მკაცრი „ზღაპრის” რეალობა

ჯანო ჯიქიძის „ფარშევანგის სოლოსა“ და ჩვენში „ჩანერგილ” საბჭოეთზე

ჯანო ჯიქიძის ეს რომანი, ხშირად ნატურალიზმამდე დასული რეალისტურობით, ზოგან დოკუმენტური კადრებივით რომ გაკრთება ხოლმე (რითაც კარგად ირგებს მასში ასახულ საბჭოურ რეალობას), ჟურნალისტურ ქრონიკას მოგვაგონებს და გამოირჩევა მწერლისთვის დამახასიათებელი სარკაზმითა და ირონიით, რომელიც საინტერესოს ხდის ნაწარმოებს და არ ანელებს მასში მოთხრობილი მრავალგვარი ამბებისა თუ თავგადასავლებისადმი მკითხველის ინტერესს, თხრობის მძაფრი, ხალისიანი რიტმიდან გამომდინარე.

„ჩემი ცხოვრება წვნიანია, რომელსაც ბედისწერა ხარშავს, რითიც მიცხოვრია, იმით ამზადებს; როგორც მიცხოვრია, იმგვარად კაზმავს და შეჭამანდიც გამოდის შესაბამისი… ზოგი თავისივე ცხოვრების შეჭამანდს თვითონვე გემრიელად შეექცევა; ზოგსაც თავისაზე გული ერევა. სტუმრად ურჩევნია დანაყრება – საკუთარ ცხოვრებას სხვისი ცხოვრებით ცხოვრება ურჩევნია, რას გაიგებ!“ (105). მწერალი ჯანო ჯიქიძე რეალობას ასახავს (პირადს თუ საზოგადოებრივს) ორი პოზიციიდან: ერთია – თანამედროვე თვითდასმენა, როცა ავტორი განიცდის, რომ თვითონვეა თანამონაწილე და შემქმნელიც მისივე ასახული პროცესებისა და მეორე – კლასიკური „მე არაფერ შუაში ვარ“, როცა მწერალი ობიექტური დამკვირვებლის როლშია, იხსნის პასუხისმგებლობას. მაგრამ ხშირად ხდება შემოქმედში ამ ორი პოზიციის ძალაუნებური სინთეზი, შერწყმაც: „ერთმა კლასიკოსმა, ანუ ბუმბერაზმა მთამ… ყველა ცოცხალი „მე არაფერ შუაში ვარ“ მწერლის გასაგონად თქვა: „მადამ ბოვარი მე ვარ“… ასე მიმართა თვითდასმენას თავისი კლასიკური „მე არაფერ შუაში ვარ“ პოზიციით შეძრწუნებულმა“. (181)

თამბაქოსა – ასე ჰქვია ფანტასმაგორიულ პერსონაჟს, რომელიც ხანდახან ჩნდება რომანში, როგორც საუკეთესო მეგზური საბჭოთა ეპოქაში მოგონებებით გადანაცვლებისათვის. ესაა თამბაქოს დემონი, ქოსატყუილას ქალაქური მორფოზი. იმ დროის ლოკალში ხომ „ქოსატყუილებით იყო სავსე ქვეყანა… ახლა რომ მიდი-მოდიან, თავი კიტრად მოაქვთ, ყველგან ის ქოსატყუილები პირველობდნენ: შესწრებასაც ასწრებდნენ და გამოსწრებასაც, შეძვრომასაც დროულად ახერხებდნენ და გამოძრომასაც“.(17). იმდროინდელი უტოპიური, მატყუარა იდეოლოგიაც ხომ ძალიან ჰგავდა თამბაქოს კვამლს, რომელიც, ილიასი არ იყოს „თვალს ეფარება და მართლჭვრეტას უშლის… ხშირად თვალიდან ცრემლსაც გვაყრევინებს ხოლმე“.

