როგორ ვითამაშოთ სიტყვებით და გავიმდიდროთ ლექსიკა

როდესაც თანამედროვე ახალგაზრდების მეტყველების „ნიმუშებს“ ვკითხულობ (ძირითადად, ეროვნულ გამოცდებზე ან სოციალურ ქსელებში), სულ ვფიქრობ, როგორ ახერხებენ, რომ ნაწილაკი „ლამის“ აქციონ ნაწილაკად „რამის“…. „საქმის კურსი“ ეგონოთ „საქმის ყურში“, ხოლო „ჩემს ამპლუაში ყოფნა“- „ჩემ ამპულაში ყოფნა“ და ბევრი სხვა.

ეს უბრალოდ შეცდომები და წაცდენები არ არის, ყველას რომ გვემართება მეტყველებაში, ეს ნამდვილი უწიგნურობაა. მე თუ მკითხავთ, ესეში რომ ამ სიტყვებს გამოიყენებს აბიტურიენტი, საერთოდაც აღარ უნდა წაიკითხო  და არ უნდა შეაფასო ის ტექსტი. თუმცა მხოლოდ ახალგაზრდების „უპირატესობადაც“ ვერ ჩავთვლიდი მსგავს უცოდინრობას. ამას წინათ ერთი „გამოჩენილი“ მთარგმნელი წერს, რომ „ჰაიდეგერი კითხვას სვავსო“… ჰო და, თავიდან საინტერესო ტექსტი მომეჩვენა, მაგრამ „სვავს“ როგორც კი ჩემს მზერას მოხვდა, კითხვა შევწყვიტე… ასეთი ტიპის ორთოგრაფიული შეცდომები უნდობლობას იწვევს მკითხველში. როგორ უნდა ენდო სტატიას, რომელშიც სვავს, გვანს, კომფერენცია, ბიზმესმენი და სხვა ამგავრი შეცდომებია? ფაქტია, რომ ამ ადამიანებმა სკოლა დაამთავრეს და, სავარაუდოდ, გრამატიკაც ისწავლეს, სავარაუდოდ, ლიტერატურაც და ისევ ასე წერენ და მეტყველებენ… იქნებ მათ მასწავლებლებს აკაკი წერეთლის „გამზრდელი“ უნდა წავაკითხოთ?

არ ვიცი, სად ვეძებოთ გამოსავალი. როდესაც ქართული ენის განვითარებაზეა საუბარი, სულ მახსენდება მერაბ მამარდაშვილის სიტყვები: ენას ავითარებს არა გრამატიკული სწორმეტყველება, არამედ ამ ენაზე მხატვრული და მეცნიერული აზროვნებაო. როდესაც ღრმად აზროვნებ, გამოთქმისთვის სულ უფრო მეტი მხატვრული სახე გჭირდება, მეტაფორული აზროვნება კი ახალ სახეებს წარმოქმნის, ღრმად აზროვნება კი ფორმასაც შესაბამისს განაპირობებს. კარგი იქნებოდა, საერთოდ, რომ სკოლებში მეტაფორული აზროვნება და მეტყველება გვესწავლებინა, რომ ენის წიაღში მეტად შეგვეღწია. პრაგმატული მეტყველება და აზროვნება მშრალი და ზედაპირულია, არ მომდინარეობს ემოციებიდან და შინაგანი გრძნობებიდან, მაგრამ ეს განხილვის სხვა თემაა.

ამ შესავლის შემდეგ მინდა გადავიდე სკოლებში ქართული ენის სწავლებაზე და იმაზე, როგორ შეიძლება გავუმდიდროთ მოსწავლეებს ლექსიკური მარაგი, რომელიც ასეთი მწირი აქვთ. გარდა იმისა, რომ მხატვრული ლიტერატურის კითხვა ავითარებს ლექსიკას და ზრდის ენობრივ კომპეტენციას და არსებობს უამრავი სხვა მეთოდიც, შეგვიძლია დავამატოთ სახალისო და შემოქმედებითი ფორმებიც.

ლექსიკის გამდიდრების ერთ-ერთი ფორმატი ლექსიკონებზე მუშაობაა; თუმცა მშრალად ლექსიკონებში ძიება მოსწავლეებისთვის სასურველი საქმიანობა არ არის, ამიტომ შეგიძლიათ დაავალოთ შექმნან სახალისო ლექსიკონები, მაგალითად,

• „ჩემი პოზიტიური სიტყვების ლექსიკონი“,
• „სიტყვები, რომლებსაც ხშირად ვიყენებ“,
• „ჩემი დღის ლექსიკონი“, და სხვა ( მასწავლებლის ფანტაზიაზეა);

შემდეგ გამოფენენ ამ „ლექსიკონებს“, დაათვალიერებენ ერთმანეთის ნაშრომებს და შეეცდებიან, რომ რაც შეიძლება მეტი, სხვებისგან განსხვავაბული, სიტყვა ჰქონდეთ მარაგში, ერთმანეთის ლექსიკონების გაცნობით კი კიდევ უფრო მრავალფეროვანს გახდიან საკუთარ ლექსიკას.

სტილისტიკაში სტუდენტებიც სიამოვნებით ასრულებდნენ ასეთ დავალებას: ბუნების მოვლენათა (ან ნებისმიერი სხვა, თემატური…) ლექსიკა დაძებნონ სხვადასხვა ლექსიკონში და ახლი ლექსიკონი გააკეთონ. მაგალითად: წვიმის ლექსიკონი, თოვლის ლექსიკონი, ყვავილების ლექსიკონი (და სხვა); თქვენ აღმოაჩენთ, განსაკუთარებით სულხან-საბას ლექსიკონში, რამდენნაირი წვიმა არსებობს, ხოლო სხვა ლექსიკონებსაც თუ დაუმატებთ, ერთობ შთამბეჭდავ სურათს მიიღებთ!

