ანა ჭაბაშვილი – რედაქტორები

გამომცემლობა „დიოგენეს” რედაქტორთა ჯგუფს – ანა ჭაბაშვილს, ლალი ჭინჭარაულს და ლალი ქადაგიძეს – ყოველდღიურად უწევს მუშაობა თარგმნილ თუ ორიგინალურ ლიტერატურაზე, მათ შორის – სახელმძღვანელოებზეც. რედაქტორის შრომა უპირველესად იმას ემსახურება, ტექსტის ენა იყოს გამართული დადგენილი ნორმების მიხედვით. დღეს ქართულ საგამომცემლო სახლებში, მათ შორის – პრესაშიც, რედაქტორთა არსებობა არა მხოლოდ საშტატო ვალდებულებაა, არამედ სასიცოცხლოდ აუცილებელი რამ, რადგან უცხო სიტყვებისა თუ ტერმინების ასეთი წამლეკავი ნიაღვარი ქართულ ენას ალბათ რუსიფიკაციის დროსაც არ ახსოვს, რასაც ემატება ჩვეულებრივი გაუნათლებლობა – ქართული ენის სინტაქსისა და მორფოლოგიის არცოდნა. ხოლო არასწორი სიტყვა-გამოთქმების პერმანენტული ხმარება მათ დამკვიდრებას იწვევს, ყური ეჩვევა და სწორი ფორმისგან ვეღარ განვასხვავებთ, ყოველივე ამით კი ზიანს ვაყენებთ მშობლიურ ენას.

ანა ჭაბაშვილი, გამომცემლობა „დიოგენეს” მთავარი რედაქტორი: „რა თქმა უნდა, ენა ვითარდება, შემოდის ახალი ფორმები და არის მუდმივი კამათი სიახლეების შესახებ. ერთხელ არასწორად შემოსული სიტყვა-გამოთქმა კი ძნელად აღმოიფხვრება. ეს ეხება ინგლისურიდან შემომსკდარ ყველა ფორმას – როგორც ლექსიკურს, ისე სინტაქსურსაც. დღეს ახალი გამოთქმების დამამკვიდრებლები უმთავრესად ჟურნალისტები და არასამთავრობო სექტორის წარმომადგენლები არიან, რომლებიც ინლისური ენის ნორმების მიხედვით თარგმნიან. თავის დროზე ასევე იყო რუსულის შემთხვევაში, მაგრამ რუსულს წინააღმდეგობას ვუწევდით. არსებობდა ქართული სალიტერატურო ენის ნორმების დამდგენი მუდმივმოქმედი კომისია, რომელსაც სახელმწიფო უწევდა პატრონაჟს. მან არსებობა შეწყვიტა 1980-იან წლებში. დღეს ენათმეცნიერების ინსტიტუტის მეცნიერები ცდილობენ მოუარონ ამ საქმეს, მაგრამ ვეღარ ეწევიან, რადგან შესაბამისი მხარდაჭერა არ აქვთ.

ბოლო წლებში ქართულ ენაში ბევრი რამ შეიცვალა, განსაკუთრებით იმის თაობაზე გვიწევს კამათი ავტორებთან, როგორ გადმოვიდეს ინგლისური ენიდან საკუთარი და გეოგრაფიული სახელები. ჩვენ ვსწავლობდით, რომ ბგერები პე, კა, ტე უცვლელად უნდა გადმოსულიყო, მაგრამ, ახალი მოსაზრებების მიხედვით, რადგან ქართულ ენაში გვაქვს ფ, ქ, თ ბგერებიც, ისე უნდა გადმოვიტანოთ, როგორც ინგლისურში ისმის. ამავე დროს, მრავალი სიტყვა უკვე დამკვიდრდა. ვამბობთ „კოკა კოლა”, „თინეიჯერი”. უკვე ტრადიციულია სახელები „მოსკოვი”, ნაცვლად „მასკვასი”, „პარიზი”, ნაცვლად სახელისა „პარი”. ტრადიციას გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვს. ვერ ვწერთ „ტინეიჯერს”, მაგრამ მუდმივი კამათია, „ბექგრაუნდი” დაიწეროს თუ „ბეკგრაუნდი”. სხვა საკითხია, რატომ უნდა ვიხმაროთ ეს სიტყვა, როცა მისი ქართული ანალოგი გვაქვს”.

