1980-იან წლებში, როცა სსრკ-მ საზღვრები „გახსნა“, საბჭოთა მოქალაქეებს, ყველას არა, მაგრამ ნაწილს, ამერიკის შეერთებულ შტატებში მოგზაურობის მანამდე არნახული ბედნიერება მოგვენიჭა. მე, თსუ სტუდენტს, გამიმართლა და გაცვლითი პროგრამით აღმოვჩნდი ვილიამს კოლეჯში. იქ დავუახლოვდი რამდენიმე სტუდენტს. თბილისში დაბრუნებულმა გავიგე, რომ ერთმა მეგობარმა, მამამისის, ჰარვარდის უნივერსიტეტის ნეიროქირურგისა და ჰარვარდის ეკლესიის მრევლის დახმარებით, მოიძია თანხები, რათა ჩემი ზამთრის კურსებზე გავმგზავრებულიყავი სასწავლებლად პასადენაში. მაგრამ აღმოჩნდა, რომ თვითმფრინავის ბილეთს ვერაფრით ვერ ვყიდულობდი, ვინაიდან მონატრებული ემიგრირებული ამერიკელი მოქალაქეები თავისთან ეპატიჟებოდნენ საბჭოთა კავშირში მცხოვრებ ახლობლებს და აეროფლოტის რეისებზე ბილეთების შოვნა თითქმის წარმოუდგენელი იყო. მამაჩემის კლასელი ერთ-ერთ ძალოვან უწყებაში მაღალი თანამდებობაზე მუშაობდა, ამიტომ მას მეტი წვდომა ჰქონდა ყველანაირ ჯავშანზე, ვიდრე ჩემს ოჯახს. მან მარტივად აიღო ჩემთვის თვითმფრინავის პირველი კლასის ბილეთი, ალბათ ვერც წარმოედგინა, რომ იაფფასიანი ბილეთიც დამაკმაყოფილებდა. ასე ვიფრინე ცხოვრებაში პირველად და უკანასკნელად პირველი კლასით. მამაჩემის კიდევ ერთი კლასელი, თბილისიდან ნიუ იორკში ოჯახითურთ ემიგრირებული ებრაელი იყო. კოლეჯიდან დავურეკე რობერტ აჯიაშვილს და სწავლის დასრულების შემდეგ ერთი კვირით ნიუ იორკში მის სახლში გავჩერდი. არ ველოდი, რომ აჯიაშვილების ოჯახში შევხვდებოდი მამაჩემის იმ მეგობრის, რომელმაც ამერიკაში გასაგზავრებელი ნანატრი ბილეთი მიშოვა, ოჯახის წევრებს. სამკურნალოდ ჩამოსულ უნარშეზღუდულ ბიჭს დედა და ბიძა ახლდნენ. მათგან მოვისმინე, ჩემი ამერიკული შთაბეჭდილებებისგან განსხვავებული, ამბები ამერიკაზე. მათი გაოცება უკავშირდებოდა ქუჩაში, სკვერში, ტრანსპორტში, მუზეუმში, კაფეში ლაღად გამოსულ ეტლით მოსარგებლე უნარშეზღუდულებს. მე კი მხოლოდ ამ ამბების მოსმენის შემდეგ გავიაზრე, თურმე რა მაოცებდა – 1. არ ვიცოდი, რომ მამაჩემის კლასელს უნარშეზღუდული შვილი ჰყავდა და ჩვენი ამერიკაში ყოფნის პერიოდი დაემთხვეოდა; 2. საბჭოთა კავშირში არასოდეს მენახა ეტლიანი ადამიანები, რომლებიც იღიმოდნენ. მგონი, ეტლიანებიც არ მენახა. მაშინ დავუსვი ჩემს თავს კითხვა: „ყველა ახალგაზრდა რომც ჯანმრთელი ყოფილიყო სსრკ-ში, მეორე მსოფლიო ომში დასახიჩრებული ადამიანები მაინც რატომ არ მხვდებოდნენ ქუჩებში, სად იყვნენ ისინი?“. მხოლოდ წლების შემდეგ გადავაწყდი ინგლისურად სტატიას იმის შესახებ, რომ სისტემას იმაზეც უზრუნია, საბჭოთა მოქალაქეებისთვის გამარჯვებით მოგვრილი ბედნიერება არ გაეფერმკრთალებინა ომის 2.6 მილიონ ხეიბარს. მერე ხომ ვერ განაცხადებდა ამაყად „საბჭოთა კავშირში ინვალიდები არ არიანო“ 1986 წელს ქვეყნის ოფიციალური წარმომადგენელი, როდესაც მას პარაოლიმპიურ თამაშებში მონაწილეობის შესახებ დაუსვეს კითხვა?! ამიტომაც 1948 წელს ომის ვეტერანთა დიდ ნაწილს, ე.