პარასკევი, მარტი 29, 2024
29 მარტი, პარასკევი, 2024

კულტურა და ღირებულებები

ბიპოლარული სამყაროს რღვევის შემდგომ კულტურის პრობლემების კვლევამ მთელ მსოფლიოში ინტენსიური ხასიათი მიიღო. მიიჩნევენ, რომ საზოგადოების სოციოლოგიური და პოლიტიკური კვლევის ვექტორი კულტუროლოგიური ანალიზისკენ გადაიხარა. საბჭოთა სამეცნიერო სივრცეში კულტურისდმი აქსიოლოგიური მიდგომის დაფუძნება ნიკო ჭავჭავაძისა და მისი თანამოაზრეების სახელს უკავშირდება (აქსიოლოგია – ფილოსოფიური მოძღვრება ღირებულებებზე. ღირებულებებში იგულისხმება იდეები, იდეალები, შეხედულებები, პრინციპები, რომლებიც საფუძვლად უდევს ადამიანის ცხოვრების წესს).

ნიკო ჭავჭავაძის შრომები ეყრდნობა ქართული ფილოსოფიური აზროვნების, სკოლის შემქმნელების განსხვავებული ხასიათისა და სფეროთა გამოკვლევებს და აერთიანებს მათ (შ. ნუცუბიძე, დ. უზნაძე, ს. დანელია, მ. გოგიბერიძე, ა. ბაქრაძე და ა.შ.).

 

ცნობილია, რომ თანამედროვე სოციალური რეალობა, ხასიათდება რა გლობალური პრობლემების გამწვავებით (ეკოლოგიური, დემოგრაფიული, ენერგეტიკული თუ სავაჭრო კრიზისებით), სამეცნიერო ტექნიკური პროგრესის თანამდევი უარყოფითი სოციალური შედეგების ზრდით, სულ უფრო მკვეთრად აყენებს კაცობრიობისა და ფილოსოფიის წინაშე შემაშფოთებელ საკითხს თვითონ ადამიანის ბედისა, მისი კულტურისა და ღირებულებებისა. არცაა გასაკვირი, რომ ფილოსოფიაც, უპირველესად, ამ პრობლემით ინტერესდება. ადამიანის, კულტურისა და ღირებულებათა პრობლემები რეალურია თანამედროვე კაცობრიობის ყოფიერებაში. ამიტომ აყენებს მათ ყველაზე აქტუალურად თავის წინაშე ფილოსოფიაც, რომელიც სხვა არაფერია, თუ არა ეპოქის თვითშემეცნება, ადამიანურ ყოფიერებაში წვდომა და კულტურის შესწავლა-განსაზღვრა.

აღიარებულია, რომ ადამიანს შეისწავლის უამრავი სამეცნიერო დისციპლინა, მაგრამ ვერცერთი მათგანი ან ყველა ერთად, ვერ პასუხობს შეკითხვას: ,,რა არის ადამიანობა?” ეს მეცნიერებები შეისწავლის ადამიანს სხვადასხვა მხრივ, მაგრამ ეს უკანასკნელი ხომ მისი თვისობრივი მახასიათებლების ჯამზე მეტია. ამიტომ ამ ცოდნის ერთობლიობა ვერ ამჟღავნებს ადამიანის საიდუმლოს. ამისთვის ადამიანურობის არსის წვდომაა საჭირო. ადამიანის არსის, მისი სამყაროში განსაკუთრებული ადგილის შემსწავლელი მეცნიერება ფილოსოფიის ანთროპოლოგიაა – ,,философское учение о человеке, получившее широкое развитие в последние годы, рассматривается как философская дисциплина, отвечаюшая на вопрос ,,что такое человек?”, синтезируюшая обэъективно-научное и ценностное видение человека и мира”.

ნიკო ჭავჭავაძის ფილოსოფიური მიდგომის თავისებურებაა, რომ იგი ცდილობს მჭიდროდ, ორგანულად დააკავშიროს ის კულტურისა და ღირებულებათა პრობლემასთან და, მათი საშუალებით, ჩვენთან მიმდინარე რეალურ, სოციალურ და იდეურ პროცესებთან. ამ პრობლემათა შინაგანი კავშირის გამოხატულებაა უპირველესად ის, რომ ადამიანი უნდა აღვიქვათ მისი შექმნილი კულტურის მიხედვით, რადგან ეს უკანასკნელი ცხადყოფს მასშივე ჩამოყალიბებულ და განხორციელებულ ღირებულებებს. ღირებულებები გამოხატულებაა ადამიანის კულტურულ-შემოქმედებითი მოღვაწეობის მიზნისა და საშუალებებისა, ხოლო კულტურა – ადამიანისა და სამყაროს მის მიერ გარდაქმნისა, გარკვეული ღირებულებების შემეცნებით, მათთან შესატყვისობით – ,,Филоосфская антропология должна быть аксиологической у культуро-философской, а философия культуры – гуманической и аксиологической”.