„დიოგენეს” რედაქტორები 1998 წელს გამოცემული ლექსიკონით ხელმძღვანელობენ. ქართულ ენაში უამრავი უცხო სიტყვა შემოვიდა, რომელთა დამუშავება არ მომხდარა. ბოლო წლებში ენათმეცნიერი ავთანდილ არაბული შეეცადა, მეტყველების კულტურისა და ორთოგრაფიის ლექსიკონი გამოეცა. ბოლო ხანს გამოცემულ ლექსიკონებში დაშვებულია მრავალი პარალელური ფორმა, საითკენაც ენა მიისწრაფვის, მაგალითად, „მინახიხარ” და „მინახავხარ”, „ერთი და იგივეს” ბრუნებისას კი, სადაც ფუძე სახელობითშია მხოლოდ უცვლელი, როგორც წესი, ავტორები ნორმებს არასოდეს იცავენ.

აქ უკვე, საზოგადოდ, თაობის გაუნათლებლობამდე მივდივართ.

„როცა წიგნებს ვკითხულობ, და ვხედავ, რომ ირიბი ობიექტური პირის ნიშნები, ჰაე და სანი, თავის ადგილზეა, ვიცი, ეს მხოლოდ და მხოლოდ რედაქტორთა დამსახურებაა, რადგან თანამედროვე ავტორები პირდაპირ ეწინააღმდეგებიან პირის ნიშნების ხმარებას”, – ამბობს ანა ჭაბაშვილი. რედაქტორებმა ამ შემთხვევაში ასეთი გადაწყვეტილება მიიღეს: პირის ნიშნები გაასწორონ, როცა ეს ავტორის მეტყველებას ეხება და დატოვონ უცვლელად, როცა პერსონაჟთა მეტყველებასთან გვაქვს საქმე, რადგან დღეს ასე მეტყველებენ.

რისი ბრალია ეს? ენა მიისწრაფვის პირის ნიშნებისგან გათავისუფლებისკენ თუ ავტორები ნიღბავენ საკუთარ უცოდინარობას? როგორც წესი, მწერლები თავს იმართლებენ.

რედაქტორთა გამოცდილებით, მწერლებთან დავა ყველაზე ძნელია. ანა ჭაბაშვილი იხსენებს, რომ სწორედ ასეთივე პრობლემებს აწყდებოდნენ ენის სპეციალისტები მისი მამის, ენათმეცნიერ მიხეილ ჭაბაშვილის დროს, განსაკუთრებით – პროზაიკოსებთან. „სამწერლო ენა განსხვავდება სამეტყველოსგან. ილია ჭავჭავაძე რომ ამბობს: „ან შენ გიჟმა რა იცოდა”, –რასაკვირველია, არასწორია მაშინდელი ნორმებითაც, თუმცა დარღვევებს პოეზიაში უფრო დასაშვებად მიიჩნევენ”, – ამბობს ანა ჭაბაშვილი.

„ქართული სალიტერატურო ენა ივსება აღმოსავლური დიალექტით, მაგრამ ბოლო ოცი წლის მოვლენების შედეგად, ლტოლვილთა შემოსვლის გამო, იმძლავრა დასავლურმა ფორმებმა. ეს ბუნებრივი პროცესია, მაგრამ ავად თუ კარგად ამის მოვლა შეიძლება, ამ პროცესს ტექსტების რედაქტორები ვმართავთ, მაგრამ იქ, სადაც ზეპირი საუბარია, არავინ აკონტროლებს. თუმცა კი ისიც აღსანიშნავია, რომ ყველა გამომცემლობას არ ჰყავს ფართო უფლებებით აღჭურვილი რედაქტორების ჯგუფი”.