წ. სამოვარებს ამპუტირებული კიდურებით, თავი უკრეს ვალაამის არქიპელაგზე გაუქმებულ მონასტერში. ამ ადგილას ვერავინ შევიდოდა სპეციალური ნებართვის გარეშე. შესაძლოა, მათ სამჯერადი კვება ჰქონდათ, მაგრამ დატუსაღებული ადამიანების უსიხარულო ყოფა დიდად არ განსხვავდებოდა ციხის პატიმრების მდგომარეობისგან… ამდაგვარი სპეციალური მისიით შექმნილი ადგილები სხვა ადგილებშიც იყო. გავიხსენოთ თუნდაც ბირთვულ ფიზიკაში მომუშავე ფიზიკოსების ქალაქი. ოღონდ ფიზიკოსებს, ვეტერანებისგან განსხვავებით, მაღალი ხელფასები ერიცხებოდათ. მაგრამ ვის რად უნდა ციხე-ქალაქში მაღალი ხელფასი, როცა თავისუფლად ვერ სუნთქავ და ყოველი ფეხის ნაბიჯზე გაკონტროლებენ და მუდმივი თვალთვალის ქვეშ ცხოვრობ?
რუბენ გალიეგოს „თეთრით შავზე“ (ნინო ბექიშვილის თარგმანი ინტერნეტში იოლი მოსაძიებელია) ის ნაწარმოებია, რომლის წაკითხვასაც ყველა ჩემს მოსწავლეს და სტუდენტს ვთხოვ. და არა მხოლოდ იმიტომ, რომ მათში თანალმობის უნარი გავაღვიძო. თუმცა ამის გარეშე როგორ იქნება?! არც იმიტომ, რომ უკეთ გაიგონ, რამხელა ბოროტება იყო საბჭოთა სისტემა. თუმცა არც ეს ფაქტორია უმნიშვნელო. ჩემთვის ამ ნაწარმოების ანალიზი, წმინდა ლიტერატურული თვალსაზრისითაც, მეტად საინტერესოა. და, აი, რატომ: პირველ პირში დაწერილი ნაწარმოები იმ უნარშეზღუდული ადამიანის მოგონებებს წარმოადგენს, რომელიც ასაკის შესაბამისად ერთი ბავშვთა სახლიდან მეორე ბავშვთა სახლში გადაჰყავდათ, ბოლოს კი, როცა სრულწლოვანი გახდა, იმიტომ რომ მისნაირი ადამიანებისთვის გარე სამყაროში ადგილი არ მოიძებნებოდა, მოხუცთა თავშესაფარში გაამწესეს. თხრობას კიდევ უფრო ამძაფრებს ის მომენტი, რომ მკითხველმა იცის, მთხრობელი, რომელიც თავს გადახდენილ ამბებს ჰყვება, თავადაა ავტორი. მოგონებების წიგნი განსხვავდება დღიურისგან, მიუხედავად იმისა, რომ ის, შესაძლოა, დღიურის ჩანაწერებსაც ეფუძნებოდეს. ვინაიდან ამბების გახსენებისას ავტორი მეტწილად მეხსიერებას ეყრდნობა, გასათვალისწინებელია, რომ მეხსიერება არაა ყოველთვის სანდო და, შესაძლოა, ის, რაც გულუბრყვილო მთხრობელს ნამდვილი ჰგონია, სულაც არ იყოს რეალობა და ფანტაზიის ნაყოფი იყოს. ძალიან სასარგებლოა მოსწავლეებისთვის, როცა გალიეგოს ნაწარმოების შესწავლისას მეხსიერების ტიპებს გაეცნობიან, რადგან მათ მანამდე ალბათ არ სმენიათ ჩაშენებული მოგონებების შესახებ. მოვლენათა სუბიექტური აღქმა, მით უმეტეს, როცა დრო გასულია და წარსულს აწმყოს პრიზმაში ატარებ, აუცილებლად გამოადგებათ მოსწავლეებს