თამაშს შესაძლებელს სამართლიანობა და თავაზიანობა ხდის. ბავშვები წესრიგსა და თავაზიანობას თამაშის დროს სწავლობენ.
ავტორი: პიტერ გრეი, ფსიქოლოგიის დოქტორი, მასაჩუსეტსის კოლეჯი, აშშ
ცოტა ხნის წინ ფსიქოლოგმა მარკ ბერკოფმა საინტერესო წერილი გამოაქვეყნა კანიდების (ძაღლისებრთა ოჯახის ცხოველები: მგლები, ძაღლები, კოიოტები, და სხვა) თამაშებზე – წერილის სახელია: „როდესაც ძაღლები თამაშობენ, ისინი თავაზიანობის „ოქროს წესებს“ მისდევენ“. დოქტორი ბერკოფის დაკვირვებები ძაღლისებრთა ოჯახის ცხოველებში არსებულ იმ წესებს ეხება, რომლებსაც კანიდები თამაშის დროს იყენებენ. როგორც ცნობილი ამერიკელი ფსიქოლოგი პიტერ გრეი წერს, მან „მოიპარა სათაური“ დოქტორი ბერკოფის წერილიდან და ამ მწერლისთვის იგი ოდნავ შეცვალა.
თამაში-ბრძოლები ძაღლებსა და ბავშვებში
ძაღლებს შორის თამაში-ჩხუბი (შერკინება, ბრძოლა), ამ სახეობაში გავრცელებული ერთ-ერთი მთავარი თამაშია. იგივე შეგვიძლია ვთქვათ ადამიანებზეც, განსაკუთრებით კი ბიჭებზე. დიახ, ბიჭებს უყვართ თამაში-შერკინება ან თამაში-ჭიდაობა. სამწუხაროდ, ხშირად ადამიანებს, როდესაც ისინი ასეთ თამაშს ხედავენ (ბავშვებში თუ ძაღლებში), შეცდომა მოსდით და თამაში ბრძოლაში ერევათ. შესაბამისად, ხშირია, როცა ისინი ასეთ თამაშში ერევიან და „მორკინალებს“ ერთმანეთისგან აშველებენ… სინამდვილეში კი ასეთი თამაში-ბრძოლები ნამდვილი, აგრესიული ჩხუბის სრულიად საპირისპირო მოვლენა გახლავთ.
ნამდვილი ბრძოლის ან ჩხუბის მიზანი მოწინააღმდეგის დამარცხება, დამორჩილება ან დაზიანება გახლავთ. ბრძოლისას, უნდა შეაჩერო შემტევი ინდივიდი და შეწყვიტო დაპირისპირება. თამაში-ბრძოლის მიზანი კი, ჩხუბის საპირწონედ, საკუთარი თავისა და „ჩხუბში“ პარტნიორის გართობა გახლავთ. ეს მნიშვნელოვანია, რადგან პარტნიორიც უნდა ერთობოდეს (!) და ასეთი თამაში მასაც უნდა სურდეს, სხვაგვარად თამაში არ გამოვა. ამის უზრუნველსაყოფად ორივე მხარე უნდა ეცადოს, არ დაჩაგროს, არ აწყენონოს და არ ატკინოს მეორეს. რეალური დაპირისპირება და ჩხუბი მტრების შეძენის საწინდარია, თამაში-შერკინება კი – მეგობრების. სწორედ ამ წესებს ეძახის დოქტორი ბერკოფი „თავაზიანობის ოქროს წესებს“. ეს წესები ერთნაირია როგორც ბავშვებისთვის, ისე – ძაღლებისთვის.
წარმოგიდგენთ იმ „ოქროს“ წესებს, რომლებსაც მარკი წერილში აღწერს. მოგვიანებით მას ადამიანებთან მიმართებაში განვიხილავთ:
- ჯერ სთხოვე და მკაფიოდ გააგებინე – მარკი ხაზს უსვამს, რომ ძაღლები ერთმანეთს სიგნალებით ატყობინებენ, რომ თამაში სურთ: ამას ისინი თავის „სათამაშო“ დახრით ასრულებენ და თვალებში უყურებენ თამაშის პოტენციურ პარტნიორს. ამ დროს ძაღლის წინა ფეხები და სხეულის წინა ნაწილი მიწისკენ აქვთ მიმართული, ხოლო უკანა ფეხები – მაღლა აქვს აწეული. როდესაც ორივე ძაღლი ამ „სიგნალს“ შეასრულებს, შეთანხმება მიღწეულია და იგი ნიშნავს: „მოდი ვითამაშოთ!“
სხვა ცხოველებს, თამაშის დაწყებისთვის სხვაგვარი მინიშნებები და სიგნალები აქვთ. პრიმატების უმეტესობისთვის ეს არის სახის გამომეტყველება, რომელსაც relaxed open-mouth display-ს ან play face-ს ეძახიან (მოშვებული ღია პირი ან „სათამაშო სახე“), რაც ადამიანებს შორის ბედნიერი ღიმილის ან სიცილის გამომეტყველებაა. ბავშვები, რა თქმა უნდა, თამაშის სიგნალს ვერბალურად იძლევიან: „მოდი ვითამაშოთ“, თუმცა სიტყვებს, როგორც წესი, კეთილი ღიმილი ან სიცილი ახლავს თან, რაც კიდევ უფრო სასიამოვნოს ხდის ამ შეთავაზებას.
