როგორ ვასწავლოთ მოზარდს თვითკონტროლი

თქვენი შვილი მშვიდი და დამყოლი იყო, მაგრამ მოულოდნელად მკვეთრად შეიცვალა, რადგან თინეიჯერი გახდა. ის აღარ გისმენთ, ყველაფრით უკმაყოფილოა და მისთვის თქვენ სულაც აღარ ხართ ავტორიტეტი. ფსიქოლოგიის პროფესორი, ლოურენს სტეინბერგი დარწმუნებულია, რომ ეს ყველაფერი სამყაროს დასასრულს არ ნიშნავს და მშობლებს თავისუფლეად შეუძლიათ მოზარდობის უარყოფითი მხარეების უპირატესობებად ქცევა. პროფესორი ამას თავის წიგნში – „გარდატეხის ასაკი“ ყვება:

„თანატოლების გავლენის ქვეშ მოხვედრა, გაუმართლებელი აგრესია, სარისკო ქცევა, მავნე ჩვევების გაჩენა – ეს და სხვა მოზარდობის პრობლემა, ბევრი მშობელისთვის კარგადაა ცნობილი. მაგრამ ცოტა ვინმემ თუ იცის, რა არის ამის ჭეშმარიტი მიზეზი. მიზეზს ნეირობიოლოგია განმარტავს. თურმე, მოზარდის იმპულსური ქცევა დაკავშირებულია თავის ტვინის ბუნებრივ განვითარებასთან ცხოვრების ამ კონკრეტულ მომენტში. და როგორ უნდა მოიქცნენ მშობლები? ბოლოს და ბოლოს, აქვს თუ არა აზრი საყვედურებს, თუკი მოზარდი თავის თავს  უბრალოდ ვერ აკონტროლებს?

მნიშვნელოვანია იმის გაგება, ტვინის რომელი უბნებია ყველაზე მოქნილი მოზარდობის ასაკში. ამ პერიოდში განსაკუთრებით აქტიურად ვითარდება ლიმბური სისტემა, რომელიც პასუხისმგებელია ემოციებსა და სიამოვნების გრძნობებზე, ასევე პრეფრონტალური ქერქი – სწორედ მასზეა დამოკიდებული ადამიანის თვითკონტროლის განხორციელების უნარი.

და თუ მოზარდის თვითკონტროლზე პასუხისმგებელი თავის ტვინის უბანი ჯერ კიდევ მყიფეა, სასქესო ჰორმონების ზემოქმედებით ზეაქტიურია ლიმბური სისტემა. ამის გამო, ბავშვი მუდმივად ეძებს ახალ შეგრძნებებს, სჩადის სარისკო ქმედებებს და ავლენს ზედმეტ ემოციურობას, შედეგებზე ფიქრის გარეშე.

მოზარდებში ლიმბური სისტემა და პრეფრონტალური ქერქი ძალიან მგრძნობიარეა სტიმულაციის მიმართ, მაგრამ ამავე დროს, არანაკლებ მოწყვლადია უარყოფითი გავლენების მიმართ.

თინეიჯერულ ასაკში საკუთარი თავის კონტროლის უნარი დიდწილად დამოკიდებულია გარემოზე.

ამიტომ სტრესმა, დაღლილობამ ან ცუდმა გარემომ შეიძლება გამოიწვიოს კატასტროფა. ეს პირობები ასუსტებს მოზარდის თვითრეგულირების შესაძლებლობას. ეს არის ნამდვილი მიზეზი, რის გამოც თინეიჯერებს აქვთ დაუცველი სექსი, უარს ამბობენ სკოლაში სიარულზე, არღვევენ კანონებს და სხვ.  მათ კარგად იციან ამ ქცევის შედეგები, მაგრამ უჭირთ საკუტარი თავისთვის წინააღმდეგობის გაწევა.

გარდა ამისა, სიამოვნების ცენტრი, რომელიც ლიმბურ სისტემაშია, უფრო მგრძნობიარეა მოზარდებში ალკოჰოლის, ნიკოტინისა და კოკაინის ზემოქმედების მიმართ. და ეს არის ერთ-ერთი მიზეზი, რის გამოც თინეიჯერები განსაკუთრებით ადვილად ხდებიან დამოკიდებულნი ფსიქო-აქტიურ ნივთიერებებზე.

მოზარდისთვის შეგრძნებები განსაკუთრებით სასიამოვნოა თინეიჯერობის პირველ ნახევარში (სქესობრივი მომწიფების დაწყებამდე და ასევე 16 წლიდან). ამიტომ, ბავშვები მთელი ძალით ილტვიან იმისკენ, რაც მათ პოზიტიურ ემოციებს მოუტანს. რა თქმა უნდა, ადამიანი ნებისმიერ ასაკში ელტვის სიამოვნებას, მაგრამ თინეიჯერები ხშირად პოტენციური ჯილდოს გამო საფრთხეშიც კი თავს იგდებენ.

