ფენტეზი,ფანტასტიკა, დისტოპია და სხვა – ლინგვისტური ამბები ლიტერატურაში

მგონი, უკვე შევთანხმდით, რომ ის დაუმსახურებელი ლიტერატურული „სნობიზმი“, რომლითაც ფენტეზისა და ფანტასტიკის ჟანრის ტექსტებს ვაფასებთ ხოლმე, მთლად სწორი არ არის და, რაც მთავარია, კიდევ ერთი დაბრკოლებაა ამ ჟანრის თაყვანისმცემლებს, ჩვენს მოსწავლეებსა და ჩვენ შორის.

ეს საოცრად საინტერესო, პოპულარული ჟანრი ბოლო დროს კიდევ უფრო აქტუალური გახდა, ჩვენ ფაქტობრივად  ყოველდღიურად ვაწყდებით ამ ლიტერატურას ჩვენს ცხოვრებაში, ჩვენც რომელიღაც წიგნის პერსონაჟები ვართ, ამიტომ აუცილებლად უნდა გამოვიყენოთ ჟანრული ლიტერატურა სწავლებისათვის. იქნება ეს ლიტერატურა, მითოლოგია, საბუნებისმეტყველო საგნები, ტექნიკური  თუ კომპიუტერული მეცნიერებანი.  ჩვენ შეგვიძლია ამ მრავალფეროვანი წიგნების საშუალებით კიდევ უფრო საინტერესო გავხადოთ ჩვენი გაკვეთილები.

მაგალითისთვის, მოგიყვებით, როგორ შეიძლება ფენტეზისა და ფანტასტიკის საშუალებით უფრო მრავალფეროვანი გახადოთ თქვენი გრამატიკისა და ლიტერატურის გაკვეთილები.

ენა ყველაზე მთავარი ლიტერატურული იარაღი, საშუალებაა, პერსონაჟი, სამყარო, ამბავი – ენობრივი თავისებურების გარეშე რთული გადმოსაცემია, ახალს არაფერს ვამბობ, ფენტეზისა და ფანტასტიკაში ხშირია გამოგონილი, ხელოვნური ენები. ეს საინტერესო  ლინგვისტური თამაში კიდევ უფრო აინტრიგებს, ახალ სამყაროში შეუძღვება მკითხველს.  ენის წარმოშობასა და მსოფლიოს ლინგვისტურ მრავალფეროვნებაზე საუბრისას, გამოგონილი ენები, მაგალითად, ტოლკინის, ამ შესანიშნავი მწერლისა და ლინგვისტის ლინგვისტური ექსპერიმენტები მოსწავლეებს ახალ საფიქრალსა და ინტერესს გაუჩენს.

თუ ენა მსოფლხედვაა, სამყაროს მიმართ დამოკიდებულებაა, როგორია ის სამყარო, რომელსაც ესა თუ ის გამოგონილი ენა აქვს? იქნებ ჩვენც გამოვიგონოთ რომელიმე ენა? ეს ლინგვისტური თამაში რთული სულაც არ იქნება, მთავარია თუნდაც რამდენიმე გრამატიკული ან ფონეტიკური  სისტემა, წესი განვუსაზღვროთ. მაგალითად, ენა ხმოვნების გარეშე, ან ენა მხოლოდ ხმოვნებით, ენა, რომელშიც მხოლოდ ერთმარცვლიანი სიტყვებია ან რომელშიც ყველა ლექსიკური ერთეული ასო რ-ზე იწყება.

ტოლკინი, ოქსფორდის უნივერსიტეტის პროფესორი, მთელი ცხოვრების მანძილზე იკვლევდა უძველეს და შუა საუკუნეების ლიტერატურულ ძეგლებს და ამავე დროს ეწეოდა სამეცნიერო მუშაობას ენათმეცნიერების დარგში. ის ჯერ მეცნიერი იყო და შემდეგ მწერალი გახდა, რაც მის მიერ შექმნილ ახალ, ლიტერატურულ სამყაროსაც და მის ენებსაც ეტყობა, შავი ენა, სინდარინი თავისი დიალექტებით, ვესთრონი, ჰობიტური, როჰირიმული და სხვა – ეს ენობრივი სისტემები ძალიან მრავალმხრივი და საინტერესო ლინგვისტური მუშაობისა და ცოდნის შედეგია.

