რა არის წუთისოფელი, თუ არა ათასჯერ აღმოჩენილი ჭეშმარიტებების ახლად და მხოლოდ ჩვენთვის დამახასიათებლად აღმოჩენის სიხარული. ვინ არის მწერალი? ის, ვინც ამ მრავალჯერ აღმოჩენილი წუთისოფლის თავისუბურად წარმოსახულ მოდელს გვთავაზობს. ბებერ სამყაროშიც არაფერია ახალი და საინტერესო, მხოლოდ ეს ინდივიდუალიზმი, ცხოვრების თავისებური ხედვის კუთხე. ნიკოს კაზანძაკისის რომანი ,,ქრისტეს უკანასკნელი ცდუნება“ სახარების (იქნებ ცხოვრებისაც) ამ პერსონალური ,,წაკითხვის“, ინტერპრეტაციის მორიგი ცდაა. არაა ძნელი წარმოსადგენი, რა აზრთა სხვადასხვაობას იწვევს ეს წიგნი და რატომ ითხოვდა საბერძნეთის სინოდი მწერლის განკვეთასა და ანათემაზე გადაცემას.
,,ჩვენ კი, ანგელოზები, ზეციდან ხშირად ვსტუმრობთ მიწას, რათა ცოტა სული მოვითქვათ“ _ ამბობს ქრისტეს მფარველი ანგელოზი. ეს ამსოფლიური ხიბლი თავიდან ბოლომდე გასდევს ნაწარმოებს, რომლის სათაურადაც სწორედ ესაა გამოტანილი: სიცოცხლე, ადამიანად ყოფნის სიტკბო, მარტივი, ჩვეულებრივი გზა – სიყვარული და გამრავლება – როგორც ყველაზე დიდი ცდუნება ღმერთის კაცის სხეულში ყოფნისას. მაგრამ სიცოცხლე ამ წუთისოფელში მარტო ტკბობა როდია, ის სასტიკიცაა, დაუნდობელიც, რადგან ადამიანები არასოდეს პატიობენ, თუ „სიკეთე გსურდა მათთვის, ხსნა გსურდა“. ამიტომაცაა, რომ ცხოვრება ჯვრის ზიდვაა. თუ მოთმინებით, სიყვარულითა და რწმენით ვატარებთ მას, ერთ მშვენიერ დღეს, როგორც მწერალი გვეუბნება, ის, ცხოვრება, როგორც ტვირთი, ჩვენს მხრებზე ფრთებად გარდაისახება. მაგრამ ერთიცაა: ხანდახან ფრთები უფსკრულის მოხილვის შედეგ გამოესხმევა კაცს და არც სასწაული აღესრულება უსისხლოდ…
ეს არის წიგნი ადამიანობის სიმძიმეზე, საიდუმლოსა და დღესასწულზე, ადამიანად ყოფნის სიძნელეზე, სევდაზე, ორჭოფობასა და დაეჭვებაზე. ცხოვრება ხშირად ერთმანეთში გარდამავალი ორსახოვნებაა და მასში ძნელია ღმერთისა და დემონის ერთმანეთისგან გარჩევა, რადგან ხდება ისიც, რომ ,,ისინი სახეებს ცვლიან ხოლმე“, ღმერთი ბნელად იქცევა, დემონი კი ნათელი ხდება, მხოლოდ საბრალო ადამიანს ამ დროს გონება აქვს ამღვრეული და არ იცის, საით წავიდეს, რომელი გზა აირჩიოს (აქ გვახსენდება ნაწარმოების ერთ-ერთი გმირი, უდაბნოს მონასტრის წინამძღვარი, „მზისაგან და მარხვისგან გამომხმარი“ იოაკიმი, ღმერთზე დამდურებული, რომელსაც უნდა მოკვდეს, რომ გათავისუფლდეს სხეულის ტვირთისაგან, რომ მისმა სულმა, ანუ ნამდვილმა იოაკიმმა ღმერთი იხილოს და მოახსენოს მას თავისი სამდურავი). წუთისოფელი ხომ ამქვეყნიურისა და მიღმიერის სინთეზია, გადადინება ერთმანეთში: ხანდახან ხილულიც ხდება ,,ქვებით, ბალახითა და ხორცით ნაგები“ სამყარო როგორ თხელდება, გამჭვირვალდება და მის მიღმა ჩნდება სულ სხვა, ცეცხლითა და ანგელოზებით ნაგები ტრანსცენდენტული რეალობა, რომლის მიმართ მწერლის იმედი (ყოველ შემთხვევაში, ნაწარმოების ბოლო ნაწილამდე) კარგად ჩანს ამ ნაწარმოებში: „ღმერთი უსამართლობის საძირკველში, ღრმად მარხავს ხოლმე განმგმირავ და დამცირებულ ყვირილს სამართლიანობისთვის“. ყოველივე ზემოქმულის გამოცდაა, რომ ყოფიერების არსი ტრაგიკულია (,,ეს ღმერთიც რა შავ დღეშია, ჩვენი ვეღარაფერი გაუგია. თევზები არიან და შესთხოვენ: გზას ნუ აგვირევ, უფალო, და ბადეებში ნუ შეგვრეკავო! მეთევზეები პირიქით შესთხოვენ: გზა აურიე, უფალო, თევზებს და ბედეებში შერეკეო!“)…