ღირებულება ადამიანის სამყაროში მისი კულტურული მოღვაწეობის ველზეა. შექმნა საკუთარი თავი და ახალი ,,მეორე ბუნება”, იგივეა, რაც შექმნა საკუთარი თავი და სამყარო. აი, ამ დროს იქმნება ადამიანური ღირებულებები (რაიმე მიიჩნევა ქმედების მიზნად მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ ის აღიქმება ღირებულად, ადამიანის ამა თუ იმ მოთხოვნის დამაკმაყოფილებლად ან თუ მას შეუძლია ადამიანური ცხოვრება შინაარსიანი, ღირებული გახადოს).

ღირებულებათა ფარდობითობის (,,ალუდა ქეთელაურში“, თუნდაც) გაგებისას სუბიექტივიზმი გამორიცხულია. ღირებულება განისაზღვრება ადამიანური (სუბიექტების) მოთხოვნილებებითა და ინტერესებით. მაგრამ ეს მოთხოვნილება-ინტერესები (და მათთან შესატყვისი ღირებულებათა იერარქია) სხვადასხვა ადამიანისა და ჯგუფების განსხვავებულია. ერთნი, შეიძლება, არც დაეთანხმონ იმას, რასაც მეორენი ღირებულებად თვლიან. ვინაა მართალი და ვინ – მტყუანი, ამის გარკვევა შორს წაგვიყვანდა. კიდევ ერთიც – სადაც ყველაფერი ღირებულია, იქ არც არაფერია ღირებული.

თუმცა, ეს ფარდობითობა ან ნიშნავს, რომ ღირებულია მხოლოდ ის სიკეთეები, რომლებიც პასუხობს ადამიანთა და კონკრეტულ-ისტორიული სოციალური ჯგუფების მოთხოვნილებებს, ინტერესებს, რომ არაა უპირობო, ზეღირებულება – მიზნები, რომლებიც დგას ადამიანის წინაშე და როგორც კატეგორიული მოთხოვნილება, წარმოადგენს საზომს ყველა სხვა ღირებულებისა. კი, შეიძლება, ყურადღების გამახვილება იმაზეც, რომ ადამიანი განვითარების მხრივ არც ისე შორსაა წასული თავისი ცხოველური ინსტინქტებიდან. იგი, შეიძლება, აღაშფოთოს იმანაც, რომ მასში ისევ ცოცხლობს ცხოველური საწყისი, რომელიც კრიტიკულად განგვაწყობს ადამიანური კულტურის ზოგიერთი ასპექტის მიმართ. მაგრამ, შეუძლებელია, არ დავინახოთ ჩვენს პლანეტაზე კაცობრიობის ისტორიასა და კულტურაში ჭეშმარიტი, იდეალური ღირებულებები, ზეშთაგონებული ბუნებრივი მატერიით, მაღალკულტურული მიღწევები. ისიც აღსანიშნავია, რომ ამ აბსოლუტური, უპირობო ღირებულებათა თუნდაც მარცვლების აღმოსაცენებლად, რეალიზაციისათვის იბრძოდა და იბრძოლებს კაცობრიობა.

კულტურა ესაა პროდუქტი შემოქმედებითი, გარდამქმნელი თუ თვითგარდამქმნელი ადამიანური მოღვაწეობისა და ღირებულებათა (ადამიანის მატერიალურ-სულიერი მოღვაწეობის საშუალებების) განხორციელება.

კულტურისა და ღირებულებების სფეროთა დაკავშირება მთლად ადვილი არაა. თუნდაც იმიტომ, რომ ისინი ჯერ არც ჩამოყალიბებულან დამოუკიდებელ ფილოსოფიურ დისციპლინად და მათი ფილოსოფიის სფეროში არსებობის კანონზომიერებებიც ხშირად განსჯის საგანია. ზემოთქმული კავშირის სიმყიფის ბრალია, რომ არასაკმარისადაა შემუშავებულ-შესწავლილი ღირებულებათა თეორიისა და კულტურის ფილოსოფიის პრობლემები. თუმცა, კავშირიც ამ დისციპლინებს შორის იმდენად მჭიდროა, რომ მათი ცალ-ცალკე გადაჭრა კრახისთვისაა განწირული.

