თითქმის თორმეტი წელია საქართველოს საჯარო სკოლებში ინკლუზიური განათლება ინერგება, რაც გულისხმობს ყველა ტიპის სპეციალური საგანმანათლებლო საჭიროებების მქონე მოსწავლეების ზოგადსაგანმანათლებლო სასწავლო პროცესში თანატოლებთან ერთად ჩართვას. ინკლუზიური განათლება ასევე გულისხმობს შეზღუდული შესაძლებლობების მქონე მოსწავლეების ინდივიდუალური ან მოდიფიცირებული სასწავლო გეგმებით სწავლებას.
რა დადებითი შედეგები მოჰყვა ინკლუზიური განათლების დანერგვას საქართველოში და რა პრობლემები არსებობს ამ მიმართულებით, mastsavlebeli.ge-ს სტუმარია ფსიქოლოგი და ტრენერი ინკლუზიური განათლების მიმართულებით ტატო ნოზაძე.
–ინკლუზიური განათლება ძალიან მნიშვნელოვანია ნებისმიერი ქვეყნისთვის და, მით უმეტეს, საქართველოსთვის, რადგან იგი საბოლოოდ ჯანსაღი საზოგადოების ჩამოყალიბების საწინდარია. მოგეხსენებათ, სკოლა გარკვეულწილად ჩვენი საზოგადოების მოდელია. სკოლიდან იწყება ღირებულებების ჩამოყალიბება. როგორი სტერეოტიპიც ჩამუყალიბდება მოზარდს, ისეთი დამოკიდებულება ექნება შემდგომში თუნდაც შეზღუდული შესაძლებლობების მქონე ადამიანების მიმართ და, პირიქით, ამ კატეგორიის ადამიანებს საკუთარი თავისადმი. ინკლუზიური სწავლების სისტემა აუცილებლად უნდა დაინერგოს, რადგან ყველა ადამიანს აქვს განათლების მიღების უფლება. ამ მეთოდით სწავლება, მიუხედავად შეზღუდვისა, საშუალებას აძლევს მოზარდს, თანაკლასელებთან თანაბარ პირობებში და თანაბარ გარემოში იყოს. იგი შეგუებულია კონკრეტულ მოზარდს, კერძოდ, სპაციალური საგანმანათლებო საჭიროების მქონე მოსწავლეს. თუმცა ამ სისტემის დანერგვას სჭირდება ძალიან დიდი რესურსი. ძირითადი პობლემების ერთიან კონტექსტში შეფასება, ალბათ, რთული იქნება. შეიძლება გამოვყოთ რამდენიმე საკითხი – ერთი მხრივ, პრობლემას წარმოადგენს ის, თუ რას ასწავლიან დღევანდელი მასწავლებლები მოსწავლეებს და, მეორე მხრივ კი, რა მოტივაცია აქვთ პედაგოგებს საკუთარ პროფესიაში განსავითარებლად. არიან მასწავლებლები, რომლებიც წმინდა ენთუზიაზმით ბევრს აკეთებენ. შეიძლება მათ არ ჰქონდეთ დიდი თეორიული ცოდნა, მაგრამ პრაქტიკაში საუკეთესო გამოცდილებას ავლენენ. ჩვენ რეგიონების სკოლებში ინკლუზიური სწავლების ტრენინგებს ვატარებთ, სადაც მასწავლებლები ჩივიან, რომ მინიმალურ ხელფასზე ახალი საქმე ემატებათ და ამიტომ სწავლის სურვილიც ნაკლებად აქვთ.
–თუმცა ინკლუზიური სწავლება საჯარო სკოლებში მაინც ინერგება და პედაგოგებიც გაკვეთილებს აქტიურად ატარებენ.
–გეთანხმებით, მასწავლებლების დიდი ნაწილი აღნიშნავს, რომ ძალიან კარგია ინკლუზიური სწავლება, მაგრამ იქვე აღნიშნავენ – რომ მათ არ აქვთ არც პირობები, არც რესურსი და არც ხელშეწყობა, რომ ყველა მოთხოვნა შეასრულონ. ჩვენ მოგვაქვს ნორვეგიის მაგალითი, სადაც ინკლუზიური სწავლება წარმატებით მიმდინარეობს, მასწავლებლებს აქვს ძალიან დიდი რესურსი, ჰყავს ასისტენტი და ერთ-ორი დამხმარე, რომლებიც საგაკვეთილო პროცესში არიან ჩართულები. ამასთან, იქ კლასში, სადაც ერთი ან ორი სპაციალური საგანმანათლებო საჭიროების მქონე მოსწავლეა, მოსწავლეთა რაოდენობა არ აღემატება 20-ს. ჩვენს სკოლებში კი მოსწავლეთა რაოდენობა 30-40-მდე ადის და დამხმარე ასისტენტებიც არ არსებობენ. მიუხედავად ყველაფრისა, ინკლუზიური სწავლება უკვე რეალურად ხორციელდება. მასწავლებლებს აქვთ ინკლუზიური სწავლების ინდივიდუალური გეგმა და სტრატეგია. ეს მეთოდი ეფექტურია, როგორც სპეციალური საგანმანათლებო საჭიროების მქონე, ასევე ნორმალური განვითრების მოსწავლეებისთვის.