ამ წიგნის მთავარი პერსონაჟი, ადამიანებთან ერთად, ღმერთიცაა, რომელიც ხან ხილულია და გიძლიერებს რწმენას, ხან კი თითქოს ხელს იღებს მათზე ზრუნვაზეც კი, ვინც იდეას ეწირება (გავიხსენოთ, რას ამბობს ავტორი ზილოტზე, რომელიც ეგზალტირებულ ბრბოს მესია ჰგონია, თავისი ასკეტიზმის გამო: „მაგრამ უეცრად, ღმერთმა მასზე ზრუნვა აღარ ინება“). მთელი ეს რომანი მწერლის, როგორც რიგითი მოკვდავის თვალსაწიერიდან, ცდაა არსთა წყობაში გარკვევისა. საოცრად პოეტურადაა დანახული იერუსალიმი, წმინდანთა მიწა, ისევ ღვთაებრივისა და მიწიერის გადაწნეხვით: „ხედავდა იერუსალიმს, არა ამჟამინდელს – დაცემულსა და წაბილწულს, არამედ მომავლის წმინდა იერულსალიმს, შვიდი ტრიუმფალური კოშკითა და შვიდი მფარველი ანგელოზით დამშვენებულს, რომლის ფერხთქვეშაც განრთხმულიყო დედამიწის სამოცდაჩვიდმეტი ერი“.
ადამიანთა სამყაროს მახასიათებლებია ღმერთის, სასწაულის, მესიის მოლოდინი და ეს კარგად ჩანს კაზანძაკისის ამ თხზულებაში. აქ საუბარია, ღმერთთან, როგორც ზღვის მორევთან, მეტისმეტი მიახლოების საშიშროებასა და მასთან წილნაყარობის, ე.წ. წმინდა სიშმაგეზე. აქედან გამომდინარე, მოცემულია ცხოვრების ხატი, რომელშიც „გონიერება და სიგიჟე, ჯვარი და ფრთები, ღმერთი და კაცი“, რწმენა და ურწმუნოება, ცოდვა და უცოდველობა ერთმანეთში არეულა. პეტრე იესოს ბედს არ შეჰნატრის, რადგან ნაწარმოებში იგი ჯვრებს თლის ხალხის გასაკრავად, ფიქრობს, რომ ის უბედურ ვარსკვლავზე გაჩენილა ამის გამო. მართლაც, ყველაფერი ისეა, როგორც სინამდვილეშია: განა, ადამიანებს არ უჭირთ სიკეთისა და ბოროტების ერთმანეთისგან გარჩევა?! განა, საუკეთესოს სისასტიკისთვის, დასასჯელად არ გაიმეტებენ ხოლმე?! ეს კი იმიტომ, რომ წუთისოფლის ბურუსი, უპირველესად, სწორედ იდეალებს ბურავს, ამიტომაც გაგვიჭირდება ხოლმე კაცში ღვთაებრივისა თუ თავად ღმერთის ამოცნობა (გაგვახსენდება, როგორ იხოცებიან სიცილით მეთევზეები ანდრიასა და იოანეს (მოციქულების) ღვთაებრივ მისწრაფებებზე). ძალიან ცოტაა ისეთი ადამიანი, რომელსაც ეძლევა ინტუიციური ,,ცოდნა“ ამ არადედამიწური ამბების შეტყობისა. წიგნში ოსტატურადაა აღწერილი, როგორები შეიძლება იყვნენ ადამიანებად დანახული, სხეულის ტყვეობაში მოქცეული წმინდანები, მოციქულები და თავად ღმერთიც, როგორ დაატარებენ ისინი სხეულის ცოდვიან სიმძიმეს და როგორ ხდება მათი უცნაური მეტამორფოზები ჯერ კიდევ მიწაზე ყოფნისას (,,სიძესავით თეთრი ემოსა. დედამიწა იყო მისი დანიშნული“ – იესოზე).
