ანტიგონე და აღაზა – სულიერი დები

ანტიგონე და აღაზა მსოფლიო ლიტერატურის ორი გამორჩეული პერსონაჟია. ისინი განსხვავებულ დრო-სივრცეში არსებობენ, მაგრამ ხვდებიან იმ განზომილებაში, რომელშიც ყოველგვარი პირობითი საზღვარი და ჩარჩო უქმდება. ორივემ თავისი სიკვდილით დაამოწმა ადამიანობის გადამრჩენი, მხსნელი ღირებულებების, დაძმობის, სიყვარულის უკვდავება. ორივე იქცა წმინდა მსხვერპლად, რომელიც დღემდე აფორიაქებს, აღელვებს მკითხველს და თვალს უხელს, აღვიძებს, ჭეშმარიტების ძიებისკენ უბიძგებს. ვაჟა-ფშაველას ნაწარმოებთა კავშირი ძველბერძნულ ტრაგედიასთან არაერთხელ აღუნიშნავთ, ანტიგონესა და აღაზას შორის ნათესაობაც არ გამორჩენიათ, თუმცა ამჯერად მათ სულიერ დობაზე  უფრო მეტს ვიმსჯელებთ.  ანტიგონე სოფოკლეს ტრაგედიის „ანტიგონეს“  მთავარი გმირია, აღაზა – ვაჟა-ფშაველას „სტუმარ-მასპინძლისა“. ორივე ქალი ახალგაზრდა, ძლიერი  ნებისყოფის ადამიანია. მათი ხასიათები, როგორც არისტოტელე იტყვის, სწორედ მაშინ გამოიკვეთება, როდესაც რთულ, მაგრამ პრინციპულ არჩევანს აკეთებენ, თავიანთ პიროვნულობას ამჟღავნებენ,  საკუთარი სინდისის კარნახს მიჰყვებიან, საზოგადოებაში დამკვიდრებულ თვალსაზრისებს უპირისპირდებიან.  ორივეს ამბავთან ზიარება იწვევს კათარზისს, იმგვარ განწმენდას, რომელიც მკითხველს სულიერი მზერის გახსნისკენ, მოვლენების განსხვავებული რაკურსითა და კრიტიკული თვალთახედვით აღქმისკენ უბიძგებს. ისინი სულიერი დები არიან, რადგან ერთმანეთს ენათესავებიან მაღალი მორალისა და ზნეობის ერთგულებით, იმ წინააღმდეგობით, რომელსაც „დაწერილი  კანონების“ დარღვევით ავლენენ. ანტიგონე თებეს მეფე კრეონის ოფიციალურად გამოცემულ, „დაწერილ ბრძანებას“ არღვევს, ძმას მიწას მიაყრის, დაკრძალვის რიტუალს აღასრულებს,  აღაზა კი – თემის ტრადიცებით, წეს-ჩვეულებებით განპირობებულ „კანონებს“ დაარღვევს, ქისტების მტერს, უცხო რჯულის ზვიადაურს, დაიტირებს. ორივე სიყვარულის ღვთაებრივ კანონებს აღასრულებს, რადგან „ვიყუარებოდით ურთიერთას, რამეთუ სიყუარული ღმრთისაგან არს და ყოველი, რომელსა უყუარდეს, ღმრთისაგან შობილ არს და იცის ღმერთი. რომელსა არა უყუარდეს, მან არა იცის ღმერთი, რამეთუ ღმერთი სიყუარულისაჲ არს“ (იონე 4, 7-8). ისინი თავიანთ ქრონოტოპში, იმ მხატვრულ დროს-სივრცეში ცხოვრობენ, რომელშიც ავტორებმა მოაქციეს, შესაბამისად, გასათვალისწინებელია ყველა ის ნიუანსი, რომელიც  მათ არჩევანზე ზემოქმედებს. ამიტომ, რა თქმა უნდა, მათ შორის, განსხვავებაც ბევრია.