უფროსებსაც სჭირდებათ ზღაპარი, როგორც რეალობა, რომელშიც იბრუნებენ სიმშვიდის მომგვრელი სიბრძნის, ბავშვური სისუფთავის, მივიწყებული იდუმალების შეგრძნებას. აქ მათი გაუხეშებული სულები ისევ ოცნების რეჟიმში გადაინაცვლებენ, უიმედობას ცვლის რწმენა იმისა, რომ ყველას თუ ვერა, ზოგიერთ ნატვრას მაინც განახორციელებენ და მოარგებენ უხეშ, პრაგმატულ რეალობას, რომ დახვეწონ, სრულქმნან ის. ეს ზღაპრის ის ჯადოსნობაა, რომელსაც მხოლოდ უფროსში მობინადრე ბავშვი გრძნობს და ნამდვილ პატარასავით ლმობიერი, თავისუფალი და უკვე თავისი ასაკიდან გამომდინარე, ზომიერად, „რეალისტურად“ იდეალისტი ხდება.

აი, ამის მწერლისეული ინტერპრეტაცია: „თავიდან ჩვენ (ბავშვებს) გვჯერა ზღაპრების; შემდეგ ჩვენ (ყმაწვილებს, ახალგაზრდებს) აღარ გვჯერა ზღაპრების; მოგვიანებით ჩვენ (ზრდასრულებს, მოწიფულებს) გვჯერა პოლიტიკოსების ზღაპრების; შემდეგ ჩვენ (ხანშიშესულებს) აღარ გვჯერა პოლიტიკოსების ზღაპრების; დაბოლოს ჩვენ (ხნიერები) ზღაპრებს ვუკითხავთ ციცქნა შვილიშვილებს და შევხარით მათ, რადგან ამ პატარებს სჯერათ ზღაპრების და ჩვენც ვცდილობთ, დავუბრუნდეთ იმ ცინცხალ შეგრძნებებს, შთაბეჭდილებებს, რომლებიც ბავშვობაში გვქონდა… ვიწყებთ დაბრუნებას ბავშვობაში, მაგრამ, ცხადია, ეს დაბრუნება ნაწილობრივია ან სულაც შეუძლებელი“. (8). შეუძლებელი კი იმიტომ, რომ შემოგვთავაზეს ზღაპარი, რომელშიც არ იყო სიბრძნე. ასეთ შემთხვევაში არც სიკეთე იმარჯვებს და ზღაპარიც იქცევა ყალბ ნიღბად მძიმე, შეულამაზებელი რეალობისა, რომელსაც ამ რომანში მწერლისეული მოგონებები აცოცხლებს და მკითხველში არასასიამოვნო იმედგაცრუების მძაფრ განცდას ბადებს, ავტორისგანვე წამოსულს.

„ყველაზე დიდი საოცრება კანონზომიერებაა“ ამბობს მწერალი და უფრო დიდი საოცრება – საბჭოური კანონები თუ კანონზომიერებანი. გავიხსენოთ ისინი.

„ზოოპარკი სსრკ-ს ჰგავს. თავისუფლება უნდა იყოს ზოოპარკის გარეთ და, თუ შიგნით შეაღწია, სასიკეთოდ კი არ იმოქმედებს, პირიქით, ისეთ ამბებს დაატრიალებს, ვერც კი მიხვდები, რომ ეს ის არის – მისი უდიდებულესობა თავისუფლება და დამოუკიდებლობა“ – ამბობს რომანის ერთ-ერთი გმირი, უკრაინელი ვეტექიმი გოგო. ამიტომ ამ სიტყვების ხსენებაც იკრძალებოდა ჩვენს მაშინდელ „დიად სამშობლოში“, როგორც, მაგალითად, რელიგიისა და თუ ყველა ამბობდა, რომ „ქართველი და სტალინი ხომ ერთი და იგივეაო“, სტალინის სასულიერო სემინარიაში სწავლის შესახებ ინფორმაცია ხელმიუწვდომელი იყო და დიდ საბჭოთა ენციკლოპედიაშიც ვერ მოიძიებდა კაცი.