ისტორიის შესწავლის პროცესშიც. გალიეგოს პერსონაჟის მოგონებები სანდოა, მის მიერ აღწერილი შემზარავი ფაქტები არაა გამოგონილი. კითხვისას მკითხველი იაზრებს, რომ საბჭოთა რეჟიმს არ უყვარდა ადამიანები, მით უფრო ისეთები, რომლებსაც ვერ ჩასვამდა „ბედნიერი“ მოქალაქეებისგან შემდგარი ქვეყნის საერთო სურათში. სიუჟეტი მარტივია: მიტოვებულ ხეიბარ ჩვილს სახელმწიფომ, ზრუნვის საბაბით, თავი უკრა სპეციალურ დაწესებულებაში, რომელიც, თუ კარგად დავაკვირდებით, ციხის სუროგატია. მკითხველი თავისდა უნებურად აკავშირებს ამ და მსგავს დაწესებულებებს – სამხედრო ყაზარმებს, საავადმყოფოებს – ციხესთან.
მკითხველი პირველივე გვერდებზე ეცნობა მთხრობელის ადრეულ მოგონებებს, მაგრამ დაფიქრებისთანავე ხვდება, რომ ეს მოგონებები ვერ იქნება ნამდვილი მოგონებები, რადგან მანეჟში გამომწყვდეული ბავშვის ემოციებს ასახავს. მოზრდილს, წესით და რიგით, არ უნდა ახსოვდეს, რას გრძნობდა ის მანეჟში და რას ხედავდა მანეჟის კედლების მიღმა. მოზრდილი შეძლებისდაგვარად აღადგენს რეალობას. როცა მკითხველს გარკვეული აქვს, როგორ უნდა წაიკითხოს პირველ პირში დაწერილი მოგონებები, მას გაუჩნდება კითხვა, რატომ იტყუება მწერალი და რატომ არქმევს მოგონებას აღდგენილ რეალობას – მერე რა, რომ ეს ტყუილი სიმართლესთანაა მიახლოებული და ის უწყინარია? მწერლის მიზანი ამ კონკრეტულ ნაწარმოებში არაა ის, რომ დაუმტკიცოს მკითხველს თავისი უპირატესობა და დაანახოს, რაოდენ გულუბრყვილო შეიძლება იყოს მკითხველი. მწერლის მიზანია, მკითხველს გაუადვილოს ციხის სუროგატი მეტაფორების აღქმა. ციხის მეტაფორის პირველი სუროგატი მანეჟია. მანეჟი იმიტომ მოიგონეს, რომ ის, ერთი მხრივ, ჩვილს იცავს გარე სამყაროში ჩასაფრებული ხიფათისგან. მეორე მხრივ, ის საქმით დაკავებულ მშობლებს აძლევს თავისუფლებას, რადგან მათ სჯერათ, რომ სხვა საქმის კეთებისას, როცა მათი ყურადღება მთლიანად ამ საქმისკენ უნდა იყოს მიმართული და ფოკუსში, ბავშვის ნაცვლად, ეს საქმე უნდა მოექცეს, შეუძლიათ წყნარად იყვნენ – მანეჟის ოთხ კედელს შორის მოთავსებული პატარა უსაფრთხოდაა. გალიეგოს ნაწარმოებში მანეჟს, ციხის პირველ სუროგატს, ხან საავადმყოფო, ხან სკოლა-ინტერნატი, ხან ბავშვთა სახლი და ხან მოხუცთა თავშესაფარი ცვლის. ყველა მათგანი ციხის მეტაფორის სუროგატებია. ბედნიერი მოქალაქეების თვალთაგან მოშორებული ზემოთ ჩამოთვილი ადგილები თითქოს იქ მოთავსებული ადამიანების სასიკეთოდაა აგებული, მაგრამ სინამდვილეში იქ მყოფი ადამიანები არავის სჭირდება გარეთ და მათი გაუხარელი ცხოვრების მუდმივი თანამგზავრი ძიძების და მომვლელების უკმაყოფილება და ზიზღია ზოგჯერ სიბრალულით შეზავებული. ეს სიბრალული გაამეტებინებს ადამიანებს გამუდმებით მშიერი ხეიბარი