ორივეს ცხოვრება ბედნიერების წმინდა ნაკადულივით მიედინება. ანტიგონე დანიშნულია ჰემონზე, კრეონის, თებეს მმართველის ვაჟზე. ჰემონი მაღალი ზნეობის ადამიანია. ჩანს, ანტიგონეს სულიერი ტოლი უპოვია. ჰემონი მამას თამამად   უპირისპირდება, უსამართლო გადაწყვეტილებაში სდებს  ბრალს, მისკენ მოსაკლავადაც გაიწევს. ის ჰადესში, სიკვდილის საუფლოში მიჰყვება საცოლეს, თავისი მახვილითვე განგმირული. აღაზას შესანიშნავი ოჯახი ჰყავს, ჯოყოლა ალხასტაიძე ქისტეთში განთქმული ვაჟკაცი, კაი ყმაა, რომელიც გამოვა პლატონისეული „გამოქვაბულიდან“, გაარღვევს წყვდიადის ჩარჩოებს, გადალახავს იმ რთულ წინააღმდეგობებს, რომლებიც ადამიანებს ერთმანეთისგან  აუცხოვებენ და სიყვარულის მწვერვალზე შედგება  აღაზასა და ზვიადაურთან ერთად. ფინალური ეპიზოდის მრავალმნიშვნელოვნება სწორედ ამაზე მეტყველებს.

ანტიგონეცა და აღაზაც ბედისწერას მიჰყვებიან, ოღონდ არა ბრმად, არამედ თვითონვე ქმნიან თავიანთ ბედს. მათ გაცნობიერებული აქვთ, რომ ნაწილნი არიან ადამიანობისა, ერთი მთელისა, რომლის სიჯანსაღე მათზეცაა დამოკიდებული. ანტიგონეს მეხსიერება ტრავმირებულია მამის, ოიდიპოსის ტრაგედიით, მას ტვირთად აწევს ქალის მოკრძალებული როლიც საზოგადოებრივ ყოფაში. აღაზას „მამა“ მთაა, მკაცრი და უშეღავათო, რომელიც განსაზღვრავს ქალის ქცევის წესს პატრიარქალურ საზოგადოებაში, თრგუნავს მისი პიროვნულობის გამოვლენის შესაძლებლობებს. თუმცა, ორივეს ეს „მამები“ გადაალახვინებენ ცოდვის აღქმისა და გაგების  იმ ბარიერებს, რომლებიც ადამიანების და არა ღმერთის შექმნილია.

ორივეს გრეგნული და სულიერი მშვენიერება სრულ ჰარმონიაშია: აღაზა: „გამოჩნდა ქალი ლამაზი, /შავის ტანსაცმლით მოსილი, /როგორაც ალყა ტანადა, /ვარსკვლავი ციდამ მოცლილი“.  ორივე დამცველია დიდი სიყვარულისა, რომელსაც საფრთხე ემუქრება. ეს სიყვარული „ზემხედველი“ ადამიანების თვალითაა დანახული. იმგვარია, რომელიც ადამიანს მატერიალური სამყაროს ტყვეობიდან ათავისუფლებს და ახალ განზომილებაში, სინათლისა და სიკეთის საუფლოში გაჰყავს, სადაც ყოველგვარი ადამიანური წესები უქმდება და მხოლოდ სიყვარულის უნივერსალური კანონი მოქმედებს. ეს რუსთველისეული „მიჯნურობაა“, ზეაღმატებული და  „გამოუთქმელი“: „მას ერთსა მიჯნურობასა ჭკვიანნი ვერ მიხვდებიან, ენა დაშვრების, მსმენლისა ყურნიცა დავალდებიან“ (რუსთაველი).