რა უნდა მოიმოქმედონ მშობლებმა? პირველ რიგში, აუცილებელია მოზარდის დაცვა იმ ნეგატიური გავლენისგან, რომლის მიმართაც ის ცხოვრების ამ პერიოდშია მოწყვლადი. მეორეც, თქვენ უნდა ასწავლოთ ბავშვს ეფექტიანად და თანმიმდევრულად გამოიყენოს „სამუხრუჭე სისტემა“, რომელიც თვითრეგულირებაზეა პასუხისმგებელი.

როგორ ვასწავლოთ მოზარდებს თვითკონტროლი

ფსიქოლოგებმა მოახერხეს გაერკვიათ, თუ როგორ იქცევიან მშობლები, როდესაც მათ შვილებს თვითრეგულირების კარგი დონე აქვთ. აღმოჩნდა, რომ თუ გსურთ მოზარდში ეს შესაძლებლობა განავითაროთ, მხოლოდ სამი რამის გაკეთება გჭირდებათ: გამოხატეთ თქვენი სიყვარული, იყავით მკაცრი და გამოხატეთ მისი მხარდაჭერა ისე, რომ ბავშვმა საკუთარი თავი იწამოს.

აქ მოცემულია რამდენიმე მეცნიერულად დამტკიცებლი რეკომენდაცია, თუ როგორ უნდა დაეხმაროთ მოზარდს თვითკონტროლის უნარის განვითარებაში.

არ დამალოთ თქვენი სიყვარული. ნუ დაიშურებთ სიყვარულს და იყავით მგრძნობიარე შვილის ემოციური მოთხოვნილებების მიმართ. მშობლების სიყვარული ნდობისა და სიმშვიდის შეგრძნებას იწვევს, რაც აუცილებელია თვითრეგულირების განვითარებისათვის. გახსოვდეთ, მოზარდმა უნდა აღიქვას სამყარო, როგორც უსაფრთხო და სასიამოვნო ადგილი. აი, რამდენიმე კონკრეტული წესი:

• ბავშვის მიმართ სიყვარული არასდროს არის ძალიან ბევრი. მას არ დააზარალებს ის, თუ ხშირად შეახსენებთ, რომ ის თქვენი უსასრულო ბედნიერების წყაროა.

• თავისუფლად გამოხატეთ თქვენი სიყვარული ფიზიკურად. საკმარისია სკოლაში წასვლის წინ სწრაფად აკოცოთ, მოეხვიოთ, როდესაც სკოლიდან დაბრუნდება, მოუთათუნოთ მხარზე, როდესაც მაგიდასთან თავჩახრილი დავალებას შეასრულებს. ასეთი კონტაქტი, რაც არ უნდა ხანმოკლე იყოს, აძლიერებს თქვენს ორმხრივ ემოციურ დამოკიდებულებას.

• ბავშვმა უნდა იგრძნოს, რომ სახლი არის ის ადგილი, სადაც შეუძლია დაემალოს ყოველდღიური ცხოვრების სირთულეებს. შექმენით ისეთი ატმოსფერო, რომელიც საშუალებას მისცემს თქვენს მოზარდს ნამდვილად დაისვენოს და დაივიწყოს პრობლემები. შეუმცირეთ სტრესის დონე. შეეცადეთ თავიდან აიცილოთ ოჯახში ჩხუბი და კამათი.

• ჩაერთეთ თქვენი შვილის ცხოვრებაში (დოზირებულად!). ის ბავშვები, ვისი მშობლებიც მონაწილეობენ სასკოლო ცხოვრებაში, უკეთ სწავლობენ. იმ ბავშვებს, რომელთანაც მშობლები თავისუფალ დროს უბრალოდ საუბრობენ, უკეთესი თვითშეფასება და ნაკლები ფსიქოლოგიური პრობლემები აქვთ. თუ მშობლები იცნობენ თავიანთი შვილის მეგობრებს, ნაკლები შანსია, რომ საშიშ ამბებში გაეხვნენ და პრობლემები შეექმნათ.

