ერთი თვალსაზრისი
მეოცე საუკუნემ საოცარი მრავალფეროვნება მოიტანა ხელოვნების ყველა სფეროში. ადამიანმა თავისი განვითარების უმაღლეს საფეხურს მიაღწია და ღმერთთან გატოლებაც კი სცადა. შეიცვალა ხედვა და ღირებულებები. ფასეულობების გადაფასებებს, ღმერთის არსებობაში დაეჭვებას ირონიაც მოჰყვა. ადამიანი ღვთის ხატის გარეშე დარჩა და დაიწყო მისი დაღუპვისკენ სვლა. გრიგოლ რობაქიძე „გრაალის მცველში“ ამ ეპოქის შესახებ აღნიშნავს: ,,ჩვენ უკანმოუხედავად, მკრეხელურად შევბილწეთ მაგნა მატერ და უკვე ვიგემეთ მწარე ნაყოფი ღმერთისძეობის (Die gottes sohnschaft); ჩლუნგი და უუნარო გავხდით. მთლიანობით ჩვენთაგანისათვის სეფისკვერი მხოლოდღა აბად გადაიქცა. სიტყვამ შეისხა ხორცი _ ეს საიდუმლო ჩვენთვის ოდენ იგავია. ნიშნავს კი მიწა აქ ლოგოსის დედის წიაღს! მიწის წიაღზე ისე ვმსჯელობთ, როგორც მატერიაზე. ასე გაქრა ლოგოსის ძალა ადამიანში. სულმა დაკარგა დამდაბლებული სიზრქე, იგი, ასე ვთქვათ, რაციოდ გადაგვარდა. უძღები შეიქმნა რწმენის დასაბადებლად“.
ნიცშეს განცხადებამ „ღმერთი მოკვდა“, ამ პროცესებს თავისი სახელი დაარქვა. „პირველი მძლავრი შეტევა ქრისტიანულ ღირებულებებზე მოვიდა, რის შედეგად, სკეფსისისა და ირონიის ეტაპების გავლით, საბოლოოდ, ეჭვქვეშ დადგა იმქვეყნიური, იდეალურად გამოცხადებული მარადიული ღირებულებები, რომლებსაც ტაბუ ედოთ. ამრიგად, „ღმერთის სიკვდილით“ ხმამაღლა გამოითქვა აზრი ღვთიური, ტრანსცედენტური ღირებულებების არარსებობის შესახებ. სწორედ ეს ფაქტი აძლევს დასაბამს საყოველთაო ნიჰილიზმს, რომლის სიმწიფიდან წარმოიშვა ღმერთის შემცვლელი ნიცშეს ზეკაცი. ზარატუსტრა კი არის პირველი მაცნე ამ ინფორმაციისა. სწორედ ამიტომ, ათწლიანი პილიგრიმობის შემდეგ, იგი კვლავ ხალხში მოდის, რათა მათ აუწყოს თავისი ფუჭი ხეტიალის შესახებ, რადგან ის, ვისკენაც იგი ისწრაფვოდა „მკვდარია“. (გრ. რობაქიძე)
ეს ყველაფერი აისახა მწერლობაშიც. ქართველი მწერლები, რომლებიც ბოლშევიკური რეჟიმის გამო მოკლებულნი იყვნენ, რომ თავისუფლად ესაუბრათ ან მიეღოთ ცოდნა თეოლოგიის კუთხით, აკრძალული რწმენა მათ აიძულებდა ეს ყველაფერი სხვაგან, კონკრეტულად კი დასავლეთში მოეძებნათ, რათა სულიერი დანაკლისი შეევსოთ. თუმცა ამ პერიოდში დასავლეთიც, როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, ძიების ფაზაში იყო. იქ „ღმერთი მოკვდა“ და ეს ძიება ძირითადად „ღმერთის შემცვლელის“ ძიება იყო, ნიცშესეული „ზეკაცი“ ყალიბდებოდა.