რწმენის, როგორც „ხალხის ოპიუმის“ ამოძირკვა ადამიანთა ცნობირებიდან ჯერ კიდევ ეკლესიების ნგრევით დაიწყო და დამთავრდა იმით, რომ ბუნებრივი, სანიმუშო გახდა ადამიანის ათეისტობა, თუმცა ხალხი მაინც არ თმობდა ამ „ატავიზმს“, რელიგიას და ღმერთთან სიახლოვის შემანარჩუნებელი სულის მდგომარეობას ნებისმიერი გზით ეძებდა, როგორც გამოცარიელებულიდან, საშინელიდან თავის დასაღწევ და ფაქიზ, იმედიან სამყაროში გადანაცვლების საუკეთესო საშუალებას: „ბებიაჩემს, ეკა თაბაგარს, საგანგებოდ სარკმელი ჰქონდა გაჭრილი სახლის უკანა კედელში ისე, რომ ზუსტად ეკლესიის ბოლო და მობრეცილი გუმბათი დაენახა. ოთახს სულ არ სჭირდებოდა-მეთქი, ეს სარკმელი საგანგებოდ იყო გაჭრილი და ასე, აქედან მალულად ლოცულობდა ევა თაბაგარი, 200 მეტრის მოშორებით მდგარი ეკლესიისკენ პირით და პირჯვრის წერით“(403).

ყოველგვარი ეროვნულისა და ტრადიციულის დამაჩლუნგებელ საბჭოეთში ფოლადივით იწრთობოდა და იდეოლოგიურად (თუმცა იდეურობაც მოჩვენებითი და მცონარობის შემნიღბველი იყო) სასურველ „ფორმას“ იღებდა ადამიანის განსაკუთრებული, მორჩილი ჯიში (რადგან დაუმორჩილებლებს სანიმუშოდ უსწორდებოდნენ), საბჭოთა ინტელიგენტი. „ეს ჩემისთანა უძალო და შინაგანად თავისუფალი, გარეგნულად მხიარული და შინაგანად ფრუსტრატი ხალხი, დისიდენტობის თავიც რომ არ ჰქონდა, ვერაფერს რომ ცვლიდა სასიკეთოდ, ანეკდოტებს ჰყვებოდა წარმატებულ კომუნისტურ პარტიაზე“. (117)

ჯანო ჯიქიძეს, რომანის მთავარ გმირს, საბჭოთა ჯარის უფროს ლეინტენანტს, ექიმ-სტომატოლოგს, რუსი ოფიცრების წრეში უწევს ტრიალი. ომი, როგორც არსებული თუ წარმოსახვითი რეალობა, მძაფრი იყო საბჭოეთისთვის, რომელიც ცხელ თუ ცივ ომებს აწარმოებდა მსოფლიო მასშტაბით. აღიარებული ჭეშმარიტებაა და ომები მშვიდობისათვისაა ხოლმე. „ომი და მშვიდობა… უხსოვარი დროიდან დღემდე ასეთი პინგ-პონგია… საკუთარ თავთან მოიგე ომი თუ მაგარია. მერე ეომოს სხვებს; მაგრამ არა, ამდენი გამბედაობა არა აქვს… და ომობს. მშიშრების მოგონილია ომი, სუსტების მოგონილია, არასრულფასოვნების კომპლექსით შეპყრობილ პიროვნებათა მოგონილია… ბრეხტის მშვიდობა, დროებით დაზავებულთა მშვიდობა… ომი და მშვიდობის პინგ-პონგი მამა-ღმერთის, დედამიწის საბედისწერო განრისხებამდე“ (79) – ამბობს მწერალი. მართლაც, რუსეთის მშვიდობა დღემდე „დროებით დაზავებულთა მშვიდობაა“. რომანში კარგადაა გამოძერწილი ომსა და სისხლს მოწყურებული, მშვიდობიანობაში უფუნქციოდ დარჩენილი რუსი ოფიცრების სახეები, რომლებიც, როგორც ყველა საბჭოეთის მკვიდრი, იდეოლოგიურ წნეხს განიცდიდნენ და უმომავლონი იყვნენ პარტიულობის გარეშე. „ლოთბაშ ოფიცერს (ძირითადად, კადრის ოფიცერს), ე.წ. „ზაპოი“ რო დაეწყებოდა, დასალევს კი არა, ოდეკოლონებსა და ლოსიონებს მალავდა ხალხი. „ზაპოიში“ შეგრიალებული ოფიცერი სადაც რამეს წაასწრებდა, თუნდაც ალკოჰოლის შემცველ რამე სითხეს, სულმოუთქმელად ნთქავდა“(138). საინტერესოა მწერლის ირონია იმ დროის „კოლორიტზე“, საბჭოთა გამოსაფხიზლებელზე: „მაშინ არ ენანებოდათ შხაპი და მასაჟი, მართალია, შხაპი ცივი იყო და მასაჟი უხეში, მაგრამ ზრუნავდნენ, ძმაო! საბჭოთა მოქალაქეზე ზრუნავდნენ“.(147)