ადამიანი სწავლობს თვითრეგულირებას მაშინ, როცა ჯერ სხვები არეგულირებენ მის ქცევას. ბავშვებს უვითარდებათ თვითკონტროლის უნარები, როდესაც მიიღებენ იმ წესებს, რასაც მშობლები დაუწესებენ და შემდეგ თვითონ იცავენ მათ. თუ თავიდანვე არ არსებობს გარე კონტროლი, მაშინ არც შიდა კონტროლი ჩამოყალიბდება. აუცილებლად გაითვალისწინოთ შემდეგი მითითებები:

• კარგად ჩამოაყალიბეთ თქვენი მოლოდინები. ის, რაც ზრდასრული ადამიანისთვის აშკარაა, თინეიჯერებისთვის აშკარა არ არის. საკმარისი არ არის თქვენს 13 წლის ქალიშვილს სთხოვოთ ოთახის დალაგება. უნდა აუხსნათ, რომ მტვერსასრუტი უნდა გამოიყენოს, გაწმინდოს მტვერი, მოაწესრიგოს მაგიდა და საგნების კარადაში შეაწყოს. თუ შესაძლებელია, მიუთითეთ კონკრეტული ციფრები, მაგალითად, რა დროს უნდა იყოს მოზარდი სახლში სკოლის შემდეგ.

• აუხსენით რაში მდგომარეობს თქვენი გადაწყვეტილებების არსი. როდესაც ბავშვებს ესმით წესების ლოგიკა, მათთვის ბევრად უფრო ადვილია ისწავლონ როგორ მოიქცნენ. ჰკითხეთ მოზარდს, რას ფიქრობს თქვენს მოლოდინებზე. ეს მას აჩვენებს, რომ მისი აზრი თქვენთვის ფასეულია.

• იყავით თანამიმდევრული. თუ ყოველ დღე ახალ-ახალი წესები დაწესდება ან მშობლები გარკვეული წესების აღსრულებას დროდადრო მოითხოვენ, ბავშვის უპასუხისმგებლობაც შეუძლიათ მომავალში თავის თავს დააბრალონ.

• იყავით სამართლიანი. ოჯახის წესები უნდა შეესაბამებოდეს ბავშვის ასაკს. შეცვალეთ ისინი მოზარდის ასაკის მატებასთან ერთად, თუკი წესები აქტუალობას დაკარგავენ.

• არ დასაჯოთ მოზარდი ძალიან მკაცრად. ზოგჯერ სასჯელი აუცილებელია, მაგრამ მნიშვნელოვანია გვახსოვდეს, რომ ბავშვი არ ისწავლის ემოციების და ქცევის კონტროლს, თუ მშობლები დაამცირებენ, ფიზიკურად შეურაცხყოფენ ან ზედმეტად გამოხატავენ გაბრაზებას.

მხარდაჭერა. იმისათვის, რომ თქვენს შვილს თვითკონტროლი განუვითარდეს, თქვენი კონტროლი თანდათან უნდა შემცირდეს. მიეცით თინეიჯერს ცოტა მეტი თავისუფლება და ავტონომია, ვიდრე მას სჩვევია – იმ დოზით, რომ საკმარისად იგრძნოს წარმატება, თუ რამე გამოუვიდა და თუ არ გამოუვიდა, თავიდან აიცილოს სერიოზული შედეგი. შემდეგი პრინციპები დაეხმარება მშობლებს გაუწიონ შვილებს მათთვის საჭირო დახმარება:

• ნუ დააყენებთ შეუძლებელი ამოცანების წინაშე. თქვენი მოლოდინი ისეთი უნდა იყოს, რომ მოზარდმა შეძლოს წარმატების მიღწევა და იგრძნოს რამდენად გაიზარდა. თუ წარმატებას ვერ მიაღწია, ნუ აგრძნობინებთ თავს უიღბლოდ. ყურადღება გაუმახვილეთ იმაზე, სადაც სწორად მოიქცა და დაეხმარეთ გაიგოს, თუ რისი გაკეთება შეიძლება სხვა დროს.

• შეაქეთ მოზარდი მიღწევების გამო, მაგრამ ყურადღება გაამახვილეთ მცდელობებზე და არა შედეგზე. სწორი შექება ეხმარება თქვენს მოზარდს მნიშვნელოვანი გაკვეთილის მიღებაში იმის შესახებ, თუ რამდენი ძალისხმევაა საჭირო მიზნის მისაღწევად. უმჯობესია თქვათ: „შენ დიდი სამუშაო გასწიე“, ვიდრე: „შენ ძალიან ჭკვიანი ხარ“.

• ნუ მოაბეზრებთ თავს. თუ შეეცდებით ბავშვის ცხოვრებაში აკონტროლოთ ყოველი წვრილმანი და არ მისცეთ იმის შესაძლებლობა, რომ თვითონ გააკეთოს რამე, არასოდეს გაუჩნდება თვითრწმენა. კარგი აღზრდა მოითხოვს ბალანსს ჩართულობასა და თვითდაჯერებულობას შორის.

დაიცავით აღზრდის სამივე პრინციპი. ცხადია, ბავშვს სიყვარული სჭირდება, მაგრამ მისთვის უმჯობესია, რომ მშობლებმა შეუნარჩუნონ გარკვეული ჩარჩოები ისე, რომ მხარი დაუჭერონ დამოუკიდებელ მოქმედებებში ტოტალური კონტროლის გარეშე“.