ბავშვებისთვის ხან კანფეტს და ხან სხვა პროდუქტს. მკითხველს, რომელიც იცნობს საბჭოთა კავშირის ისტორიას და იცის, როგორი რთული იყო მაღაზიებში სასურსათო პროდუქტის შოვნა რიგითი მოქალაქეებისთვისაც, როგორ დეფიციტს წარმოადგენდა ნებისმიერი სასუსნავი, არ აკვირვებს, რატომ შიათ გამუდმებით ბავშვთა სახლის აღსაზრდელებს. მაგრამ ლიტერატურის ენაზე ეს შიმშილი მხოლოდ კუჭის ძახილი არ არის, ეს დამშეული და საჭმელს დახარბებული ბავშვების ლტოლვაა გარე სამყაროსკენ; კედლების მიღმა არსებულ სამყაროსთან კავშირის დამყარების ერთადერთი საშუალებაა მობეზრებული გემოებისგან განსხვავებული გემოს შეცნობა. მკითხველი რუბენ გალიეგოს თითო მოგონებაში ახალ პერსონაჟს ეცნობა. დაუვიწყარია ეს სახეები და სულის შემძვრელია ყველა მოგონება. ემპათიის განსავითარებლად ამაზე უკეთესი საკითხავი იშვიათია. ისტორიებით, რომლებსაც პერსონაჟი მოგვითხრობს, გალიეგო გვაჩვენებს, როგორი იყო ნამდვილი საბჭოთა კავშირი, რომლის შესახებაც ისტორიის სახელმძღვანელოებში კი ამოვიკითხავთ, მაგრამ ეს სახელმძღვანელოები მშრალი ფაქტებით ვერ აგვიჩუყებენ გულს, ვერ შეგვძრავენ თხემით ტერფამდე.
დავუბრუნდეთ ციხის და მისი სუროგატების თემას. საქმე ისაა, ავტორის მიზანია, მკითხველმა მიკროციხეების ამოცნობით შეძლოს სხვა უფრო დიდი ციხის ამოცნობა. ეს ციხეა სსრკ, რომელიც დიდი კი არა, გიგანტურიც კია – მიკროციხეებში არსებული შემზარავი რეალობის მასშტაბების გაზრდით ვიღებთ სსრკ-ს.
თუკი ზემოთ ჩამოთვლილ მეტაფორებს (მანეჟი, სამხედრო ყაზარმა, სკოლა, ბავშვთა სახლი, მოხუცთა თავშესაფარი, საავადმყოფო) და სხვა, ოთხი კედლით შემოსაზღვრულ მეტაფორებს (ოთახი, კუბო და სხვ.) კუნძულის (ან ნებისმიერი იზოლირებული გეოგრაფიული პუნქტის) მეტაფორასაც დავუმატებთ, მივხვდებით, რომ ლიტერატურას, ხელოვნებას, ფილოსოფიას უყვარს ციხის და მისი სუროგატების მეტაფორებად გამოყენება, როცა სასტიკ პოლიტიკურ რეჟიმებზე და ცუდ მმართველობაზე გვესაუბრება, თუმცა პარალელურად თითოეული მათგანი ამქვეყნიური ცხოვრების მეტაფორაცაა. ამ მეტაფორების გახსნა თითქოს არაა რთული, მაგრამ როდესაც თითოეულ მათგანზე ვიმსჯელებთ, აღმოვაჩენთ, რომ ისინი ერთი მეორისთვის დამახასიათებელ ნიშნებსაც იმეორებენ და მათ განმასხვავებელი ნიშნებიცა აქვთ. სწორედ ამ განსხვავების მიგნებაა სასარგებლო მოსწავლეებისთვის, რათა შეძლონ, უკეთ დაინახონ არა მარტო პოლიტიკური რეჟიმების სიავე და ცუდი მმართველობა, არამედ დაინახონ დიდი მოაზროვნეების თვალით დანახული სიცოცხლეც. თანდართულ გამოხშირულ სიაში გთავაზობთ თითოეულ დასახელებულ მეტაფორაზე მაგალითებს ხელოვნების სხვადასხვა დარგიდან, მათ შორის, პოპულარული კულტურიდან, რომლებიც მოსწავლეებს გაუადვილებთ ზემოთ თქმულის გააზრებას.