სახელმძღვანელოების ტექსტების გასწორებისას რედაქტორებს მთავარ სირთულედ ტერმინთა ქართული ანალოგების მოძებნა ხვდებათ.

სასკოლო სახელმღვანელოები ქართველი ავტორების მიერაა შედგენილი, თუმცა ისინი ითვალისწინებენ უცხოურ სიახლეებს, რათა არაფერი გამორჩეთ მეცნიერების უახლესი მიღწევებიდან. ბოლო დროს ბევრი რამ შეიცვალა და სახელმძღვანელომ და მასწავლებელმა ფეხი უნდა აუწყონ მსოფლიო მიღწევებს. ახალი ტერმინები განსაკუთრებით მრავლად იჩენს თავს უმაღლესი სასწავლებლებისთვის განკუთვნილ სახელმძღვანელოებში.

როდესაც გამომცემლობა „დიოგენე” რამდენიმე წლის წინ ეკონომიკის სახელმძღვანელოზე მუშაობდა, ტერმნინები დარგის სპეციალისტებთან ერთად დაამუშავეს. ასევე მოხდა საერთაშორისო სამართლისა თუ საზოგადოებასთან ურთიერთობის სახელმძღვანელოს გამოცემისას, რადგან რიგითი რედაქტორის ცოდნა ამას ვერ გასწვდებოდა.

მე-20 საუკუნის 20-იან წლებში, როცა დაიწყო მეცნიერების სხვადასხვა დარგის სწრაფი განვითარება, ამ დარგების მაშინდელმა ფუძემდებლებმა: უზნაძემ, რაზმაძემ, შანიძემ თუ ჩიქობავამ, – შემოიღეს ტერმინები, რომლებსაც შემდეგ სპეციალისტები ქართულ სამეცნიერო ლიტერატურასა და სახელმძღვანელოებში იყენებდნენ. მათი გამოყენება დღესაც წარმატებით შეიძლება ახალი ლიტერატურის თარგმნისას. თუმცა კი მათ რატომღაც აღარავინ მიმართავს. ისევე როგორც ახალი დარგების, კულტუროლოგიისა თუ სოციოლოგიის, სპეციალისტები მაინცდამაინც არ ჩქარობენ ტერმინების შექმნას და პირდაპირ გადმოაქვთ ინგლისური ენიდან. ვერც საერთო ტერმინებზე თანხმდებიან. „ყველაზე მეტად უჭირთ იმის გაგება, რომ ესა თუ ის გამოთქმა ქართული ენის ნორმებისთვის მიუღებელია და მათი არგუმენტი, რომ „იმ ენაში” ასეა, არასწორია. სახელმძღვანელოს პრინციპი კი ის არის, როგორც ჩაწერ, ისე სწავლობენ და მკვიდრდება. სახელმძღვანელოში არასწორად ჩაწერილი ტერმინი მთელ თაობას არასწორად ეცოდინება”, – ამბობს ანა ჭაბაშვილი.

სკოლის სახელმძღვანელოების შემთხვევაში შედარებით მარტივადაა საქმე – ამ დარგებში ტერმინოლოგია ასე თუ ისე არსებობს და მას ემატება ახალი ტერმინები, თუმცა კი ახალი სახელმძღვანელოებიც იქმნება, მაგალთად, სამოქალაქო განათლების.

რედაქტორ ლალი ქადაგიძის აზრით, როგორიც იქნება მოთხოვნა საზოგადოების მხრიდან, ისეთ პროდუქტს მიიღებენ. დღეს არ არის მოთხოვნა ახალი ტერმინების დამუშავებაზე; აქედან გამომდინარე, რასაც არ მოვითხოვთ, ვერც მივიღებთ. მაშინ როცა ჯერ კიდევ ცოცხლები არიან ენათმეცნიერების ინსტიტუტის ტერმინთა განყოფილების თანამშრომლები, რომლებსაც შეუძლიათ ახალგაზრდების გაზრდაც. თუ ასე გაგრძელდა, 10-15 წლის შემდეგ ქართული ტერმინი არც ერთ დარგში აღარ გვექნება.