ამ პერიოდის ევროპაში კონსტანტინე გამსახურდიაც იმყოფებოდა და მის აზროვნებას თუ მსოფლმხედველობას ნიცშეანული კვალიც დაეტყო. ეს იყო იმ ეპოქის გამოძახილი, მეოცე საუკუნის დასაწყისის მსოფლიოს საერთო სულისკვეთება. თუმცა კ. გამსახურდია აღნიშნავდა – „თუ ძველი დროის ქართველი მწერალი უშუალოდ ეწაფებოდა ირანის, ბიზანტიისა და არაბეთის კულტურათა მიღწევებს, მე დამჭირდა დიდი და ვრცელი ზიგზაგების განვლა, რათა მივდგომოდი იმ სათავეებს, რომელნიც სულიერ საზრდოს აწვდიდნენ ჩვენს წინაპრებს ოდესღაც“. [კ. გამსახურდია 1990: 391].
სულიერი საზრდოს ამ ძიებაში არა მხოლოდ კონსტანტინე გამსახურდია იყო, არამედ იმდროინდელი მთელი ქართული მწერლობა თუ საზოგადოება. ეს პროცესი საკმაოდ დიდხანს გაგრძელდა. ამ ყველაფერს დაემატა ისიც, რომ ეპოქის თავისებურებებიდან და საქართველოს იმდროინდელი რეჟიმიდან გამომდინარე, ქართულ მწერლობაში სიმბოლოს ნელ-ნელა შინაარსი დაეკარგა და არსისგან, პირველსახისგან დაცარიელებული საგანი გახდა მწერლების შემოქმედების თემა. ეს ტენდენცია კარგად გამოიხატება სვეტი-ცხოველის სახე-სიმბოლოზე დაკვირვებითაც. მეოცე საუკუნის ქართული პროზა თუ პოეზია უკვე ვეღარ ხედავს სვეტი-ცხოველს, როგორც ნათლის სვეტს. სვეტიცხოვლის ტაძარი – რაც თვალით ჩანს და აღიქმება, რაც ხელშესახებია, მხოლოდ ასეა აღქმული სვეტიცხოველი მეოცე საუკუნის დასაწყისის ქართული მწერლობაში. ტაძარმა დაკარგა თავისი პირველადი მნიშვნელობა, სვეტი ცხოვლის, ნათლის სვეტის სიმბოლო თავად იქცა არსად. სწორედ ასეა გააზრებული სვეტიცხოველი რომანში „დიდოსტატის კონსტატნტინეს მარჯვენა“. „ამ ტაძრისთვის თვალის შევლება ყოველ დროში სანუკველია; დილით ხვლიკისფერია იგი, მოუღალავი მზით გაშუქებული, შეღამებისას ოქროცურვილია, ხოლო მწუხრის შემოდგომისას, თუ ვარსკვლავიანმა ცამაც დაადგა თვალი, ცას მიეჭრება მისი მრუდე ჰარმონიით აღვსილი ხაზების ზესწრაფვა. ჩემთვის საკმარისია ოდნავ, ოდნავ მაინც მოვკრა თვალი ცაში ატყორცნილ სიმფონიას ლოდებისას, დეე, თუნდაც ჭენებით გამატაროს ქედფიცხელმა დარდიმანდმა მის გვერდით’’ [კ. გამსახურდია 1990: 8]. რომანში ცას ლოდები ესწრაფვიან, ზეცისკენ ქვები მიილტვიან. თუმცა ესეც მხოლოდ მხატვრულად, ესთეტიკური ეფექტისთვის, სინამდვილეში „დიდოსტატისეული“ სვეტიცხოველი შეჩერებულია, დროში გაყინულია, მისი სწრაფვა ცისკენ მოჩვენებითია, ავტორის ფანტაზიაა, რადგან ტაძარს ნაწარმოებში ცასთან კავშირი აშკარად გაწყვეტილი აქვს. ზეცასთან შემაკავშირებელი ცხოველი სვეტი მივიწყებულია. სვეტიცხოველში უფალს ვეღარ ხედავენ, მხოლოდ არქიტექტურული, უზადო ნამუშევარი აცვიფრებთ, ხელოვნების უმაღლეს ქმნილებაა დანახული მასში, ხოლო ის იდეა, ის „გზნება,“ რამაც სვეტიცხოვლის ტაძარი შექმნა, რისთვისაც შეიქმნა, დავიწყებულია ან არარსებულადაა მიჩნეული. უფრო სწორი ვიქნებით, თუ ვიტყვით სვეტი ცხოველი, ნათლის სვეტი ჩანაცვლებულია იდუმალი ლოდების ზესწრაფვით, ხოლო მასში მყოფი უფლის სული, სიბრძნე – „ზეკაცის“, არსაკიძის სულით. თითქოს ერთი დიდი, მოჩუქურთმებული ლოდი ადევს უფლის კვართის საფლავს, რომელიც სვეტი ცხოველის „ნათებასაც“ აბრკოლებს და ტაძარსაც აცარიელებს, ეს ლოდია სწორედ მეოცე საუკუნის წიაღში აღმოცენებული მსოფლხედვა.