ორივეს მშვიდ ყოფას მოულოდნელი საბედისწერო მოვლენა ამღვრევს: ანტიგონეს ძმები ძალაუფლებისთვის ბრძოლაში ერთმანეთს უპირისპირდებიან და იხოცებიან. კრეონი ერთ ძმას პატივით ამარხვინებს, მეორეს კი (რომელიც უცხო ჯარის დახმარებით ცდილობდა ტახტის მოპოვებას) მოღალატედ შერაცხავს და ყვავ-ყორანთა საჯიჯგნად დააგდებს, მცველებსაც დაუყენებს, რომ არავინ დაარღვიოს მისი ბრძანება. მიწას მიჯაჭვული კრეონისთვის კანონი უზენაესია, ძალაუფლებით დაბრმავებულს ეჭვიც არ შეაქვს თავისი გადაწყვეტილების სისწორეში. მის გაქვავებულ გულამდე ზეცის ხმა არ აღწევს, ამიტომაც სასტიკად ისჯება (მეუღლე და შვილი სიცოცხლეს თვითმკვლელობით ასრულებენ).  ანტიგონე კი  ღვთიურ  მოვალეობას  ასრულებს და მიწიერ კანონს არღვევს.  თემისა და კრეონის კანონები ამქვეყნიური ყოფის სოციალურ „სისტემებს“ აწესრიგებენ, აღაზასა და ანტიგონეს კანონები კი მეტაფიზიკური სამყაროს ფუნდამენტს ქმნიან, დროისა და სივრცის მიღმა არსებულს.

ორივეს გაბედულება გასაოცარია. ანტიგონე დას, ისმენეს გაუმხელს, თუ რას აპირებს:

„ანტიგონე: აბა, იფიქრე, თუ შემეწევი.

ისმენე: საშიშს აპირებ, რა განგიზრახავს?

ანტიგონე: დამეხმარები, დავფლათ ძმის გვამი?

ისმენე: როგორ თუ დავფლათ, მერე ბრძანება?

ანტიგონე: შენსა და ჩემს ძმას უშენოდ დავფლავ და აღვასრულებ ჩვენს საერთო ვალს.

ისმენე: თავხედო, კრეონს გინდა ეურჩო?

ანტიგონე: ის ვერ დამიშლის ვალის სრულყოფას.

… ისმენე: უგნურებაა, თავს იდვა საქმე,  ძალს და ღონეს რომ აღემატება.

…ანტიგონე: როგორც გენებოს, მე კი დავმარხავ! ასეთ საქმისთვის შვებით მოვკვდები“.

ანტიგონე მოქმედებს პრინციპით: „ბედი ცდაა“, როგორც რუსთველი ამბობს: გამარჯვება კი „ღმერთსა უნდეს, მოცაგხვდების“. აღაზა შეურაცხყოფილი, გათოკილი ჯოყოლას დაწყებულ „საქმეს“ აგრძელებს. ისიც ანტიგონესავით მარტოა, მაგრამ სასაფლაოზე მიჰყვება ზვიადაურს და თითქოს ფარულად „იცავს“:

„მიშველებასა ჰლამობდა:

„ნუ ჰკლავთ!” ეძახის გულიო,

ფიქრობდა ბრაზმორეული:

ნეტავი მომცა ცულიო,

ნეტავი ნებას მაძლევდეს

დედაკაცობის რჯულიო,

რომ ეგ ვაცოცხლო, სხვას ყველას

გავაფრთხობინო სულიო“.

აღაზას არა მხოლოდ ცოცხალნი, მკვდარნიც კი საყვედურობენ. რა თქმა უნდა, ეს შექსპირული დრამატიზმით წარმოჩენილი ბრძოლაა, რომელიც აღაზას სულიერ სამყაროში დიდ რყევას, გულის ჭიდილს იწვევს, მაგრამ იგი საკუთარ თავზე იმარჯვებს.  ერთ მხრივ, ხათრი აქვს თემისა:

„მეორით – ღმერთი აშინებს,

ქისტეთის მტრისა მოზარეს

თავს რისხვას გადმოადინებს.