- კარგად მოიქეცი (ანუ იყავი ზრდილობიანი). თამაშის გასაგრძელებლად, თითოეული მოთამაშე ვალდებულია, „მოერგოს“ მეორის შესაძლებლობებსა და საჭიროებებს. ძაღლებში, უფრო მსხვილ ან დომინანტურ ცხოველს საკუთარ თავში დომინაციის ტენდენციების ჩახშობა მოუხდება, რადგან დომინანტურობის გამოხატულება ან დომინანტური ქცევა პარტნიორს ან შეაშინებს, ან თამაშის სურვილს გაუქრობს, რაც გართობის დასასრულს ნიშნავს. მსგავსად, ბავშვებში, ყველაზე ძლიერმა და გამოცდილმა ბავშვმა არ უნდა დაჩაგროს პარტნიორი და ტკივილი არ უნდა მიაყენოს მას.
ასეთ ყველა თამაშში, ძაღლებსა თუ ბავშვებში, ყოველი მონაწილე უნდა ეცადოს არ დააზიანოს პარტნიორი-მოთამაშე ან არ ატკინოს მას. ძაღლებში ეს ნიშნავს იმას, რომ კბენა მსუბუქი და უმტკივნეულო იყოს. ბავშვებში კი თამაშზე „მორგება“ ნიშნავს ამ კონკრეტული გართობა/თამაშის მკაფიო და ნათელი წესების დაცვას: აკრძალულია კბენა, ფხოჭნა, ფეხის დარტყმა (თუ ფეხსაცმელებით ხართ), ხელის ძლიერად ჩარტყმა; ჭიდაობისას, თუ პარტნიორს აგდებთ ან მოისვრით, იგი რაიმე რბილზე უნდა დაეცეს და ა.შ.
ამასთან, თამაში ძაღლებსა თუ ბავშვებში, როგორც წესი, მოიცავს რიგითობას. მაგალითად, თამაში-ჭიდაობისას მონაწილეები რიგ-რიგობით დგებიან, ვთქვათ, ჩოქბჯენში, როდესაც ერთის პოზიცია უფრო სუსტია, ხოლო მეორესი – უპირატესი. რეალურ ჩხუბში არც ძაღლი და არც ბავშვი არასოდეს ჩაიყენებს თავს სუსტ მდგომარეობაში.
- აღიარე, როდესაც ცდები! ხანდახან, გახურებულ თამაშში, ჭიდაობისას თუ ბოქსის ილეთებით ბრძოლისას ბავშვებმა შეიძლება ვერ მოზომოს დაგდების ან დარტყმის ძალა; ძაღლების შემთხვევაში, შესაძლოა ერთმა მეორეს უნებურად მისაღებზე მაგრად უკბინოს. ასეთ სიტუაციაში ძაღლმა შეიძლება დაიწკმუტუნოს, ბავშვმა კი ტირილი მორთოს ან მოწინააღმდეგეს დაემუქროს. თამაშის გასაგრძელებლად, აუცილებელია დროულად მოიხადოთ ბოდიში. ძაღლებში ეს სწრაფი “სათამაშო დახრით“ გამოიხატება, რაც ნიშნავს: „მაპატიე, ეს შემთხვევით მოხდა. მოდი, თამაში გავაგრძელოთ“.
როგორც წესი, დაზარალებული მხარე მალევე იღებს მობოდიშებას – ძაღლებში „სათამაშო დახრით“, ხოლო ადამიანებში მოკლე „კარგით“ ან „ოქეი-ს“ მეშვეობით. ორივე მხარეს თამაშის გაგრძელება სურს, შესაბამისად, ბოდიში და პატიება მალევე მიიღება.
