რამდენიმე თვის წინ ქუთაისში ვესწრებოდი ქართული ენისა და ლიტერატურის გაკვეთილს. გონიერი მოსწავლეებით ისე მოვიხიბლე, ვიფიქრე, წასვლამდე ერთ კითხვას დავუტოვებ-მეთქი. მაგრამ კითხვა რომ სწორად გაეგოთ, ცოტა შორიდან დავუწყე ახსნა: შაბათ-კვირას კუს ტბაზე დავდივარ სასეირნოდ. რამეს გეუბნებათ ეს სახელი, კუს ტბა-მეთქი? ალბათ კუები არიან ტბაში ან ტბის მიმდებარედო. მეც ამ პასუხის გაგონება მინდოდა და გადავედი მეორე კითხვაზე: ახლა ხომ ვერ მეტყვით, რატომ გადაწყვიტა ჭაბუა ამირეჯიბმა, არქიფო სეთურის ამბისთვის საირმის ტყე აერჩია და არა, მაგალითად, საღორიას (მუხნარი) ან აჯამეთის ან სათაფლიას ტყეები, მით უმეტეს, რომ მამა და მარჩენალი ქუთაისიდან იყო და ბევრად უფრო გასაგები იქნებოდა, მოქმედება სწორედ ქუთაისის განაპირა უბნებთან მდებარე ტყეებში რომ განვითარებულიყო. მოსწავლეებმა, იმიტომ რომ მანამდე კუს ტბა ვახსენე, მომენტალურად დაუკავშირეს საირმე ირმებს. ამის შემდეგ მათ ვთხოვე, გაეხსენებინათ ირმის სახე ქართულ პოეზიაში, რათა ადვილად გამოეცნოთ, რისკენ მიმყავდა საუბარი. მათ ხალხურ ლექსთან ერთად ვაჟას ლექსი და გალაკტიონის უკვდავი სტრიქონები გაიხსენეს. ჩემი მიზანიც ეს იყო. მინდოდა, მათ წარმოსახვაში გაცოცხლებულიყო ირემი, ხან მყვირალი, ხან რქამომტვრეული, ხანაც დაჭრილი და მწყურვალი. ამის შემდეგ კლასს კითხვა დავუტოვე დასაფიქრებლად: რატომ აირჩია ჭაბუა ამირეჯიბმა მოსე ზამთარაძის ნაამბობისთვის მოქმედების განვითარების ადგილად საირმის ტყე, ხოლო მთხრობელი რატომ არის მაინცდამაინც მოსე ზამთარაძე?
არ ვიცი, რა პასუხს მოიფიქრებენ, როგორ წარიმართება გაკვეთილი იმ კლასში, რომლის მოსწავლეებსაც კითხვა დავუტოვე. დიდი იმედი მაქვს, რომ მოსწავლეები ძალიან საინტერესო პასუხებამდე მივლენ. გთავაზობთ, თქვენც დასვათ გაკვეთილზე ეს კითხვა, რადგან, თუკი მოსწავლეებს ვთხოვთ, გაარჩიონ ეპიზოდი, დაუკავშირონ ტოტალიტარიზმს, ახსნან, რას ნიშნავს სახელი არქიფო, არ უნდა დაგვავიწყდეს არც ბიბლიური ალუზიები და არც რომანის და ამ კონკრეტული ეპიზოდის ბიბლიური ინტერპრეტაციაც.