საინტერესოა, რომ ასეთი გამოგონილი ენა ქართულ ლიტერატურაშიც გვხვდება, ალექსანდრე აბაშელის ცნობილ რომანში „ქალი სარკეში“, მარსელი ქალი სწორედ მარსულ ენაზე ლაპარაკობს:

„კამარელი მივარდა აპარატს და საჩქაროდ თავზე წამოიცვა.

იმავე წუთს ყურები აევსო დამატკბობელი ხმით: ქალი ლაპარაკობდა. მაგრამ სიტყვები იყო გაუგებარი: ,,შანორ დენ ობრა ვენ გარა ობრან სანორენ ლარგო”, თითქოს მღეროდა უცნაურ სიტყვებს და ნათლით მოსილ სახის ელვარებას აფრქვევდა ეკრანზე.“

კიდევ ერთი საინტერესო გამოგონილი ენა, რომელიც ლიტერატურული პარალელებისთვის შეიძლება გამოვიყენოთ გველების ენაა „ჰარი პოტერიდან“, რომელზეც რამდენიმე ჯადოქარი და ჰარი პოტერი საუბრობს. გველების ენაზე რა გაგახსენდათ? გველისმჭამელი ხომ არა? ეს ყოველისშემცნობელი პერსონაჟი, რომელიც ჰარი პოტერს შეგვიძლია დავუკავშიროთ და ამ საშუალებით ახალგაზრდა მკითხველებისთვის უფრო ახლობელი გავხადოთ.

საინტერესო ტექსტები გრამატიკის გაკვეთილებისთვის ქართულ საბავშვო ლიტერატურაშიც შეგიძლიათ მოძებნოთ, მაგალითად,  ნუნუ ნაკაშიძის „ უღუ და თეთ“, სადაც ორი პირველყოფილი ბავშვი გარემოს სწავლობს, ემოციებს პირველად გამოცდის და სახელს არქმევს, სახელდება – უმნიშვნელოვანესი ლინგვისტური პროცესია, რომელიც ძალიან საინტერესო ექსპერიმენტის სახით შეგიძლიათ გააცოცხლოთ ბავშვებთან.

ცენზურასა და 1937 წლის რეპრესიებზე საუბრისას ჯორჯ ორუელის 1984 და ახალმეტყველება ( ნიუსპიკი) გაიხსენეთ, ეს ექსპერიმენტი გულისხმობდა ენიდან ყველა იმ სიტყვის ამოღებას, რომელიც ტოტალიტარიზმს ეწინააღმდეგებოდა. ენა არის ადამიანი, შესაბამისად, როდესაც ენას იმორჩილებ, ადამიანიც შენი ქვეშევრდომია. ეს ძალიან კარგად იციან ტოტალიტარულმა სისტემებმა და ორუელის ეს ექსპერიმენტი შესანიშნავი ლიტერატურული გაფრთხილებაა.

გამოგონილი ენების საინტერესო მაგალითები შეგიძლიათ იპოვოთ ჰოვარდ ლავკრაფტის საკულტო წიგნში „ქთულჰუს ძახილი“, რომლის ძალიან კარგი ქართული თარგმანი არსებობს.

და ბოლოს,  საინტერესო ენობრივი ექსპერიმენტია დენიელ კიზის რომანში „ყვავილები ელჯერნონისთვის“, შეგიძლიათ, სთხოვოთ თქვენს მოსწავლეებს დააკვირდნენ, როგორ იცვლება ჩარლის მეტყველება მის ინტელექტუალურ ცვლილებასთან ერთად, რადგან  ეს მთავარი ლიტერატურული ხერხია პერსონაჟის ტრაგიკული ამბის თვალსაჩინოდ და დამაჯერებლად მოყოლისათვის.