- იყავი გულწრფელი. თეორიულად, ძაღლს ან ბავშვს, ორივეს შეუძლია თამაშისა და მობოდიშების სიგნალები არაკეთილსინდისიერად გამოიყენოს და შემდეგ სერიოზულად შეუტიოს მოწინააღმდეგეს, დაკბინოს ან დარტყმით დააზიანოს იგი. მაგრამ ეს იშვიათად ხდება. ძაღლებსაც და ადამიანებსაც თამაში სურთ და ამისთვის ღირებულ სოციალურ უნარებს სწავლობენ. ისინი, ვინც თამაშისას იტყუება, განწირულნი არიან პარტნიორების გარეშე დარჩენისათვის – ისინი ვეღარ იპოვიან თანამოთამაშეს. ამის გამო კი შესაძლოა საგრძნობლად შემცირდეს მათი სოციალური უნარები, რომლებიც მათთვის მთელი ცხოვრების განმავლობაში იქნება საჭირო.
კოიოტების (კოიოტი, Canis latrans – ერთგვარი მოზრდილი ტურაა, რომელიც ჩრდილოეთ ამერიკის კონტინენტზე ცხოვრობს, ლ.ა.) საველე კვლევისას, დოქტორმა ბეკოფმა აღწერა რამდენიმე ახალგაზრდა კოიოტი, რომლებიც უწესოდ თამაშისათვის ჯოგიდან მოკვეთეს, რაც მარტოობასა და სავარაუდო სიკვდილს ნიშნავს ახალგაზრდა მტაცებელი ცხოველისთვის.
სავარაუდოდ, ის ბავშვები, რომლებიც არაგულწრფელი არიან ბრძოლა-თამაშებისას, სამომავლოდ სოციალურად იზოლირებულ ინდივიდებად ჩამოყალიბდებიან და ვერაფერს მიაღწევენ, რადგან ჩვენ, ადამიანები, მარტო იშვიათად ვაღწევთ წარმატებას.
სამართლიანობა ბავშვების თამაშისას
თუ ბავშვების თამაშისთვის შორიდან გიცქერიათ, ალბათ დამეთანხმებით, რომ თამაშისას ბავშვები ძალიან სერიოზულად ეკიდებიან წესების დაცვასა და სამართლიანობას – ხშირად გაიგებთ შემდეგ ფრაზებს: „აუ, ასე არ შეიძლება!“, ან „აუ, ასე არა!“. ამ ფრაზებს არა მხოლოდ ისინი ამბობენ, რომლებსაც მეტ-ნაკლებად უწესოდ მოექცნენ, არამედ ის ბავშვებიც, რომლებიც წესებს არღვევენ.
წესებით თამაში და მათი დაცვა თითქმის ყველა ასაკის ბავშვის თამაშების ნაწილია, 3-4 წლის ასაკის პატარებისაც კი (რომლებიც ფანტაზიურ თამაშებს თამაშობენ და თვითონვე ინაწილებენ სხვადახვა გმირის როლს). იგივე ვრცელდება 12-15 წლის ყმაწვილების თამაშებზეც, რომლებიც უკვე თვითონ აკეთებენ ბურთით თამაშების ორგანიზებას.
1996 წელს ჰანს ფურტი საბავშვო ბაგა-ბაღების ბავშვებზე დაკვირებისას აღნიშნავდა, რომ ბავშვებში თამაშის მთავარი მეტაწესი „თავაზიანობა და წესების დაცვა“ გახლავთ; ეს წესი მოქმედებაშია თამაშის ნებისმიერ ეტაპზე.
არსებობს მარტივი მიზეზი, რის გამოც თამაში სამართლიანი და თავაზიანი უნდა იყოს. სამართლიანობა არ მომდინარეობს რომელიმე მორალური ფილოსოფიიდან ან ღრმად ჩაბუდებული ალტრუიზმიდან. ბავშვები არც ფილოსოფოსები არიან და არც ანგელოზები. იგივე შეიძლება ითქვას ძაღლებზეც. თამაშის სამართლიანობის ერთადერთი მიზეზი არის ის, რომ მის გარეშე თამაში ვერ შედგება. თამაშისათვის ყველა მონაწილე თანახმა უნდა იყოს მის გაგრძელებაზე და ის ინდივიდი (ან ძაღლი), რომელსაც უსამართლოდ ან არათავაზიანად ექცევიან, უბრალოდ გავა თამაშიდან – მიატოვებს მას.