ჩვენ მასწავლებლებს ვასწავლით, რა და როგორ უნდა ასწავლონ მოსწავლეებს, როგორ შეავსონ ინდივიდუალური სასწავლო გეგმა, ან როგორ მოახდინონ პედაგოგიური შეფასება; ვაჩვენებთ როგორი უნდა იყოს ადაპტირებული გაკვეთილი, რომ სპაციალური საგანმანათლებო საჭიროების მქონე მოსწავლეებმა შეძლონ გაკვეთილის პროცესში ჩართვა. ინკლუზიური სწავლების მოდულში არის სასწავლო კურსი, რომელიც განვითარების დარღვევებს შეისწავლის. შეისწავლის, თუ რა თავისებურებებით ხასიათდება თვითოეული განვითარების დარღვევა, ეს იქნება გონებრივი ჩამორჩენა, აუტისტური სპექტრი, ცერებრალური დამბლა, ფიზიკური, ფსიქოლოგიური პრობლემები თუ სხვა. სპეციალური საგანმანათლებო საჭიროების მქონე მოსწავლე შეიძლება იყოს ნებისმიერი მოზარდი, რომელსაც სასწავლო პროცესში გარკვეული სირთულეები ექმნება. ამ კარტეგორიაში შედიან ეთნიკური უმცირესობები, შეზღუდული შესაძლებლობების მქონე მოსწავლეები. ნაკლებად გვხვდება პრობლემები რელიგიური მიკუთვნილობის თვალსაზრისით.
ერთი სიტყვით, ძირითადად ეს ის საკითხებია, რასაც პედაგოგებს ვასწავლით. მიუხედავად იმისა, რომ ინკლუზიურ სწავლებასთან დაკავშირებით ქართულ ენაზე დაიწერა და ითარგმნა ძალიან კარგი ლიტერატურა, პადაგოგების სურვილია უფრო მეტი პრაქტიკული მაგალითები ვაჩვენოთ. განათლების სამინისტროში არსებობენ სპეცპედაგოგები და ფსიქოლოგები, რომლებიც ამ მიმართულებით მუშაობენ და ეხმარებიან მასწავლებლებს. ასევე „მასწავლებლის სახლში” არის მულტიდისცილპინური გუნდი, სადაც პედაგოგებ შესაბამისი რჩევების მიღება შეუძლიათ.
–თავის დროზე ინკლუზიური სწავლების დაწყებას ბევრი მოწინააღმდეგე ჰყავდა და ეს კატეგორია სპეციალიზირებულ სკოლებს ანიჭებდა უპირატესობას. რა არის ინკლუზიური სწავლების უპირატესობა?
–პირველი, სპეციალიზირებული სკოლები ხელს უშლის სპეციალური საგანმანათლებო საჭიროების მქონე მოსწავლეების საზოგადოებაში ინტეგრაციას. მეორეც, თუ ინკლუზიური სწავლება კარგად განვითარდება, სპეციალური საგანმანათლებო საჭიროების მქონე მოსწავლეებს საშუალება მიეცემათ განათლება საჯარო სკოლებში თანატოლებთან ერთად მიიღონ და თავი საზოგადოების სრულფასოვან წევრებად იგრძნონ. ისინი არ იქნებიან სტიგმატიზირებულები. თუმცა დღესდღეობით მშობლებს აქვთ არჩევნის თავისუფლება, მათ შეუძლიათ შვილი მიიყვანონ, როგორ სპეცსკოლაში, ასევე საჯარო სკოლაში, სადაც ინკლუზიური სწავლებაა დანერგილი. თავის დროზე მშობლებში არსებობდა გარკვეული სტიგმა და ისინი შვილების სპეციალიზირებულ სკოლებში მიყვანას არჩევდნენ, მაგრამ დღეს საზოგადოებაში ეს პრობლემა დაძლეულია. შესაბამისად, მშობლებსაც თავისუფლად მიჰყავთ შვილები საჯარო სკოლებში.
– არსებობს მოსაზრება, რომ ინკლუზიური განათლება ურთიერთობისას პრობლემას უქმნის ნორმალური განვითარების და სპეციალური საგანმანათლებო საჭიროების მქონე მოსწავლეებს. როგორ უნდა მოიქცეს ამ შემთხვევაში მასწავლებელი?