„მერმე ის იყო მთელი საუკუნე აწვიმდა ტაძარს, ახალ დროშიაც კაცს არ მოჰგონებია მისი შეკეთება, მხოლოდ საბჭოთა ხელისუფლებამ, ვენაცვალე მას, გადაახურვინა იგი წრეულს და გალავნის ქონგურები შეაკეთეს, ჩრდილოს ფასადზე ხარაჩოები ჯერაც არ მოუხსნიათ….“ [კ. გამსახურდია 1990: 12]; საბჭოთა ხელისუფლების მიერ გადახურული სვეტიცხოველი სიმბოლურად გამოხატავს იმდროინდელ რეალობას.
თითქოს რომანში „ახალი“ სვეტიცხოველი იქმნება, ახალი დროების შესაფერისი. ძველი დავიწყებას უნდა მიეცეს, ხოლო ახლის შესაქმნელად საჭიროა გმირი, მოწამე, ადამიანი, რომელიც შეეწირება მას, და აი ასე იწყება არსაკიძის ახალი „შესაქმე“: „თავად ხაზავდა გეგმებს, ასწორებდა სხვის მიერ დახატულ დეტალებს, არ ენდობოდა ხელოსნებს, ხანაც საჭრეთელს წაავლებდა ხელს, აქანდაკებდა ბარელიეფებს, ჩუქურთმებსა სჭრიდა უდრეკ ლოდებზე, საფრესკე ნახაზებს ამზადებდა თავათ“. [კ.გამსახურდია 1990: 134].
არსაკიძე ჩვეულებრივი ადამიანი როდია, ის არც ცნობიერებით წააგავს ტიპურ ქართველს. მისი აზრები, შინაგანი მონოლოგი სავსეა დაპირისპირებებითა და წინააღმდეგობებით, დაპირისპირების საგანი კი ღმერთია. ახალი რომ შექმნა, ძველი უნდა დაანგრიო. ძველი სვეტიცხოველი კი უფლის სახლი ყოფილა უწინ. ,,ნუთუ ცოცხალთა ღმერთი უნდა იყოს იგი, ვისაც ეს მზეგადასული თაობანი შეჰღაღადებენ? თუ სიკვდილის უფალია, ჩრდილების ქვეყნისა და შავეთის თავადი?“. [კ. გამსახურდია 1990: 138]. ამ შთაგონებით შენდება ახალი ტაძარი, ახალ რწმენას ეყრება საფუძველი. სვეტიცხოველმა არსაკიძის ცნობიერებაში დროს უნდა გაუსწროს, თავად ღმერთზე დიდხანს იცოცხლოს, ხოლო მისი მშენებლის სახელი კი უკვდავჰყოს. მან წამიერი მარადჟამულად უნდა აქციოს, ქვა ქვას უნდა შეაწებოს და ზეცისკენ დაძრას. თუმცა ცისკენ სწრაფვას უფლის გარეშე არანაირი აზრი არ აქვს, იდეას მოკლებული სწრაფვა საფუძველშივე ფუჭია.