როგორია ბიბლიურ გმირთა ეს გალერეა, მწერლის მიერ დანახულ-გააზრებული? ძე კაცისა, იესო ქრისტე, თავისი მარტოკაცობის ტკივილით („არ მინდა მარტოობა, დამეხმარეთ!“), სიზმრების მისტიკით, ვნებებითა და საკუთარ თავში კაცის მძლეველი სწრაფვებით, საკუთარი ცოდვების შეგრძნებითა და ამის გამო პასუხისმგებლობით, თავის დადანაშაულებითა და მწერლისთვის ძალიან მნიშვნელოვანი სურვილით: „მარტო ღმერთი მე არ მყოფნის, ადამიანობაც მინდა!“. ძალიან შთამბეჭდავია მისი ორჭოფობა, ისიც, როგორ ისჯის თავს ლურსმნებიანი ტყავის სალტით, სანამ ღვთის საიდუმლოს ჩასწვდება და კაცში ღმერთი გაიმარჯვებს, სანამ მიხვდება, რომ სიკვდილი დასასრული კი არა, ღვთის უბეში მოხვედრის საშუალებაა. მან დერვიშის გზა აირჩია, რადგან თორმეტი წლის შემდეგ, სულ უნდოდა, წამოსულიყო მშობლების სახლიდან, ყველაფერი მიეტოვებინა, გაეთავისუფლებინა თავი დედის რჩევების, მამის უძლურებისა და გულისგამაწვრილებლად ამაო, ყოველდღიური საზრუნავისგან, „ჩამოეფერთხა ადამიანთა მტვერი ფეხთაგან, უდაბნოში გახიზნულიყო“. საოცარია ის მძაფრი შეგრძნება სიცოცხლისა, რომელსაც ის განიცდის ადამიანურადაც და ღვათაებრივადაც: ,,ხელი გაიწვდინა, კედრის ძლიერ ტანს მოეფერა, შეიგრძნო, როგორ ამოდიოდა ხის სული მისი ფესვებიიდან, კენწერომდე აღწევდა და ნორჩ შტოებად იტოტებოდა. – მშვიდობა, დაო ჩემო, – ჩურჩულებდა“. როგორ ჰგონია მას ხშირად, რომ წუთისუფელი ის ,,ბლანტი ძილია, რომელსაც სიცოცხლეს ვუწოდებთ“, რომ ის თავად სამოთხეცაა, სასწაულიც; როგორც წითლდება იგი სიმორცხვისაგან, ტოლსტოის დადებითი გმირებივით, როგორ ძლიერად უყვარს მარიამ მაგდალინელი და ებრძვის თავში ამ გრძნობას. მისი მაგალითით მწერალი გვასწავლის, რომ უცნაურია ღვთის განგება, რომლის რჩეული ,,გამომხმარ ხეს ჰგავს, ქვებზე რომ ამოსულა და ყველასგან მიტოვებულ-უარყოფილია“; რომ სწორედ ადამიანია ის ზღვარი, სადაც მიწის დასასრული ზეცის დასაწყისია; რომ ღმერთი ადამიანის სხეულის ჭურჭელში ,,წმინდა მკრეხელიც“ შეიძლება იყოს და ა.შ.