– მე ვერ ვიტყვი, რომ სპეციალური საგანმანათლებო საჭიროების მქონე მოსწავლეები აგრესიულები არიან. თუ რამე კონკრეტული აგრესიის მომენტი დაფიქსირდება, მაშინ ეს ფაქტი ცალკე განხილვის საგანი უნდა გახდეს. პედაგოგებმა უნდა გაარკვიონ რა იყო აგრესიის წინაპირობა. ამისთვის არიან მასწავლებლები, ფსიქოლოგები. ზოგად რჩევას ასეთ შემთხვევაში ვერ მივცემ, რადგან გააჩნია კონტექსტს. ფაქტის შესწავლის შემდეგ პედაგოგმა უნდა მიიღოს გადაწყვეტილება, შეუძლია ჩართოს ფსიქოლოგი, სპეცპედაგოგი, რომელიც სიტუაციის დარეგულირებაში დაეხმარება.
–თქვენ ახსენეთ სტიგმა, ეს არ არის ცალკეული ადამიანის პრობლემა და მისი დაძლევისთვის მხოლოდ ერთი მიმართულებით მუშაობა საკმარისი არ არის. იმისათვის რომ შეზღუდული შესაძლებლობების მქონე ბავშვებმა შეძლონ საზოგადოებაში სრულფასოვანი ადგილის დაკავება, რას ურჩევდით მათ, როგორც ფსიქოლოგი?
–პირველ რიგში, მშობლები კარგად უნდა ხედავდნენ საკუთარ მდგომაროებას. შემდეგ კარგად უნდა გააცნობიერონ რა შესაძლებლობა არსებობს გარემოში. თუნდაც რას აძლევს მათ ინკლუზიური განათლების სისტემა, რას თავაზობს, რა დადებითი და უარყოფითი მხარეები აქვს. რას სთავაზობს იგივე სპეცსკოლა. ქვეყანაში რა რესურსი არსებობს საკუთრი შვილის პერსპექტივისთვის. მათ მაქსიმალური ინფორმაცია უნდა ჰქონდეთ, რათა საკუთარ შვილს მომავალი შეუქმნან. შევთავაზებდი, რომ მეტი იწავლონ, გაიგონ და გაანალიზონ არსებული მდგომარეობა და ამის შემდეგ მიიღონ გადაწყვეტილება, როგორ და რა მიმართულებით დაეხმარებიან საკუთარ შვილებს.
ამ კატეგორიის ბავშვებს ვურჩევდი, არ დაიშურონ ძალისხმევა, ისწავლონ და სჯეროდეთ, რომ ნებისმიერ მდგომარეობაში არსებობს პარსპექტივები. დაისახონ მიზნები, ყველაფერი გააკეთონ ამ მიზნის მისაღწევად და აუცილებლად მიაღწევენ.
რაც შეეხება მასწავლებლებს, მინდა ვუთხრა, მასწავლებლობა არ ნიშნავს, რომ მათ დასრულებული ცოდნა აქვთ. პედაგოგობა განვითრებადი პროფესიაა და მათ გამუდმებით უნდა იმუშაონ საკუთარ თავზე. ერთი მხრივ, უნდა ასწავლონ სხვას და, მეორე მხრივ, თავადაც ისწავლონ. კარგია მასწავლებელები ამას თუ გაიაზრებენ და გამუდმებით იმუშავებენ საკუთარ თავზე.
ამ პრობლემის დაძლევაში მნიშვნელოვანი როლი სახელმწიფოს ენიჭება. ამიტომ მან კიდევ უფრო მეტად უნდა შეუწყოს ხელი ინკლუზიურ განათლებას. ქვეყანაში, როდესაც რთული ეკონომიკური მდგომარეობაა, ძნელია ზედმეტ ვალდებულებეზე საუბარი, მაგრამ მგონია, რომ მეტი რესურსი უნდა ჩაიდოს ინფრასტრუქტურაში, სპეციალისტების მომზადებაში.
და კიდევ ერთი, საზოგადეობას ვურჩევ, ვიყოთ უფრო მეტად სოლიდარულები და ტოლერანტები, რადგან რაც უფრო ჰარმონიულად იცხოვრებს ყველანაირი ადამიანი, საბლოოდ უფრო მეტად მოიგებს თვითონ საზოგადოება.
–ბატონო ტატო, თქვენ ბრძნდებით ფსიქოთერაპევტი და მუშაობთ სოციალურ სარეაბილიტაციო ცენტრში „კამარა”, სადაც მავნე ნივთიერებაზე დამოკიდებული ადამიანები მკურნალობენ. დასამალი არ არის, რომ დღეს მოზარდების გარკვეული ნაწილი დამოკიდებულია მავნე ნივთიერებაზე, რაც საკმაოდ დიდი პრობლემაა. თუ მოგმართავენ სკოლის მოსწავლეები?