მანამდე კი სკოლაზე, როგორც თავისუფლების შეზღუდვის ადგილის მეტაფორაზე შევჩერდები. რატომაა სკოლა ნეგატიური მეტაფორა, როცა ის სიკეთე უნდა იყოს? ცხადია, სასკოლო ფორმები, რეჟიმი და რუტინა, დაზეპირება, წინასწარ შედგენილი პროგრამა იმის საფუძველს იძლევა, რომ სკოლამ ციხე მოგვაგონოს, ციხე კი, როგორც წესი, ნეგატიური მეტაფორაა. თუმცა, როგორც მონეტასა აქვს ორი მხარე, ნეგატიური მეტაფორებიც კი შეიძლება დადებით მეტაფორად იქცეს ნიჭიერი შემოქმედის ხელში. არც ამის აღნიშვნა უნდა დაგვავიწყდეს, როდესაც ჩვენს მოსწავლეებს ვესაუბრებით. მაგალითად, მარტოობაში გატარებული წლები პიროვნული ზრდისა და განვითარების საშუალებაა. ადამიანი ხშირად დროს ვერ პოულობს და იზოლაცია მისთვის დროის გამოთავისუფლების ერთგვარი იძულებითი, მაგრამ სასარგებლო საქმეა.
ციხე – მხატვრული ლიტერატურა: ალექსანდრე სოლჟენიცინის „ივან დენისოვიჩის ერთი დღე“, ჭაბუა ამირეჯიბის „გორა მბორგალი“; მხატვრული ფილმი: „გაქცევა შოუშენკიდან“, „მწვანე გზა“
საავადმყოფო – მხატვრული ლიტერატურა: თომას მანის „ჯადოსნური მთა“, კენ კიზის „გუგულის ბუდეზე სხვა გადაფრინდა“; მხატვრული ფილმი: „გოგონა, რომელსაც შეაწყვეტინეს“
ბავშვთა სახლი – ჩარლზ დიკენსის „ოლივერ ტვისტი“, რუბენ გალიეგოს „თეთრით შავზე“
მოხუცთა თავშესაფარი – რუბენ გალიეგოს „თეთრით შავზე“
სკოლა – მხატვრული ლიტერატურა: შარლოტა ბრონტეს „ჯეინ ეარი“, ჩარლზ დიკენსის რომანები; მხატვრული ფილმი: „საფრთხობელა“; სიმღერა: პინქ ფლოიდის „მორიგი აგური კედელში“
ოთახი, სახლი, სასახლე – ედგარ ალან პოს „წითელი სიკვდილის ნიღაბი“
კუბო – ტერენტი გრანელის „ღამის სტრიქონები“
კუნძული – დედალოსის, კრეტის მეფე მინოსის და ლაბირინთის რეცეფცია ოთარ ჭილაძის რომანში „აველუმი“ და იკაროსის მითი; დანიელ დეფოს „რობინზონ კრუზო“. აქვე შევნიშნავ, რომ ოთარ ჭილაძემ უარი თქვა გაყინულ მეტაფორებზე და თავის ყველა რომანში ახალი მეტაფორები მოუძებნა საბჭოთა კავშირს, როგორც ციხეს.