კულტურა, ეს იმ ყველაფრის ერთიანობაა, რომელშიც განხორციელებულია, რეალიზებულია ღირებულებები, რომლებსაც აღიარებენ ადამიანები (ერთი ჯგუფი, კლასი, ერი…). ხოლო ღირებულება – ყველაფერი ის, რისკენაც მიისწაფვიან ადამიანები, როგორც მიზნისკენ, ან განიხილავენ მას, როგორც მიზნის მიღწევის საშუალებას.

რაც შეეხება ღირებულებათა გაგებას: განსაკუთრებული სპეციფიკა აზროვნების საშუალებით სამყაროს გათავისებისა, ისეთისა, როგორიც ის არის თავის ობიექტურ ყოფიერებაში, ჩვენი განცდების, მოთხოვნილებებისა და ინტერესებისაგან დამოუკიდებლად, ისაა, რომ განსჯის საგანი არსებობს რაღაცა დამოუკიდებლის სახით (ეს ხდება მანამ, სანამ ჩვენ მას მხოლოდ თეორიულად აღიქვამთ). სამყაროს აღქმის ეს ხერხი მეცნიერებისთვისაა დამახასიათებელი – განხილვა სამყაროსი, როგორც კანონზომიერად დაკავშირებული ფაქტების, საგნებისა და მოვლენებისა ერთ დროსა და სივრცეში.

მსგავსი ხერხით შეიძლება შეიმეცნო არა მარტო გარე სამყარო, თვითონ ადამიანიც, მისი კავშირი ამ სამყაროსთან, რადგან ადამიანიც ერთ-ერთი ფაქტთაგანია. მაგრამ, გამომდინარე იქიდან, რომ ის არა უბრალოდ ერთი მარცვალია ფაქტების ჯაჭვში, არამედ ახლის – სოციალურისა და კულტურულის – შემოქმედიცაა, მას საქმე აქვს არა მხოლოდ ფაქტებთან, მათგან სრულიად განსხვავებულ თვისობრიობებთანაც. ადამიანი არა მარტო ობიექტურადაა დაკავშირებული გარე მოვლენებთან, არამედ ის სუბიექტიცაა, მათი თავისი მიზნებისა და მოთხოვნილებების შესაბამისად გარდამქმნელი. ეს უკვე სულ სხვა გზაა სამყაროს გათავისებისა. ამ დროს სამყარო აღიქმება არა როგორც ნეიტრალური, ობიექტური რეალობა, არამედ სწორედ მის სუბიექტურ მისწრაფებებთან მიმართებით. ამ ჭრილში გარე მოვლენები განიხილება უკვე როგორც საჭირო და გამოუყენებელი მოთხოვნილებათა დაკმაყოფილებისათვის ან ღირებული, ან არაღირებული მიზანსწრაფვები. ეს უკვე შემფასებელი, ფასეულობითი შემეცნებაა და ეს უკანასკნელი დაკავშირებულია სამყაროსადმი სუბიექტურ-შემოქმედებით მიმართებასათან, მის პრაქტიკულად გარდაქმნასთან.

ღირებულება ყოველთვის მნიშვნლოვანია ვინმესთვის ან რაიმესთვის და, აშკარაა, რომ ეს საგანთა ბუნებრივ-რეალური თვისება არაა. ეს ჩანს იქიდან, რომ თუკი თვისების არსებობა დამოკიდებულია მისი მატარებელი საგნის არსებობაზე, ღირებულების არსებობა არ განისაზღვრება მისი მატარებლის ფაქტობრივი არსებობა-არარსებობით. მაგალითად, აბსოლუტური სამართლიანობის იდეა, როგორც ღირებულება, სულ არ კნინდება იმით, რომ ის დღემდე არაა რეალიზებული სამყაროში. ოცნების ღირებულება აღემატება ხოლმე მატერიალური ღირებულებების ფასეულობას და ა.შ. თუმცა ეს არ ნიშნავს, რომ ღირებულება სულაც არაა დამოკიდებული მისი მატარებლის ბუნებრივ თვისებებზე და ის სრულიად ინდიფერენტულია რეალობისადმი. სპეციფიკური ღირებულება ნებისმიერი საგნისა ემყარება მისთვის ჩვეულ განსაკუთრებულობას.

ღირებულება მოითხოვს მის სრულ რეალიზაციას. ეს არის თავსმოხვეული ამოცანა, რომლის ამოხსნა ჩვენთვის სასიცოცხლოდ აუცილებელია.

 

 

 

 

 

კომენტარები

მსგავსი სიახლეები

ბოლო სიახლეები

ვიდეობლოგი

ბიბლიოთეკა

ჟურნალი „მასწავლებელი“

შრიფტის ზომა
კონტრასტი