თამაშებში არსებული თავისუფლებიდან გამომდინარე, თამაშის მიტოვების თავისუფლება (ნებისმიერ მომენტში) ამ სოციალური ინტერაქციის ერთ-ერთი ფუნდამენტური პირობა გახლავთ. თუ ჩვენ ორნი ვთამაშობთ, აუცილებელია ერთმანეთს კარგად მოვექცეთ. სხვაგვარად შენ მიატოვებ ჩემთან თამაშს და მე მარტო დავრჩები. საბოლოოდ, ასეთი გამოცდილების დაგროვების შედეგად, მე ვსწავლობ სამართლიანობასა და თავაზიანობას. როგორც აღვნიშნეთ, თამაშის დატოვების უფლება ერთ-ერთი მთავარი თავისუფლება გახლავთ და იგი ბავშვებს ასწავლის სამრთლიანობას და უკრძალავს უხეშობასა და ჩაგვრას თამაშის დროს, რომელიც თავისუფლებაზე დგას.
თამაშის ოქროს წესი
დოქტორი ბერკოფის მიერ ნახსენებმა „ოქროს წესებმა“, რომლებიც მან ძაღლების თამაში-შერკინებებისათვის იხმარა, გამახსენა საკვირაო სკოლაში ნასწავლი „ოქროს წესი“: „როგორც თქვენ გსურთ, გექცეოდნენ კაცნი, თქვენც ასევე მოექეცით მათ, ვინაიდან ესაა რჯული და წინასწარმეტყველნი“ (მათეს სახარება, 7:12).
კარგად მახსოვს, ბავშვობაშიც კი გამჩენია შეკითხვა „ოქროს წესის“ შესახებ: რა ხდება, როცა სხვისი სურვილები და საჭიროებები ჩემისგან განსხვავებულია? როდესაც ბავშვები განსხვავდებიან ერთმანეთისგან სიმაღლით, შესაძლებლობებითა და მიდრეკილებებით და ერთად თამაშობენ, ამ დროს შესაძლოა „ოქროს წესი“ საკმარისი არ აღმოჩნდეს.
ყოველმა მოთამაშემ უნდა გაითვალისწინოს მეორის შესაძლებლობები და საჭიროებები, რომლებიც ყოველთვის შეიძლება არ დაემთხვეს თქვენსას. სამართლიანობა სულაც არ ნიშნავს იმას, რომ ყველას ერთნაირად უნდა მოექცეთ. სამართლიანობა ნიშნავს, რომ ყველას მოექცეთ ისე (და გექცევიან), როგორც თამაშის გაგრძელებისთვის იქნება საჭირო.
თამაში-ბრძოლებისას, დიდსა და ძლიერს საშუალება ეძლევა, თავზე გამოსცადოს პატარა და სუსტი მოთამაშის „მთელი ძალით“ დარტყმები, თუმცა საპასუხო შეტევა (ძლიერის მხრიდან), სავარაუდოდ, არ მოეწონება სუსტ მეტოქეს და მას თამაშის გაგრძელებას აღარ ისურვებს. თამაშისას, ბავშვები სწავლობენ განსხვავებული შესაძლებლობების ადამიანების პატივისცემას. სამართლიანობა და თავაზიანობა ყველას თანაბრობიდან კი არ მომდინარეობს, არამედ განსხვავებულობის აღქმიდან და მათი პატივისცემიდან.
„კარგად“ თამაშისათვის (რომელიც სახალისოა, გასართობია და სასიამოვნო გამოცდილებას გაძლევთ) აუცილებელია, როგორღაც „შეაღწიოთ“ სხვის გონებაში და „გამოიცნოთ“ მისი სურვილები. ეს აუცილებელია, რადგან ადამიანმა არასდროს იცის, რა სურს სხვას. საკვირველია, მაგრამ მცირე ასაკის ბავშვებიც კი კარგად ახერხებენ ამას. ეს განსკუთრებული ნიჭი ყოველთვის ჩანს მათი რეგულარული თამაშებისას (ბავშვებს ხომ ძალიან მოსწონთ თამაში!). ბოლოს კი იმას გეტყვით, რომ თამაში, თამაშის წესების დაცვა, სხვებთან ერთად თამაში და თამაშით სიამოვნების მიღება ბავშვებს, როგორც ჩანს, ბევრად უკეთ გამოსდით, ვიდრე ჩვენ, მოზრდილებს, რომლებიც ხშირად არასწორად ვერევით ბავშვების სამყაროში და „ვაფუჭებთ“ მათ თამაშებს.
სტატია მოამზადა ლევან ალფაიძემ