მაგალითად, წვიმის ლექსიკონი

ქართულ ენაში წვიმას 64 სახელი აქვს:
არაზანი – თავსხმა
ბუტუტი – თქეშივით
გერილი – მალე გადამღები
დელგმა – კოკისპირული
ზესხმა – ძლიერი წვიმა
ზოველა – დიდი წვიმა
ზღველა – თავსხმა
თოროხაპანი – თავსხმა წვიმა დილიდან
თქეში – მსხვილი წვიმა
თქორი – წვრილი წვიმა
ისხარი – ჩქარი წვიმა
კოხშინშხალი – სეტყვა ქარიშხლიანი
კოხი – მსხვილი სეტყვა
ლეზღმა – დიდი წვიმა
ლელეხი – გადაუღებელი წვიმა
ლეშტერი – სეტყვის ღვარი, ლესტერი
ლეშხი – ჟვავი, ფოთოლთაგან დადენილი
ლიჟღი –
ლოშქრი – ნისლსა და წვიმას შუა
მანანა – რბილი წვიმა
მერეხი – თავსხმა
მზე პირს იბანს – თან მზეა და თან წვიმს
მსთვადი–მცხვედი – დილა–საღამოს მარგებელი წვიმა
ნავერღვენა – თავსხმა
ნამვა –
ნიჟი – ცვართ უმცირესი
ჟანტი – მცირე სისველე
ჟგეთა – ძლიერი თავსხმა
ჟინჟლი – წვრილი წვიმა
ჟიჟმატი – ძალიან წვრილი
ჟუჟუნა – ნელი, ხანგრძლივი
ჟღვიპი – ნისლიან-წვიმიანი ამინდი
ჟღმურტლი – წვრილი, ნისლიანი წვიმა
რეში – დიდი წვიმა
საფურცლო – გაზაფხულის წვიმა
სეტყვა – გაყინული წვიმა
სინსლვა – წვრილი წვეთებით წვიმა ბურუსში
სირსვლა –
სკარხალი – სეტყვა (სვან.)
ფრუტი – ნისლოვანი თქორი
ფუნთხი – თქორივით
ქაშანი – ქარიანი თქეში
ქირსლა – წვრილთოვლნარევი
ღანილი – მცირე ხნით გადაღება
ღვართქაფი – წყალუხვი წვიმა
ღვარნაში –
ღვაფი – ცვართ უმსხვილესი
ღლოფო – დიდი წვიმა
ყელობა – წვიმახშირობა
შხაპი – ჩქარი წვიმა, შხეპა
შხაპუნა – უხვი წვიმა
შხუმფლვა – წვრილი წვიმა
ჩუღუმი – ქარწვიმა
ჩქაფი – თავსხმა
ცაიერადი – თავსხმა
ცვარი – მცირე წვიმა
ცრა – თქორზე წვრილი
ძანძახი – ხანგრძლივი, უსიამო
წინწკლვა – წვრილი წვიმა
ჭოროფა – გაბმული ავდარი
ჭყაპი – თოვლნარევი წვიმა
ჭყიჟორი – წვიმიანი ამინდი
ხორხოშა – მსხვილი სეტყვა, კორკოტა
ხოშკაკალა – წვრილი სეტყვა

ეს „ლექსიკონი შეადგინა ქართველმა ჟურნალისმა ამერიკიდან, მანუჩარ კაჭახიძემ წყარო: https://www.kutaisipost.ge/ka/akhali-ambebi/article/3165-tsvimis-64-sakheli-qarthul-enashi

თუ გინდათ, მოსწავლეები პოზიტიურადაც განაწყოთ და შემოქმედებითი სტიმულიც მისცეთ, დაიწყეთ ამ მარტივი სავარჯიშოთი. მოსწავლეებს ავალებთ, რომ აირჩიონ ერთი პოზიტიური სიტყვა, შემდეგ ეს სიტყვა დაწერონ ვერტიკალურად და ჰორიზონტალურად (კროსვორდის პრინციპით) შეავსონ აუცილებლად იმ სიტყვებით, რომლებიც მათ შთააგონებს და პოზიტიურ განწყობას უქმნის! მაგალითად: ხელოვნება.

ინტერნეტსივრცეში გაჩნდა კიდევ ერთი სასარგებლო რესურსი ganmarteba.ge, რომელიც შეგიძლიათ გამოიყენოთ ენის ლექსიკის შემოქმედებითი და კრეატიული სწავლებისთვის. შეგიძლიათ მოსწავლეებს დაავალოთ ისეთი სიტყვების მოძიება, რომლებიც შეიცავს სხვა სიტყვასაც (ფრჩხილებით გამოჰყოფენ), კარგი იქნება, თუ საერთოდაც, ორაზროვან ფრაზებს შექმნიან. მაგალითად:

(სხ)ეული

ევა(კუაცია)

სიყვარულში (გა)დაშვება, (გად)აშვება, (გადა)შვება…

კედელს ცერცვი შევაყ(ვ)არე

ლექსიკონი დაგეხმარებათ, მისცეთ სასურველი მარცვლები ძებნაში და ამ მარცვლის შემცველ სიტყვებს ამოგიყრით პროგრამა, მერე კი ფრაზაც შეგიძლიათ გამართოთ:

ასე რომ, ვეძიოთ ახალი ლექსიკა და ჩავიდით ენის სიღმეებში სახალისო სავარჯიშოებით!