საინტერესოა იუდას სახის ავტორისეული ინტერპრეტაცია. იუდა, რომლის დიდი პაპა კაენია, ნაწარმოების მიხედვით, იესოს გამოსაცდელად ასდევნებია და ორჭოფობს (,,ვერც ჭუჭყს უძლებს, ვერც სისხლს, ვერც ხმაურს, ეს არ არის მესია“). იგი იესომ თავისი სიმამაცის გამო აირჩია, რომ შეძლოს უდიდეს სიმწარეს გაუმკლავდეს (,,უნდა გამცე, რათა მოვკვდე!“). იუდას, ბიბლიის ამ ყველაზე შთამბეჭდავი პერსონაჟის ღალატის საფუძველიც ხომ, როგორც სხვა მრავალი ცოდვისა – ადამიანური ეგოიზმია, ჯერ თავო და თავოა, ოღონდ უკვე უღირსი „თავო”. თუ რაღაცისთვის თავის დავიწყება, დაკარგვა არ შეგიძლია, ვერც ჩასწვდები ქრისტეს. ცოდოა მოღალატეობისთვის განწირული ადამიანი. ვაჟა-ფშაველას წიწოლა გაგვახსენდება, ყველას მიერ უარყოფილი (თვით ბუნებისგანაც), თვითონ მწერლის გარდა. ვაჟა მას თანაუგრძნობს. ესეც ერთგვარი თავდავიწყებაა, როცა მსგავს ცოდვას პატიობ. ესაა ის საოცარი ჰუმანიზმი, რომელიც იესოს მსხვერპლშეწირვაშიც გამჟღავნდა. იუდა კი უდიდესი ცოდვილი კაცობრიობის ისტორიაში, კაცთაგან შერისხვისათვის განწირული, საბრალო, ყველაზე დიდი ცრემლი უფლისა.
რაღაც უკმარობის, დაუსრულებლობის განცდას ტოვებს კაზანძაკისისეული მარიამ ღვთისმშობელი, იისფერი თავსაბურავითა და უნუგეშო, ნუშისებრი თვალებით, რადგან ძალიანაა გაჩვეულებრივებული: მისი შეუწყნარებლობა და ყოფითი, მიწიერი რჩევები შვილს ხშირად აშინებს. დედას უჭირს შვილის არაამქვეყნიურობის გაგება („ვაი, იმ დედას, ვისი ვაჟიც სხვებს არა ჰგავს“). თუმცა კითხვისას სულ მახსენდებოდა ლია სტურუასეული: ,,ჩემო ხორბლისფერო ღვთისმშობელო, შუადღის ჯვარი ისეთი მძიმეა“, განსაკუთრებით მაშინ, როცა იგი გაავებული ბრბოსგან შვილის გადარჩენას ცდილობს (,,-ნუ მოუსმენთ! ავადაა…ავად…ავად…“), თუმცა ძნელია, წინ აღუდგე ადამიანთა უცვლელ, ხშირად უარყოფით დამოკიდებულებას დიდი პიროვნებების მიმართ…
ასე მიდიხარ, ავტორთან ერთად, თითქოს სამყაროს ახლებურად შემეცნების გზით რომანის ბოლოსკენ, თუმცა წინ არასასურველი განცდები გელის. ავტორის წყალობით, რომელიც სიღრმისეულად, ამაღელვებლად აღწერდა, როგორ შეიძლება დაიტიოს ღმერთი ვნებებით სავსე ადამიანმა, რომელსაც შია, სტკივა, სურვილები აღეძვრის და ა.