როცა მხატვრულ თუ სამეცნიერო ტექსტებში დაშვებულ შეცდომებზე ვსაუბრობთ, ბუნებრივია, მივდივართ განათლებამდე, მათ შორის – სასკოლო განათლებამდეც, რადგან ენის ნორმები სწორედ სკოლაში ისწავლება. რა რჩებათ მასწავლებლებს ყურადღების მიღმა? რა ხარვეზი აქვს სასკოლო განათლებას? გამოცდილი რედაქტორები გვპასუხობენ, რომ გრამატიკის სწავლას სათანადო ყურადღება არ ეთმობა, სახელძღვანელო ინტეგრირებულია ლიტერატურასთან და თუმცა მასში გრამატიკის ყველა საკითხია შესული, ყურადღების გადანაწილება მაინც ლიტერატურის სასარგებლოდ ხდება, რადგან თვითონ მასწავლებელთა გრამატიკისადმი დამოკიდებულებაა მძიმე.

„მთელი ყურადღება ლიტერატურული ტექსტების სწავლებაზე აქვთ გადატანილი და გრამატიკა მეორეხარისხოვნად რჩება, მაშინ როცა მას მუდმივი ვარჯიში სჭირდება. საათების სიმცირის გამო ესეც ძნელია, მაგრამ ხშირად თვითონ მასწავლებლებმაც არ იციან გრამატიკა სათანადო დონეზე და, შესაბამისად, თავს არიდებენ მოსწავლეებისთვის მის ახსნას”, – ამობობს ლალი ჭინჭარაული. ერთ-ერთი ჩვენი სახელმძღვანელოს ავტორი რეგიონის მასწავლებლებს ხვდებოდა და სახელმძღვანელოს აცნობდა, და იქ ერთმა მასწავლებელმა ასეთი რამ განაცხადა: „თანამედროვე ტექნოლოგიებზე ხელი არ მიმიწვდება, ბიბლიოთეკა არ მუშაობს, იქით მეურნეობა მაქვს მისახედი, საიდან გავიგო, რას ნიშნავს სიტყვა „ედემი?” იქ, სადაც „ედემი” არ ესმის, სამეცნიერო ტერმინებს როგორ გაიგებს? ველოდით, რომ დარბაზში ვინმეს გაეცინებოდა, მაგრამ არავის გასცინებია. მესმის, რომ მასწავლებლობა ძნელია, ამ პროფესიის ხალხისგან ბევრს ითხოვენ. სოფელსაც არ აქვს არჩევანი, საიდან მოიყვანს ის სხვა მასწავლებელს?! როცა სერტიფიცირებაზეა საუბარი, სწორია, რომ უნდა შეფასდეს მასწავლებლის ცოდნა, მაგრამ თუ არ გაუმჯობესდა მასწავლებლის არსებობის პირობები, ვერაფერს მივაღწევთ. ეს დღევანდელი პრობლემა არ არის, ყველა თაობაში ასე იყო; ვერ მივაღწეით იმას, რომ სკოლაში სამუშაოდ მაღალკვალიფიციური კადრები წავიდნენ”.

რა შეიძლება ვურჩიოთ ამ ყველაფრის ფონზე ქართული ენისა და ლიტერატურის მასწავლებლებს და მათ მოსწავლებს? რედაქტორები მოკლედ გვპასუხობენ: მისცენ გრამატიკის ელემენტარული ცოდნა და აკითხონ რაც შეიძლება მეტი მხატვრული ლიტერატურა, საიდანაც, გვინდა თუ არა, მეხსიერებაში სწორი ფორმები ჯდება.