ჭაბუა ამირეჯიბის რომანში „დათა თუთაშხია“ რამდენიმე მეტყველი სახელია, მათ შორისაა არქიფო სეთურიც და მოსე ზამთარაძეც. არქიფო, როგორც პერსონაჟი განმარტავს – ცხენების თავლის უფროსი, ცხენთა უფროსია. არქიფოსთვის მის დაქვემდებარებაში მყოფი ხალხი ცხენები და სახედრები არიან. ამ სახელს გაკვეთილზე ყველა მასწავლებელი აქცევს ყურადღებას, მაგრამ ზოგჯერ რატომღაც მხედველობიდან გამორჩებათ ხოლმე მოსე ზამთარაძის სახელის ფუნქცია ტექსტში. მოსე, რომელიც აბრაგია, დათა თუთაშხიასთან ერთად, გამოსაზამთრებლად სეთურს მიადგა. ზამთარი და ზამთარაძე რომ უიმედო მდგომარეობის მიმანიშნებელია, ეს ადვილად ამოსაცნობია, მაგრამ ასევე გასათვალისწინებელია სასულიერო მწერლობაში ზამთრის სიმბოლური გააზრება, რომელიც გვხვდება როგორც ძველ (მაგ. ქება ქებათა, 2:11), ისე ახალ აღთქმაში (მათე, 24:20). ორივეგან ზამთარი გამოყენებულია, როგორც ცოდვის, სიკეთისათვის უნაყოფო ჟამის სიმბოლო. ზამთრის სწორედ ამგვარი სიმბოლური გააზრება გადავიდა ბიბლიიდან სასულიერო მწერლობაში – ჰიმნოგრაფიაში, ჰომილეტიკასა თუ ეგზეგეტიკაში. იპოლიტე რომაელი ზამთარს მადლისა და სინანულისგან განძარცვულ პერიოდს უწოდებს; ორიგენე – სულის ქარტეხილების ჟამს; გრიგოლ ნოსელისთვის კი ზამთარი ის ურჩი ძალაა, რომელმაც დააჭკნო ადამიანის ფესვები და დააკარგვინა ზაფხულის მარადიული უკვდავება. ზამთარს ცოდვის მეტაფორად იყენებს გიორგი მთაწმინდელიც თავის პარაკლიტონში: „თოვლი ბრალთაი განადვნე, დედოფალო, და ზამთარი მძიმე უღმრთოებისაი დაჰხსენ, ჰშევ-რაი-ზაფხული…“; „…ცოდვისა იგი მჭმუნვარე ზამთარი დაჰხსნა, იშვა რაი ქალწულისაგან მაღალი აღსასრულსა ჟამთასა წყალობით“.
რას უნდა ნიშნავდეს მოსე ზამთარაძის სახელი? როგორც ტექსტის ანალიზი აჩვენებს, არც მოსე ჰგავს ბიბლიურ მოსეს და არც ცხენების უფროსის მიერ დამონებული არქიფოს მიერ ბრბოდ გადაქცეული ხალხია თავისუფლებამოწყურებული ირმების გუნდი. არც დაჭრილ ირმების ჯოგს გვანან ეს უსახური ადამიანები. მაგრამ, თუკი კარგად დავაკვირდებით, აღმოვაჩენთ, რომ ეს ეპიზოდი გროტესკია ბიბლიურ თემაზე. ამიტომაც მისი ახსნის გასაღები ბიბლიაშია.
დავიწყოთ სახელი მოსეს ახსნით: სახელი მოსე სხვადასხვანაირად იშიფრება. ხალხური ვერსიით, ის წყლიდან გამოყვანილს უნდა აღნიშნავდეს, რადგან ფარაონის ქალიშვილი, რომელმაც პატარა მოსე კალათში იპოვა, ამბობს, რომ მან ის წყლიდან გამოიყვანა, ხოლო ზმნა, რომელიც ტექსტშია ამ დროს გამოყენებული, გამომყვანს აღნიშნავს, ანუ მიუთითებს მოსეს მომავალ ფუნქციაზე, რომ ის გამოიყვანს ებრაელ ხალხს ეგვიპტიდან. მეორე ვერსიით, რომელიც ფილონ ალექსანდრიელს ეკუთვნის, სახელის პირველი ნაწილი კოპტურ სიტყვა წყალს უკავშირდება, ხოლო სახელის მეორე ნაწილი, იოსებ ფლავიუსის ახსნით, მიუთითებს მათზე, ვინც გადარჩა, ვინც იხსნეს. საინტერესოა, რომ მაშინ, როდესაც მოსე ეგვიპტეში ცხოვრობდა, მისი გამოსაყვანი ხალხი იყო დაქირავებულ მუშათა ჯგუფი, რომელიც ეგვიპტელი ზედამხედველის მეთვალყურეობის ქვეშ მუშაობდა.