კომუნისტურ ყრილობებზე დაუსრულებელი ტაშის თუ პოლიტბიუროს ლიდერების გარდაცვალებისას დედამიწის 1/7-ზე ერთკვირიანი გლოვის გამოცხადების ასოციაციების გარდა, საბჭოეთის სხვა ანარეკლიცაა ჩვენს ახლანდელ რეალობაში. ვერაფერი ეშველა დემაგოგიით გამოფიტულ სულს, რადგან დღემდე ზოგჯერ იგივე გრძელდება: „ცრუზეიმების ადგილები აინთებიან – ჩაქრებიან, ციმციმებენ ხან აქ, ხან იქ; ჯერ ლუდხანებში, შემდეგ ქალაქის ქუჩებში, მოედნებზე, სტადიონებზე, ეთერში, ტელესივრცეში, სადაც გაწვრთნილი სიტყვის ჯარით მსმენელის თავმოყრა-დარწმუნება-დამორჩილება-მოტყუება დემაგოგს აგრერიგად ეიოლება“. (136). ძველი დროის ანარეკლი  – მონური ფსიქოლოგია, ბელადის მოსურნეობა და მოპოვება შეძახილით „ქვიშა მაგარია!“.

მაშინაც ასე იყო და ახლაც: ბრძოლას (ფიზიკურთან ან თუნდაც „ქარის წისქვილებთან“) მაშინ აქვს აზრი, როცა გინდ სუსტი იყო, შენი შესაძლებლობებიდან გამომდინარე, გწამს გამარჯვების, რომელიც შენზე თუ არა, სხვაზე მაინც, ადრე თუ გვიან აისახება. კეთილშობილი რისკიც გამართლებულია ამ დროს და ძალთა დარღვეული თანაფარდობაც. ესაა ბრძოლა ბრძოლისათვის, სამაგალითო პოეზიის გაკვეთილი მძინარე, კეთილდღეობის გაზულუქებულად მორჩილი სულებისათვის. ისინი თუ ოდნავ მაინც გამოაფხიზლე თვითკმაყოფილების ბანგიდან და ღირსეულად ფიქრის უნარი დაუბრუნე, გამართლებულია შენი „განწირულის სულისკვეთებაც“ მაშინ. არსებულ იდეოლოგიასთან ფარულმა, შინაგანმა ომმაც შობა გმირები, მათ დისიდენტებს უწოდებდნენ: „არნიკა მთის ბალახია – ის ჰგავს დისიდენტს, რომელიც ძალაუფლებისათვის არ იბრძვის. მგზავრებითა და მგზავრობით გატკეპნილ ალპის ბილიკებზე თუ რამე ხარობს, ეს არის Arnika – ბალახი, რომელიც უძლებს ფეხით თელვას… დისიდენტებო! დაარქვით თქვენს ადგილსამყოფელს ან შეკრების ადგილს, ან გარდაცვალების ადგილს Arnika, რომ როგორმე მოგაგნოთ!“(381, 382). რისკიც იყო და აზრიანი „ბრძოლა ბრძოლისათვის“ გურამ რჩეულიშვილის პასიური პროტესტი – გასროლა ლენინის მოედანზე თუ აქტიური პროტესტი – 9 აპრილს დაღვრილი ბავშვების უმანკო სისხლი, რომელმაც ეს „ბოროტების იმპერია“ დააქცია.