შ., თითქოს სრულ გაუგებრობაში აღმოვჩნდებით, რადგან იესო გარდაისახება ტკბობის მოყვარულ დიონისედ („ომს ვუცხადებ მარხვას, უმანკოებას, სიღატაკეს“), მისი ორცოლიანობა (ლაზარედ გარდასახული დაქორწინდება მარიამ მაგდალინელსა და მართაზე და მათგან ჰყავს შვილები) და ქალის მიმართ აღმოსავლური დამოკიდებულება („ქალი ბედნიერი მხოლოდ საზღვრებს შორის არის… ქალი წყლის ავზია და არა წყაროს სათავე“). როგორც მკითხველს, იმედგაცრუებულს გტოვებს და წიგნით მონიჭებული სიამოვნება ნელდება, რადგან ეს არ არის ტრადიცული გაგება ქრისტიანობისა და აღარცაა ქრისტიანობა. თუმცა ეს ყველაფერი ზმანება აღმოჩნდა, ეშმაკის მიერ თავს მოხვეული ცდუნება ჯვარზე გაკრული მაცხოვრისთვის, მაგრამ დასკვნა მაინც ასეთია: გაორებული პოზიცია ბერძენი მწერლისა, რომლიდანაც ეჭვის დემონი შემოგვცქერის, თუ აშკარა ერეტიკოსად არა, ნიცშეანელად მაინც აყალიბებს მას – ქრისტე უფრო ზეკაცადაა წარმოჩენილი, ვიდრე ღმერთად ,,ჭეშმარიტებაა არა ის, რაც ადამიანისგან დამოუკიდებლად არსებობს, არამედ ის, რასაც ადამიანი თავად ქმნის, რადგან სჭირდება”. ძალიან მატერიალისტურად აღიქმება მარიამ მაგდალინელისეული მიწიერი სამოთხე (,,ღმერთს არც კარს ვუმტვრევ, რომ სამოთხის საუკუნო სიხარულზე ვემათხოვრო, ქმარს ვეხვევი და სხვა სამოთხე არც მინდა“). იქნებ ეს მწერლის ხრიკია, გამოსცადოს ჩვენი რწმენის ხარისხი? როგორც ნიცშესთვის, კაზანძაკისისთვსაც „მკვდარია” თუ არა ღმერთი, ძნელი დასადგენია, მაგრამ მწერლის ეს ორჭოფობა გვარწმუნებს, რომ ეს ნიჭიერად დაწერილის წიგნი ძიების პროცესია და იმედია, კარგი პერსპექტივით. ჩვენც, ყველანი, მარადი მაძიებლები არა ვართ? და სწორედ ესაა საინტერესო, ავტორისა არ იყოს (ამას იუდა ამბობს): „თუკი ცხოვრება ჭექა-ქუხილს, ელვას არა ჰგავს, რა თავში ვიხლი ასეთ ცხოვრებას?”.
ეს, უდავოდ, ნიჭიერად დაწერილი რომანი ისტორიულთან ერთად ფსიქოლოგიურიცაა და აღიარებენ კიდეც მასში ფროიდის ფსიქოანალიზის გავლენას. კაზანძაკისისეული სახარების ეს სპეციფიკური გააზრება შემდგომში სხვა მწერლებმაც (ჟოზე სარამაგუ, ერიკ-ემანუელ შმიტი) გაიზიარეს. რაც შეეხება ქრიტიანულ თვალსაწიერს, ის, თუ დამახინჯებული არაა, სიყვარულით თავისუფალი აზროვნებისკენ სწრაფვაა. ყველაზე სანუკვარი თავისუფლებაა ადამიანისთვის და ყველაზე ძნელად მისაღწევი. იქნებ მართალია ნიკოს კაზანძაკისი, როცა აღწერს, რისგანაა შექმნილი თავისუფლების ანგელოზი: „ღვთის წყალობისგან ან მოწყალებისგან? იქნებ მისი სიყვარულისგან? ანდა მისი სიმართლისაგან? არა! იგი – ადამიანის მოთმინების, სიჯიუტისა და ბრძოლისაგან არის შექმნილი!“…