ასევე „მოსე“ და „ზამთარაძე“, ბიბლიური ინტერპრეტაციის მიხედვით, ოპოზიციური წყვილია და ეს მიანიშნებს გროტესკულობასაც და იმისაც, რომ პერსონაჟი ვერ შეასრულებს მოსეობას. ამიტომ მიიბეგვა ის თაბაგარისგან. საერთოდ, ისიც საინტერესოა, რომ ჭაბუა ამირეჯიბს შეეძლო აერჩია ერთ-ერთი სახელი, მაგრამ მან გადაწყვიტა, გმირისთვის ორი ურთიერთგამომრიცხავი სახელი მიენიჭებინა, ანუ მკითხველი უნდა დაფიქრდეს, რომელი იყო ამ პერსონაჟის ნამდვილი სახე: მოსე თუ ზამთარაძე. როგორც ტექსტში განვითარებული მოვლენები ცხადყოფს, მოსე ზამთარაძემ მოსეობა ვერ გასწია. ალბათ ცალკე კითხვაა, რა დააკლდა მას მოსეობისთვის?
41-ე ფსალმუნი გვიხატავს წყაროს წყლის მოსურნე მწყურვალ ირემს: „როგორც ირემი მიილტვის წყლის ნაკადულებისაკენ, ისე მოილტვის ჩემი სული შენსკენ, ღმერთო! ძლიერი და უკვდავი ღმერთის წყურვილი აქვს ჩემს სულს: როდის მოვალ და ვიხილავ სახეს ღმერთისას („ვითარცა სახედ სურინ ირემსა წყაროთა მიმართ წყალთასა, ეგრე სურინ სულსა ჩემსა შენდამი, ღმერთო! სწყურის სულსა ჩემსა ღმრთისა მიმართ ძლიერისა და ცხოველისა: ოდესმე მივიდე და ვეჩუენო პირსა ღმრთისას?“)“. როგორც ხალხური ტრადიცია განმარტავს, წყაროსკენ მიილტვის მწყურვალი ირემი არა მხოლოდ სიცხეში, არამედ მაშინაც, როცა ის დაჭრილია. ირემი არა მარტო გასაგრილებლად მიეშურება წყლისკენ, რათა წყლის გრილმა ნაკადმა სიცხისგან დაიცვას, არამედ წყლის ნაკადს ესწრაფვის დაჭრილი ირემიც, რათა წყლის ჭავლმა დაუამოს მას ჭრილობა, სწრაფად შეუდედოს სისხლი, რომელიც ჭრილობიდან მოედინება; ასევე ვინაიდან ცივ წყალში იკუმშება და ვიწროვდება სისხლძარღვები, ირემი (და არა მარტო ირემი, არამედ სხვა დაჭრილი ცხოველიც) მიილტვის წყლისაკენ. წყალი სისხლისგან დაცლილ ირემს სითხის უკმარისობასაც უვსებს. ფსალმუნის სიტყვებით, დაღალული სული უფალს მიმართავს და თავს მწყურვალ წყაროს მოსურნე ირემს ადარებს. ეს მხატვრული სახე გამოიყენა გალაკტიონმა ლექსში, რომელშიც თავისუფლებას მოწყურებული სული დაჭრილი ირმების გუნდს შეადარა.
ახლა გადავიდეთ ჭაბუა ამირეჯიბის „დათა თუთაშხიას“ ეპიზოდზე, რომელსაც მოსე ზამთარაძის ნაამბობიდან შეიტყობს მკითხველი. როგორ შეიძლება და შეიძლება თუ არა ამ ეპიზოდის დაკავშირება ზემოთქმულ ბიბლიურ სახეებთან.