ჩვენს უფროს ძმას – რუსს, არც ჩვენი, მათზე ბევრად ძველი ქრისტიანული ტრადიცია ხიბლავდა და არც თუნდაც უნიკალური ქართული ხალხური სიმღერის მრავალხმიანობა. მრავალჟამიერი საოცრებაა თავისი გენიალური ოპტიმისტური, არქაული სევდით და კრიმანჭულიც, რომლიც საინტერესო დახასიათებაა მოცემული რომანში: „არის მასში რაღაც მასკარადული, უფრო სწორად – ჯამბაზური, ოღონდ… ვიღაც ზემდგომის გასართობად კი არაა, არამედ ხალხის წიაღიდან, ხასიათიდან ამოსულ-ამოზრდილი – ტრაგიკომიკურია, სიცილ-ტირილია. ცხოვრების წნეხისგან თავის დაღწევის, დამთრგუნველი სევდის გაქარვების ჯამბაზური ილეთია… „მაინც ჩემი ძმაი იყო“ (სიმღერის ბოლო) საომარი ყიჟინა და არტისტიზმი“.(21). მთელი მსოფლიო მღერის ქართულ ხალხურ სიმღერებს მოწიწებითა და სიყვარულით, მაგრამ არ მინახავს ქართულად ამღერებული რუსი და არ მინდა, ეს მათ უნიჭობას მივაწერო…

ხანდახან მგონია, რომ მთელი რუსეთი მისივე გენერლებივით აზროვნებს, ანუ „მგზავრის წერილების“ „პროგრესული“ ოფიცერივით, თავისი საშაქრის ბუზებისა და ველურ კავკასიელებზე მოარული თეორიებით. რუსეთის „ცივილიზებულობა“ ან „ცივილიზატორობა“ იმ დროიდან მოყოლებული დღემდე სახეზეა. ამ აგრესიის ფონზე, მთელ მსოფლიოს რომ მრავლისმეტყველად ემუქრება, იმედად რჩება თუნდაც უბრალო რუსი გლეხის კაცთმოყვარეობა, სენტიმენტალიზმი, სიბრძნეც და მათი მთელი მე-19 საუკუნის ლიტერატურა, მოულოდნელი და საოცარი ვულკანის ამოფრქვევასავით, ერი ასე რომ გააკეთილშობილა.

რომანში ზუსტი აქცენტებია საბჭოური 70-წლიანი რეგრესის ამსახველ ჩვენს სულიერებით ღატაკ დღევანდელობაზე. ქართველს ბევრ სხვათა ომში უბრძოლია და ჩვენი ბედის ამ ხანდახან შეგნებულად მივიწყებული ტრაგიზმის მაგალითად დავით გურამიშვილიც კმარა. დიდი სამამულო ომიც არ იყო, ალბათ, „ჩვენი ომი“, „წითელი ჭირისა“ და „ყავისფერი ჭირის“ ურთიერთშეხეთქება. მაგრამ ის პროცენტულად ყველაზე დიდი მსხვერპლი, რომელიც საქართველომ გაიღო, საპატიოა, თუმცა ახლა ნაკლებად მიაგებენ პატივს მაშინ რუსეთის მიწაზე დაღუპულ ქართველ გმირებს. ჩვენი მძიმე ყოფის ცინიზმი, მორიგი შტრიხი რომანში: „სპილენძს იბარებდნენ, თურქეთში გაჰქონდათ. იქ, ცხადია, ისე იბარებდნენ, სულ არ აინტერესებდათ ფერადი ლითონის წარმომავლობა, სულერთი იყო ტროლეიბუსის სადენებს ჩააბარებდნენ თუ ომში დაღუპული მეომრების ხსოვნის მემორიალის, ქალი-ქანდაკების კაბის კალთებს“. (236)