–დღეს სკოლებში კატასტროფული მდგომარეობაა სააფთიაქო წამლებზე დამოკიდებული მოსწავლეების კუთხით, რასაც კატასტროფული შედეგები მოაქვს. მით უმეტეს, რომ შემოსულია ახალი ნარკოტიკული ნივთიერება – „ბიო”, რომელსაც მოზარდები სხვადასხვა საშუალებით იღებენ – ეწევიან, სვამენ, და ა.შ. ეს ნივთიერებები ფსიქიკაზე და ნერვულ სისტემაზე კატასტროფულად მოქმედებს. „კამარაში” ძალიან ცოტა მოზარდი მოდის. ძირითადად მშობლები თუ მოიყვანენ, რადგან მოზარდს უჭირს იმის გაცნობიერება, რომ ის უკვე სერიოზული პრობლემის წინაშე დგას – ფსიქოზი, ნერვოზი, კომატოზური მდგომარეობები და ბოლო პერიოდში ძალიან გახშირებული სიკვდილიანობა. ცენტრში უფრო ხშირად ზრდასრული ასაკის ადამიანები მოდიან, რომელთა ნაწილმა შეიძლება სკოლის ასაკში დაიწყო ოპიატების ჯგუფის ნარკოტიკების მოხმარება და უკვე 10-15-წლიანი დამოკიდებულება აქვთ. მოზარდებს ამ ეტაპზე ჰგონიათ, რომ გართობის სახით იღებენ ნარკოტიკულ ნივთიერებას და მალე დააღწევენ თავს, რაც უმეტეს შემთხვევაში ასე არ სრულდება. რეალურად, სერიოზული საფრთხის წინაშე ვართ, არა მხოლოდ მავნე ნივთიერებაზე დამოკიდებული ადამიანები, არამედ მთლიანად საზოგადოება. ამიტომ პირველი რაც უნდა გაკეთდეს, უნდა დარეგულირდეს ამ ნივთიერების ხელმისაწვდომობა, მოზარდებს ხელი მასზე ასე ადვილად არ უნდა მიუწვდებოდეთ. უნდა გაიზარდოს ინფორმირებულობა და განათლება ამ ნივთიერებების მავნებლობის შესახებ.
–ნარკოტიკული ნივთიერების მოხმარება მოზარდზე ალბათ მალევე აისახება. რა სიმპტომებია, რომლის შემჩნევაც მშობლებმა და თუნდაც მასწავლებლება თავიდანვე უნდა შეძლონ?
–მოზარდში მავნე ნივთიერების მოხმარების შემჩნევა არც ისე რთულია. მას უქვეითდება ათვისების და შემეცნებითი უნარები. როგორი ნიჭიერიც არ უნდა იყოს იგი, უჭირს ინფორმაციის მიღება და გადამუშავება. გააჩნია რა ნივთიერებას იღებს. შეიძლება რამდენიმე დღის განმავლობაში უფრო აქტიური იყოს, შემდეგ მოულოდნელად დეპრესიული ხდება. ეწყება ემოციური ლაბირილობა, ინტერესთა შეზღუდვა. არაფხიზელ მდგომარეობაში ყოფნა გარკვეულწილად მეტყველებაზეც აისახება. საუბრის თემები შეზღუდული, ერთგვაროვანია. მშობლებმა ამ სიმპტომების შემჩნევისთანავე უნდა მიმართონ ფსიქოლოგს ან მოიყვანონ ბავშვი სარეიაბილიტაციო ჯგუფში. მაგრამ აქ არის ერთ მთავარი მომენტი – თუ ადამიანს თავად არ სურს და ვერ აცნობიერებს, რომ სჭირდება დახმარება, ვერავინ უშველის. მშობელი უნდა ეცადოს, შვილი პირველ რიგში აღიარებამდე და შემდეგ კი იქამდე მიიყვანოს, რომ თვითონ გაუჩნდეს განკურნების სურვილი. სამწუხაროდ, მშობლები ძალიან ხშირად ყველაზე გვიან იჯერებენ, რომ მათ შვილს ნარკოდამოკიდებულების პრობლემა აქვს. ამიტომ მათ ვურჩევ, რეალურად შეხედონ საკუთრ შვილებს, რადგან სიტუაციიდან გაქცევა უფრო მეტ პრობლემებს მოუტანთ, ვიდრე ამ სიტუაციის მიღება, აღიარება და, აქედან გამომდინარე, მოქმედება.
ესაუბრა თამარ კაციტაძე
