ცოტა ხნის წინ, გოეთეს „ფაუსტის“ მეორე ნაწილის კითხვისას, იმპერატორის სასახლეში „გადასროლილი“ მეთორმეტეკლასელები ერთ საინტერესო პერსონაჟს, ასტროლოგს განიხილავდნენ.
საუბარი იმაზე ჩამოვარდა, რა მარტივად იჯერებენ ადამიანები მათზე ნათქვამს და როგორ უკავშირებენ საკუთარ პიროვნებას ისეთ ზოგად მახასიათებლებს, რომლებიც ამა თუ იმ ასტროლოგიურ ნიშანს გამოარჩევს. მათ ინტერესით მოისმინეს ცნობა „ბარნუმის ეფექტის შესახებ“ და კვლევა დამოუკიდებლად განაგრძეს – აქამდე მათთვის უცნობი ექსპერიმენტი მშვენიერი სტიმული აღმოჩნდა დამატებითი ინფორმაციის მოძიებისა და კვლევითი საქმიანობის დაგეგმვისთვის.
ადამიანებს გვიყვარს ჩვენი მისამართით ნათქვამი სასიამოვნო სიტყვების მოსმენა, წინასწარმეტყველება, რომელიც ნათელ მომავალს გვიქადის, ჩვენი პიროვნების საუკეთესო თვისებევის ამოკითხვა და გამოფენა.
სოციალურ ქსელებში აგრერიგ გავრცელებული ტესტების პოპულარობის მიზეზიც ესაა.
„შეუპოვარი და უკომპრომისო ხართ, თუ საქმე სამართლისა და სიმართლის ძიებას ეხება“;
„საოცრად ჭკვიანი, გამჭრიახი და გონებაგახსნილი ხართ. გარშემო მყოფები არასათანადოდ აფასებენ თქვენს ნიჭს“;
„თქვენი ფარული უნარები და შესაძლებლობები ადრე თუ გვიან აუცილებლად გამოვლინდება“;
„დღე წარმატებული იქნება ნებისმიერი სახის ინტელექტუალური საქმიანობისთვის, ახალი ნაცნობობისთვის, მოხუც ადამიანებთან სასაუბროდ ან საქმიანი მიმოწერის საწარმოებლად, ასევე – ნებისმიერი სახის ფორმალობის მოსაგვარებლად“;
„მიმტევებელი და დიდი გულის პატრონი ხართ, წყენას გულში ღრმად იმარხავთ, ბოროტს არავის უსურვებთ“.
მსგავსი შემაგულიანებელი ფრაზები ხშირად წაგვიკითხავს, საკუთარი თავისთვის მოგვირგია და ჩუმი კმაყოფილებით დავთანხმებივართ კიდეც.
გასაოცარი არაფერია. გარე მოტივატორი, სტიმული, თავდაჯერების მკვებავი ამგვარი შეფასებები იმ ბავშვებივით გვჭირდება, „ყოჩაღს“ რომ მთელი მონდომებით ელიან.
ეფექტი, რომელიც ამგვარი შეფასებების, რეკომენდაციების და დახასიათების შედეგად დგება, ფსიქოლოგიაში ცნობილია როგოც ბარნუმის ეფექტი.
ვინ იყო ბარნუმი? რა ექსპერიმენტები და კვლევებია ცნობილი ამ მიმართულებით?
ფორერის ექსპერიმენტი
შორეულ 1948-ში ამერიკელმა ფსიქოლოგმა ბერტრამ ფორერმა საინტერესო ექსპერიმენტი დაგეგმა – მან სტუდენტებს დაურიგა ვითომდა საგანგებოდ მათთვის შედგენილი ტესტები, რომელთა შევსებითაც მათი პიროვნული თავისებურებების ამოცნობას შეძლებდა. დაპირებული ფსიქოლოგიური ტესტის ნაცვლად ფორერმა სტუდენტებს საგაზეთო ასტროლოგიური ჰოროსკოპებიდან ამოკრებილი ბუნდოვანი ფრაზების ნაკრები მისცა (მაგალითად, ასეთი: „დისციპლინირებული და თავდაჯერებული“, „ინტროვერტი პერიოდული ექსტრავერტული გამოვლინებებით“, „აზროვნებს დამოუკიდებლად, უპირატესობას ანიჭებს მრავალფეროვნებას, იშვიათად ახასიათებს საკუთარ თავში დაურწმუნებლობა“).
ამის შემდეგ მან სთხოვა სტუდენტებს, შეეფასებინათ ტექსტი ხუთი ქულით – უმაღლესი ქულა იწერებოდა იმ შემთხვევაში, თუ ტექსტი, მათი თვალთახედვით, აბსოლუტურად ემთხვეოდა მათსავე პიროვნებას. ექსპერიმენტის ბოლოს გამოთვლილი საშუალო შეფასება 4.26 გახლდათ…
ბარნუმის ეფექტი
ადამიანების მიდრეკილებას, სარწმუნოდ აღიქვან და „მოირგონ“ ზოგადი პოზიტიური დახასიათება, „მიითვისონ“ თვისებები და უნარები, აბსტრაქტული ფორმულირებები მიიჩნიონ საკუთარი პიროვნების მახასიათებლებად, ბარნუმის ეფექტი უწოდეს.
ფინეას ბარნუმი ამერიკელი შოუმენია, მეცხრამეტე საუკუნის ამერიკული შოუბიზნესის ლეგენდა. მისი იდეა იყო სხვადასხვა ფიზიკური თავისებურებებით გამორჩეული ადამიანების მონაწილეობით წარმოდგენების გამართვა. მის მიერ ორგანიზებულ უჩვეულო გამოფენებსა და წარმოდგენებში მონაწილეობდნენ სიამის ტყუპები, გოლიათი ადამიანები, ბიჭი, რომელსაც მთელი სხეული (სახის ჩათვლით) დაფარული ჰქონდა თმით…
იმისთვის, რომ ბარნუმის ეფექტი „ამუშავდეს“, საჭიროა, დახასიათება იყოს დადებითი, შეიცავდეს პიროვნების ისეთ თვისებებს, რომლებიც უმეტესობას შეესაბამება, მნიშვნელოვანია ავტორიტეტული ან „ავტორიტეტული“ წყარო (ცნობილი ფსიქოლოგი, ასტროლოგი…), ფრაზები უნდა იყოს ზოგადი, აბსტრაქტული და ბუნდოვანი.