ქართული რეალობის კიდევ ერთი და ყველაზე მძიმე დაღი: 21-ე საუკუნის მსოფლიო ცივილიზებურობაზე აცხადებს პრეტენზიას და თავს იწონებს არნახული მეცნიერულ-ტექნიკური პროგრესით, ჩვენ კი შუა საუკუნეების სინამდვილეში დავრჩით, დაკარგულად არა, მაგრამ აღარც ჩვენად ჩათვლილი ტერიტორიებით. ისევ წლების სიღრმიდან გამოყოლილი ტკივილები და ნაღველი, ოცნება ბედნიერ, მშვიდ მომავალზე, რომელსაც აფხაზები და ოსებიც განიცდიან, რადგან ისინიც ადამიანები არიან, ოღონდ სხვისი დაწერილი სცენარის მიხედვით მორგებული როლებით საერთო მტრის გასართობად, როგორც ნაწარმოების ავტორი აღნიშნავს. რომანში ამასთან დაკავშირებით ერთი შთამბეჭდავი მომენტია: „მახსოვს, რომ 31-ში ღამით სროლა შევწყვიტეთ. ორივე მხარემ უსიტყვოდ ვუთხარით ერთმანეთს, ახალ წელს ცოცხლები შევხვედროდით. თქვენ გინდოდათ, საახალწლო სუფრა გქონოდათ და ჩვენც – იგივე. ქართველებს ღვინო გვქონდა და გამოგიგზავნეთ, აფხაზებს ხბოს ხორცი გქონდათ და გამოგვიგზავნეთ. ახალ წელს შევხვდით მშვიდობიანად – რაც გვენატრებოდა, ის გავითამაშეთ. კავკასიელები არტისტები კი ვართ, მაგრამ როდის ვიყავით ბუნებრივი (მე – მე და შენ – შენ)? როცა ვესროდით, თუ როცა ღვინო და ხორცი (სისხლი და ხორცი) ერთმანეთში გავცვალეთ?“ (453). ბუნებრიობა კი გულის ხმის მიყოლა, წარსულის დაძლევა და ისევ ერთმანეთისაკენ ახლა უკვე ეკალ-ბარდით თითქოს გაუვალი გზების ძიებაა… და კიდევ იმედი, რომ ღმერთი არ მიგვატოვებს ბედისგან განწირულებს და ავტორის დასმული კითხვაც – „…ეს მოძველებული საფლავის ქვები იმას ხომ არ ნიშნავს, რომ ერი წახდა, სხვის ქვეყანაში ხიზნობამ დასცა და დააკნინა?“ – რიტორიკულად უნდა აღვიქვათ, დადებითი პასუხის მოლოდინით…

ვთვლი, რომ ჯანო ჯიქიძის ეს რომანი ოპტიმისტურია, თუმცა ამ „ფურცლებს ურჩევნიათ, ქაღალდის თვითმფრინავებად იქცნენ და გაფრინდნენ, პეპლებზე უფრო ხანმოკლედ იცოცხლონ, ოღონდ ხელში არ ჩაუვარდნენ აგრესიული ინფანტილიზმით დაავადებულ პოლიტიკოსებს, პოლიტიკანებს, პოლიტიკინებს!…“(416). მართლაც, პოლიტიკაზე დიდი დროის დაკარგვა და მისით დასნებოვნება ხომ ასეთი უაზრობაა ამ გენიალური და მარტივი „იყო და არა იყოსავით“ წუთისოფელში…