ეს ფიქრი გონებისაა,

გული თავისას შვრებოდა,

კაცის კაცურად სიკვდილი

გულიდამ არა ჰქრებოდა“.

ქისტების მოკლული ზვიადაური აღაზასთვის არა მხოლოდ უცხო კაი ყმა, არამედ „ლამაზი ძმაა“, რომლის ხსოვნის სამხილსაც ინახავს:

„აიხსნა დანა, მიჰმართა

ზვიადაურსა იმითა,

ააჭრა ნიშნად, სახსოვრად

სამი ბალანი პირითა,

ჩიქილის ტოტში შეხვია

ბროლის თითებით თლილითა…

….

„უნამუსოვო”! მისძახდენ

ტანდაწკეპილნი დეკანი,

ბალახნი, ქვანი, ქვიშანი,

იმ არე-მარეს მდებარნი.

აგერ, საფლავით ამოდგა

მისი მკვდარი ძმა ებარი,

თავის ტოლებში უსწორო,

ქისტეთს გათქმული მხედარი.

თან მიჰკიოდა თავის დას,

სიტყვა პირს მოსდის მჭეხარი:

„ვაჰ, დაო, დაო, რა მიყავ?

რისხვა რად დამეც მედგარი?

მეორეს საფლავში ჩამდევ,

ერთს სამარეში მდებარი!“.

დევების გამოკიდების „ტყუილი ამბის“   გამო არ ამუნათებს ჯოყოლა ცოლს. აღაზამ ამ „ზღაპრით“ სამყაროს ის კანონზომიერი სიმართლე გამოთქვა, რომელიც  ბოროტებასა და სიკეთეს შორის დაუსრულებელ ბრძოლას გულისხმობს. დევი, გველეშაპი თუ გველი მითოლოგიურად ერთი რიგის წყვდიადის მოციქულნი არიან, რომლებიც ჩანთქმას უპირებენ მზეს, მთვარესა თუ ვარსკვლავებს, აღაზასაც „სხივმიხდილ ვარსკვლავად“ აქცევენ, მაგრამ ვერ დაამარცხებენ. ყოველივე იმას, რაც სიცოცხლეს აცისკროვნებს, „უფსკრულს“ გადალახავს აღაზა. ის ამაყად აიღერებს ყელს მზისაკენ, როგორც უმშვენიერესი, ნაზი პირიმზე: „და უფსკრულს დასცქერს პირიმზე/ მოღერებულის ყელითა“. პირიმზეს სიმბოლური მრავალმნიშვნელოვნება კი იმ სიწმინდეს, სიკეთეს, სიყვარულს, რწმენას გულისხმობს, რომელსაც სიკვდილი არ უწერია. მკითხველსაც უჩნდება განცდა, რომ „ბოროტსა სძლია კეთილმან, არსება მისი გრძელია“ (რუსთაველი).

ჯოყოლას მიერ გადადგმული პირველი გაბედული ნაბიჯები, თემთან დაპირისპირებისა, ზვიადაურის, როგორც სტუმრისა და ვაჟკაცის დაცვისა, აღაზამ გააგრძელა. მან თემის  საუკუნეებით განმტკიცებულ ტრადიციას, „დაწერილი კანონის“ რანგში აყვანილს, უღალატა. უცხო დაიტირა: „სიკვდილსა გლოვა უხდება, მკვდარ ძმას ტირილი ძმისაო“. აღაზასთვის ეს იყო  საკუთარ თავთან  ბრძოლის მოგება, უდიდესი გამარჯვება. ვგულისხმობთ იმას, როგორ საყვედურობენ ამ საქციელს სულიერ-უსულონი, რომლებიც სიზმარ-ცხადში აწამებენ, მიუტევებელი  ცოდვის შეგრძნებას უმძაფრებენ, დანაშაულის განცდას უჩენენ. როგორც თამაზ   ჩხენკელი წერს: „ჯოყოლა, ზვიადაური და აღაზა, ღვთისშვილთა მსგავსად, ერთურთის სტუმარ-მასპინძელნი და მოდე-მოძმენი არიან. ასეთივე „მოძმე”, ანუ „ლამაზი ძმაა” ალუდასათვის მუცალი. „ლამაზი” მზიური ღვთაებების ეპითეტია“ („ტრაგიკული ნიღბები“).