დათა თუთაშხიას საირმის ტყეში თავისუფლების მოყვარული ირმების გუნდის ნაცვლად არქიფო სეთურისგან „დაჭრილი“ და გაუბედურებული, დაბეჩავებული და დაჩაჩანაკებული ხალხი დახვდა. ამ ხალხს არქიფო მართავს, რომელსაც არ მოსწონს ბიბლიური სახელი აბელი. ეს სახელი მისთვის დამაკნინებელია, მას არ უნდა, უფლის საყვარელი პერსონაჟის სახელს ატარებდეს, არ უნდა მსხვერპლის როლში ყოფნა და ირჩევს სხვა სახელს. არქიფო ფარაონივითაა, რომელიც ვერ და არ ცნობს უფალს. არქიფო ქირაობს მუშებს. სავარაუდოდ, ეს მუშები, რომლებიც საირმის ტყეში ირმებივით თავისუფალნი უნდა იყვნენ, არქიფოსთვის ცხენები არიან. ცხენებად ქცეული ირმები არიან გამოსაყვანნი ტყიდან ან ტყემ უნდა დაიბრუნოს პირვანდელი ფუნქცია. სახეშეცვლილი, და სახელშეცვლილიც, საირმის ტყე ტექსტში ეგვიპტეს ენაცვლება, რომელმაც პირვანდელი სახე უნდა დაიბრუნოს. ამ საქმეს კი მოსე ესაჭიროება. მოსე ზამთარაძე ბიბლიური მოსეს გროტესკული სახეა. იმის ნაცვლად, რომ მან ზედამხედველის, ამ შემთხვევაში, კაკოია თაბაგარის კლანჭებისგან იხსნას ხალხი, თავად გაილახება და დაიბეგვება, ფეხსაც კი მოიტეხს, დიადი მისიის შესრულების მაგიერ. როგორც ჩანს, გვარი თაბაგარიც შემთხვევით არ შეურჩია ავტორმა პერსონაჟს. ძველად თაბაგარი მომკელს აღნიშნავდა, ანუ მას, ვინც კალოობისას ლეწავდა პურს. იარაღი, რომელიც მომკელს ხელში ეჭირა, კევრი იყო, ხან ცელი, იმის მიხედვით, რომელი სამუშაო პროცესი უნდა განეხორციელებინა მომკალავს. მომკალავის სახე მხატვრულად სხვადასხვანაირად აისახებოდა ხელოვნებაში და მას ზოგჯერ სიკვდილთანაც აიგივებდნენ.
ამგვარად, ტექსტის ანალიზისას, თუკი ყურადღებას საკუთარ სახელებზე გადავიტანთ, სრულიად ახალი მხატვრული სახეების გამოვლენაში გვეხმარება, რაც ნამდვილად კიდევ ერთხელ დაგვარწმუნებს, რომ ჭაბუა ამირეჯიბის „დათა თუთაშხიას“ წაკითხვა ბიბლიური კონტექსტის გათვალისწინების გარეშე წარმოუდგენელია.
P.S. სანამ ამ წერილს დასაბეჭდად შევთავაზებდი ინტერნეტგაზეთის რედაქციას, ის ჩემს მეგობარს, კოლეგას და პირველ კრიტიკოსს, ია ღადუას გავუგზავნე. სწორედ მან მირჩია, ყურადღება მიმექცია ზამთრის ბიბლიური ალუზიისთვის და გიორგი მთაწმინდელის ციტატაც მან შემახსენა. მთაწმინდელის სიტყვებმა არ შეიძლება, სხვა ცნობილი სტრიქონები არ გაგახსენოთ. მაგალითად, შექსპირი და სტაინბეკი. იცნობთ ჯონ სტაინბეკის რომანს „ზამთარი ჩვენი მღელვარებისა“? გახსოვთ, რომ ავტორმა რომანს სათაურად უილიამ შექსპირის ერთ-ერთი ტრაგედიის (რიჩარდ მესამე) დასაწყისი სტრიქონის სიტყვები („აგერ შეცვალა იორკის მზემ მბრწყინავ ზაფხულად, ზამთარი ჩვენი უთანხმოება-მღელვარებისა“) შეურჩია? გახსოვთ, შექსპირის ტრაგედიაში რას ნიშნავს ეს სტრიქონი? როგორ შეიცვალა ჩვენი მღელვარების ზამთარი მხიარულების ჟამად, როგორც კი მმართველი შეიცვალა ქვეყანაში? ჰოდა, ჩემი კითხვა, რომელსაც ახლა უკვე თქვენ, ჩემს მკითხველს გიტოვებთ, ასე დაისმის: როგორ წავიკითხოთ ბიბლიურ, გიორგი მთაწმინდელის და შექსპირის ციტატების კონტექსტში მოსე ზამთარაძის ეპიზოდი?
