიფრებელი იქნებოდა,
მაგრამ ცეცხლის გაჩენის თანამდევი პროცესები
სითბო და სინათლე, იმდენად მიმზიდველი და „მაცდუნებელი” იყო, რომ ადვილად გადაილახა
შიშის გრძნობა და ადამიანმა ხელი მიჰყო მის გამოყენებას…

ვულკანებს ყველა შიშის თვალებით ვუყურებთ, თუმცა ქიმიკოსებს შეგვიძლია ვულკანი თავად
გავაჩინოთ და ხელის გულზეც მოვითავსოთ. ამისათვის მხოლოდ ამონიუმის ბიქრომატი გვჭირდება.
მის დაშლას, როგორც წესი, ფაიფურის ჯამში ატარებენ, მაგრამ ამ შემთხვევისათვის უარი
ვთქვათ კლასიკურ ქიმიურ ჭურჭელზე. ნუ დავიზარებთ
და ეს მოწყობილობა თავად შევქმნათ. პატარა
ქვები ისე შევაწებოთ ერთნათს ბეტონით ან სხვა რაიმე საშუალებით, რომ მთის იმიტაცია მივიღოთ. მთა კი ისე „ავაგოთ”,
რომ თავზე კრატერი – ჩაღრმავება – ჰქონდეს. კრატერში ჩავყაროთ 10-15 გრამი ამონიუმის ბიქრომატი.
შევეცადოთ, იგი კონუსური ფორმით დავყაროთ. ფრთხილად მივუახლოვოთ ანთებული ასანთის ღერი
ამონიუმის ბიქრომატის „მთის” წვეროს. გაჩნდება პირველი ნაპერწკლები და შევნიშნავთ,
რომ დაიწყება დაშლის რეაქცია. მოვაცილოთ ასანთის ღერი და… დავტკბეთ პროცესის მსვლელობით…

ამონიუმის ბიქრომატის დაშლის პროცესი თავისთავად წარიმართება.
მას აღარ სჭირდება ჩვენი ჩარევა. რაც დრო გავა, მით უფრო გაძლიერდება და ერთხანს მთელი
სიმძლავრით იგიზგიზებს ცეცხლი, შემდეგ ნელ-ნელეა შესუსტდება და ბოლოს ჩაქრება. ამავდროულად
ვნახავთ, რომ „ვულკანის აქტიურობის” პერიოდში „მთის” პერიმეტრი იფარება მწვანე ფერის
ნავლით, გარკვეული რაოდენობა კი ატმოსფეროშიც გამოირტყოცნება. ვერაფერს იტყვით, ვეზუვიც ასე იქცეოდა ერთდროს.
სხვაობა მხოლოდ მასშტაბებსა და გამოტყორცნილ ნივთიერებათა რაოდენობაშია.

მოცემული ექსპერიმენტი ვიზუალურად შეიძლება შემდეგი
ვებ-მისამართზე ვიხილოთ: https://www.chem-toddler.com/redox-reactions/chemical-volcano.html

მცირეოდენი გართობის შემდეგ მოდით ახლა საკლასო ოთახს
დავუბრუნდეთ. რაში შეიძლება გამოვიყენოთ იგი? ამ ერთი შეხედვით უმარტივესი ექპერიმეტიდან რა დასკვნების გაკეთება შეიძლება? ამ სულ რამდენიმე
წუთიანი ცდის პერიოდში ჩვენს თვალწინ არაერთმა ქიმიურმა მოვლენამ ჩაიქროლა. ქიმიის
ცოდნა სწორედ ცოტა ხნის წინ ჩვენს თვალწინ მიმდინარე მოვლენების აღწერა და საკუთარი სახელის მინიჭებაა. შევეცდები
სრულად ჩამოვთვალო ეს მოვლენები: წვის რეაქცია,
დაშლის რეაქცია, მოცულობის გაფართოვება, ეგზოთერმული პროცესი, ფერის ცვლილება, აქტივაციის
ენერგია და ა.შ. კიდევ უფრო მრავლადაა კითხვები, რითაც შეიძლება აუდიტორიას მივმართოთ:

რა არის წვის რეაქცია? რა არის დაშლის რეაქცია? ყველა დაშლის რეაქცია წვის რეაქციაა? რატომ არ იშლება
ბიქრომატი თავისთავად? რატომ სჭირდება თავიდან გაცხელება? რა არის აქტივაციის ენერგია?
რატომ აღარ სჭირდება გაცხელება რეაქციის დაწყების შემდეგ? რა ნივთიერებები წარმოიმნებიან
რეაქციის შედეგად? რატომ იცლის ნალექი ფერს? როგორ ვადასტურებთ, რომ ეს პროცესი ქიმიური
მოვლენაა? რატომ ილექება მწვანე ნალექის დიდი რაოდენობა ზედაპირზე, ხოლო ზოგიერთი მათგანი
ჰაერში „დაფრინავს”? და ა.შ. ასეთი კითხვების
რაოდენობა და მათი ფორმულირება ჩვენს „ქიმიურ” ცოდნასა და ფანტაზიაზეა დამოკიდებული.
რაც უფრო მეტად შემოქმედებითად მივუდგებით, მით უფრო საინტერესო იქნება ეს კითხვები
და შესაბამისად მათზე პასუხის გაცემაც სახალისო და შემეცნებითი. ასეთ პროცესებშიმერწმუნეთ, გაკვეთილის დუღილის ტემპერატურაც არ განელდება.

კიდევ ერთხელ დავუბრუნდეთ ჩვენს ჩატარებულ ექსპერიმენტს.
გავიხსნოთ როგორ ენერგიულად მიმდინარეობდა ჩვენი ჩარევის გარეშე. შეგვეძლო კიდეც ჩავრეულიყავით
ამ პროცესში, შეგვეძლო იგი უფრო „ნელა” წარმართულიყო
ან საერთოდ გაგვეჩერებინა, როცა მოგვინდებოდა. რეაქციის სადავეებზე შემდეგ წერილში
ვისაუბროთ.