თავისი პერსონაჟის ამ გასაოცარმა ნაბიჯმა „გააოცა“ თვითონ ვაჟა-ფშაველაც. ალბათ ამიტომაც დასჭირდა ამდენი დრო მისი საქციელის შესაფასებლად: „იმ ადგილმა, როცა ქმარი ჯოყოლა ჰკითხავს ცოლს, აღაზას, ნამტირალევი რადა ხარო, ამის გამო ცოლ-ქმარის ბაასმა მთელი ორი თვე შემაჩერა. ნამეტნავად იმ ადგილმა გამოიწვია ჩემში სულიერი რყევა, თუ რა პასუხი უნდა მიეცა ჯოყოლას ცოლისთვის, როგორ შეჰხვედროდა აღაზას სიტყვებს, როცა იგი ეუბნებოდა ზვიადაურზე: „ცრემლები შემიწირია იმ შენი მეგობრისთვისაო“ (ვაჟა-ფშაველა, „კრიტიკა ბ. იპ. ვართაგავასი“).

ვაჟა-ფშაველამ მოულოდნელი „კონფლიქტი“ ცოლქმრული ეჭვიანობის ვიწრო ჩარჩოდან  გაიტანა და სამყაროულ კონტექსტში გაშალა. ამ კონტექსტში კი ჯოყოლა და აღაზა ერთარსნი არიან, ერთი დიადი სულის, სიყვარულის, ღვთის,  ხორცშესხმული ხატებანი. აღაზამ ჯოყოლას გულისთქმა გამოიცნო, რეალურად, ეს ერთი სულია ორ სხეულში, ისინი ერთი სულისკვეთებით მოქმედებენ, რომელსაც სიყვარული ასაზრდოებს. ეს არის გამოღვიძება, გასხივოსნება, იმ დიდ სინათლეში შესვლა, რომელიც მწვერვალზე დაინთება. აქ  აღაზა, ჯოყოლა და  ზვიადაური ღვთის სახლში, სასუფეველში სხედან და მეგობრობის, და-ძმობის, თანაგრძნობის, სიყვარულის არსს ჭვრეტენ, ან, უკეთესად თუ ვიტყვით, თვითონვე არიან ხორცშესხმული იდეები, რომლებიც მარადიულად იარსებებენ, გადარჩებიან, მიუხედავად  მათი  განუწყვეტელი ჩაქოლვისა, მოკვეთისა, განადგურებისა („როცა მათ ჰხედავს ერთადა /კაცი, ვერ ძღება ცქერითა“). კოსმოსი ისევ იკრებს ძალას და იმარჯვებს. აქაც (ისევე, როგორც „ბახტრიონში“) ქაოსს, გველეშაპს, ლუხუმის ჩასათქმელად რომ მიემართება, სახეს უცვლის. დიდი სინათლის წინაშე სიბნელე უძლურია, ისიც ტრანსფორმირდება და სიკეთის ნაწილად იქცევა, ე.ი. თავის საწყისს უბრუნდება, რადგან ბოროტება უარსოა, ის მხოლოდ მოკლებული სიკეთეა (ფსევდოდიონისე არეოპაგელი).