უფლის ჩანაცვლების მოტივი ბიბლიური იაკობის სახე-სიმბოლოთი ცხადდება: „და ერკინებოდა მხატვარს გრძელწვერა მოხუცი, მერმე მისწვდა იგი ჭრილობიან ბარკალს და დაუბუშა სივრცე ბარკლისა. მოეძალა ბობღია ლანდი, მგლისებრი თვალები შემოანათა და სთხოვა სული. არ მისცა სული მგლისფერთვალება მოხუცებულს მხატვარმა. დიდხანს ერკინებოდა მხატვარი სიკვდილის ღმერთს……
ცრემლმა იწვიმა კონსტანტინეს თვალთაგან, მაგრამ ვერც საყვარელს მისცა მან სული, რადგან სვეტიცხოვლისთვის შეეწირა იგი“ [კ.გამსახურდია 1990: 378]. „სუეტი“ ცხოველი, სვეტიცხოვლის შინა-არსი და მისი „განმაცხოველებელი“, რომანში ჩვეულებრივი, მოკვდავის (მაგრამ უკვდავი საკუთარი ქმნილებით) ოსტატის სულმა შეცვალა, რითაც ტაძარი „ღვთის სამყოფელი“, „სიბრძნის სახლი“ უკვე აღარაა. იგი ხელოვნების ქმნილებაა, რომელსაც ოდესღაც ვიღაც ოსტატმა თავიც კი შეაკლა. „დიდოსტატის მარჯვენას“ კრიტიკოსები დიდი მოწონებითა და აღფრთოვანებით შეხვდნენ. განსხვავებული პოზიცია ჰქონდა გრიგოლ რობაქიძეს, რომელმაც ამ ყველაფერს „სულის დაშლა“ უწოდა: „მცხეთის ახლოს, ერთ გორაკზე, რომელსაც მოგვთას უხმობდნენ, ძველად მოგვნი მზესა და ცეცხლს თაყვანს სცემდნენ. მცხეთის გვერდით ეგულებოდათ კარდუს საფლავი. მცხეთაში მივიღეთ ჩვენ ქრისტეს სჯული მეოთხე საუკუნის დამდეგს. აქ გამოჭრა წმინდა ნინომ ჯვარი, რომელსაც თავისი თმები მოახვია: უნივერსალური სიმბოლო მთელ საქრისტიანოში. მცხეთა უძველესი დედაქალაქი იყო საქართველოსი. მის წიაღში განისვენებენ მეფენი და
მთავრები. არ არის შემთხვევითი ამბავი, რომ აქ აგებულ ტაძარს „სვეტიცხოველი” დაერქვა. გასაგებია ისიც, რომ ქართველთა განცდასა და შეგნებაში ამ სვეტის გარდამქმნელი ძალა „გასაგნდა”, როგორც სასწაულმოქმედი ხატი და აი, გამსახურდიას რომანში ეს ხატია შეგინებული, რელიგიური კულტი რომ განზე დავტოვოთ, ეს შეგინება ფსიქოლოგიურად მაინც ქეძაფივით მწველია“ [გ. რობაქიძე: 1996 : 57].
რომანმა „დიდოსტატის კონსტანტინეს მარჯვენა“ ცხადი გახადა პროცესი, რომელიც მეოცე საუკუნეში დაიწყო ქართულ საზოგადოებაში. სიმბოლოს შინაარსი, შინა-სახე ნელ-ნელა ეკარგებოდა, ნელ-ნელა იცლებოდა არსისგან, ჭეშმარიტებისგან. რა თქმა უნდა, ამ ყველაფრის ბიძგი საბჭოთა კავშირიც იყო. სიმბოლოს ამგვარი „განთავისუფლება“ არქეტიპისგან თუ შინაარსისგან რაღაცით კერპთაყვანისმცემლობასაც წააგავს, როდესაც თაყვანს ვცემთ ადამიანის ხელითვე შექმნილ ქანდაკებას და მის სიღრმეში არ მოიაზრება არანაირი აზრი და იდეა. ხოლო ქრისტიანული ხატები კი სულ სხვანაირი ხედვითაა გასააზრებელი. მათ უკან უფალი, არსია საგულებელი.
გამსახურდიასეული „სვეტიცხოველი“ რაღაცით ამ კერპებს წააგავს. მას ეტაპობრივად ეკარგება „ხატობა“ . ასეთმა ტენდენციამ საკმაოდ დიდხანს გასტანა ჩვენს მწერლობაში, როდესაც სვეტიცხოველი მხოლოდ არქიტექტურულ ძეგლად არის აღქმული. ასეთი მიდგომა ინერციით დღესაც იჩენს ხოლმე თავს ქართულ მწერლობაში.