ანტიგონესა და აღაზასთვის, ორივესთვის, ადამიანური მოვალეობა, სინდისით ნაკარნახევი, უზენაესია. ანტიგონე შეშინებულ დას, ისმენეს, ეუბნება კრეონზე: „ის ვერ დამიშლის ვალის სრულყოფას“. „მე მირჩევნია ქვესკნელის ღმერთთა პატივისდება, სად სავანეა სამარადისო, ვიდრე უფალთა ამქვეყნისათა“. მას არ ეშინია სიკვდილისა: „ვინც ჩემებრ მარად ტანჯულ-გვემულა, მისთვის სიკვდილი ნეტარებაა!/ და თუ ასეთი მომელის ხვედრი, შვება იქნება! მაგრამ ღვიძლი ძმა დაუმარხავი მე რომ დამეგდო, ღმერთთ შევცოდავდი“.  ანტიგონე, ნაზი და უმწეო, თითქოს ზეციდან მოიკრებს ძალებს და  ამბობს: „მე გავჩენილვარ სიყვარულისთვის“, კრეონი ცინიკურად შეეპასუხება: „მაშ, წადი მკვდრებთან და იქ გიყვარდეს“. ანტიგონეც მიდის, რადგან ის გზა, რომელსაც ირჩევს, სულიერ ბრმათათვის  უხილავი სინათლისკენ მიემართება.

როგორც ვიცით, ანტიგონეცა და აღაზაც  თვითმკვლელობით ასრულებენ სიცოცხლეს. ამგვარადაც გამოხატავენ თავიანთ არჩევანს. ისინი  თავიანთი ბედს თვითონვე გადაწყვეტენ.  როცა ანტიგონე ამბობს: „ტიალი, სულმთლად ობლად შთენილი / ცოცხლივ სამარეს მივეშურები“, უპირველესად, სულიერ სიობლეს გულისხმობს. მას, მართალია, გამოექომაგნენ (უპირველესად, ბრმა მისანი ტირეზია), მაგრამ მეფეს გადაწყვეტილება ვერ შეაცვლევინეს, გადარჩენა ვერ შეძლეს, კრეონის ძალას წინ ვერ აღუდგნენ. ის კი მხოლოდ თავს დამტყდარი უბედურების შემდეგ მიხვდა თავის „სიბრიყვეს“. ანტიგონე არ დაელოდა კრეონის სასჯელის აღსრულებას, რაც იმ აკლდამაში სიკვდილს გულისხმობდა და თავი ჩამოიხრჩო. კარგად შენიშნავს პიესის მთარგმნელი პეტრე ქავთარაძე: „ანტიგონე თვს სწირავს საკუთარ სრულყოფას. მისთვის მამის სიყვარული, ძმის წინაშე მოვალეობის შესრულების აუცილებლობა, პირველ ყოვლისა, მისი სინდისის, მისი უმაღლესი ადამიანობის დაკისრებული უმაღლესი და გარდაუვალი კანონია“.

სასოწარკვეთილი, მთელ სამყაროში მარტო დარჩენილი აღაზა ამბობს:

„- რაღად ვიცოცხლო, რიღასთვის?

ამას ჰფიქრობდა ქალია. –

ქისტეთში ჩემი ერთგული

კენჭიც კი არსად არია“.

ამ თემაზე სხვაც ბევრი რამ შეიძლება თქმულიყო. აქ ერთ საკითხსაც შევეხებით. „არის თუ არა აღაზას ზვიადაურისადმი თანაგრძნობაში სატრფიალო ნიუანსი?“ – ამგვარ კითხვას ვხვდებით თამაზ ჩხენკელის არაჩვეულებრივ ნაშრომში „ტრაგიკული ნიღბები“. ავტორი ვრცლად მიმოიხილავს ამ საკითხს: „მართებულად აღნიშნავს გრიგოლ კიკნაძე, რომ „ფაქტებზე დიდი ძალადობის შედეგი იყო, როდესაც ზოგიერთმა კრიტიკოსმა ზვიადაურისადმი აღაზას თანაგრძნობაში სატრფიალო ნიუანსი დაინახა”. ჩხენკელის აზრით, ვაჟას ზღვარი აქვს გავლებული გონების ფიქრსა და გულს შორის. „გული” აღაზას დაუთრგუნველი, ქვეცნობიერი სწრაფვის გამომხატველია, ხოლო „გონების ფიქრი” ცნობიერი სიფხიზლისა. მისი საგულისხმო დაკვირვების მიხედვით, აღაზას ნაამბობში „დევი” აშკარა ეროტიკული შტრიხით არის წარმოდგენილი. მისი ნაამბობი მისივე ქვეცნობიერი სწრაფვის ცენზურაქმნილი და ამიტომ ნეგატიურად ინტერპრეტირებულია. დევი ხელებს იწვდის აღაზასკენ („ნეტავი იმას, ვინაცა მაგის მკლავზედა წვებოდა”). დევს „მყრალი კანი” აქვს („ვისიცა მკერდი, აწ კრული, მაგის გულმკერდსა სწვდებოდა”). ეს კანი „ჯერაც თვალებში უელავს” აღაზას (ზვიადაურის სიკვდილი მას „თვალებში ელანდება”). დევი ცოლობას სთხოვს აღაზას: „ჩემთან წამოდი, ჩემთან იცხოვრე, ქალაო” („ნეტავი იმას, – ე.ი. ზვიდაურის ცოლს, – ოდესმე ქმრის ტრფობა გაუცვდებოდა?”) და შეძრწუნებული აღაზა გამორბის სახლისკენ, მაგრამ მისივე ძლიერი ქვეცნობიერი სწრაფვის განმასახიერებელი „დევი” ღრიალით მოსდევს უკან…“. თამაზ ჩხენკელის აზრით,  „არავითარ „ტრფობაზე” და მით უმეტეს, „ეშხით ანთებაზე” ლაპარაკი არ შეიძლება აქ“.  იგი ფიქრობს, რომ „აღაზას ზვიადაურისადმი თანაგრძნობა უბრალო, ჩვეულებრივ გრძნობაზე მეტი რამ არის… ამ განცდის არაცნობიერში დამარხული ფესვი ეროტიკული ხასიათის იმპულსზე მიგვანიშნებს (ვაჟას აქცენტირებული არა აქვს ეს იმპულსი. იგი თავისთავად ჭვივის აღაზას ფიქრებში, ქცევასა და ნაამბობში), ხოლო მის ცნობიერში დადგინებული სახე ყოვლისგადამლახველ, ზნეობრივად სრულყოფილ, უნივერსალიზმამდე ამაღლებულ „თანაგრძნობას” გვიმხელს…. „სხივმიხდილი” ვარსკვლავი ქვესკნელში ეშვება, რათა „გარდაცვლილი” კვლავ შედგეს კლდის თავზე და ღვთაებრივმა მოდემ კვლავ იპოვოს თავისი ღვთაებრივი მოძმე“ („ტრაგიკული ნიღბები“).

ამგვარად, ანტიგონე და აღაზა ღვთაებასთან წილნაყარი, ზეციური სამყაროდან ადამიანთა „გასაღვიძებლად“ მოსული სინათლის სხივები არიან, მსოფლიო ლიტერატურის „მარგალიტები“, გამორჩეულები, მარგალიტად თვითონვე რომ გარდაქმნეს თავიანთი სულები („ეკერებოდა გულ-მკერდზე ქმარს მარგალიტის ღილადა“), „ძნელად მოსაპოვებელნი“ („მარგალიტი არვის მიხვდეს უსასყიდლოდ, უვაჭრელად“). ისინი სახარებისეულ მარგალიტებსაც მოგვაგონებენ, ღორები რომ თელავენ, მაგრამ „ნათელი იგი ბნელსა  შინა ჩანს და  ბნელი იგი მას ვერ ეწია“ (იოანე, 1,5).