ტერმინით „აზროვნება” აღინიშნება ადამიანის ერთ-ერთი ფუნდამენტური და უაღრესად მნიშვნელოვანი ფსიქოლოგიური შესაძლებლობა. იგი უმნიშვენლოვანესია იმდენად, რამდენადაც გონება ადამიანის თანდაყოლილი დამახასიათებელი თვისებაა. ამით აზროვნება, როგორც ასეთი, იძენს სოციალურ და პიროვნულ მნიშვნელობას. მაგრამ როდესაც ადამიანი ფიქრობს, აზროვნებს, ის არ შემოიფარგლება ამა თუ იმ ფაქტის მხოლოდ კონსტანტაციით, რაოდენ ნათელი, საინტერესო, ახალი და მოულოდნელიც არ უნდა იყოს ის. აზროვნება მუდმივად მიდის წინ, ღრმავდება და წვდება მოვლენათა არსს და ამ გზით მიჰყავს ადამიანი მეტნაკლებად მსგავს მოვლენებს შორის კანონზომიერებების აღმოჩენამდე.
და მაინც, რა არის აზროვნება როგორც პროცესი?
აზროვნება როგორც პროცესი, ნიშნავს, შეისწავლო შინაგანი, ფარული მიზეზები, რომელთაც მივყავართ ამა თუ იმ შემეცნებითი რეზულტატის მიღებასთან. ასეთი აზროვნების რეზულტატებს, პროდუქტებს, მიეკუთვნებიან, მაგალითად, შემდეგი ფაქტები:
<გადაწყვიტა თუ არ გადაწყვიტა ამოცანა მოცემულმა მოსწავლემ;
<წარმოეშვა თუ არა მას აზრი, გადაწყვიტის გეგმა, ჩანაფიქრი;
<შეითვისა თუ არა გარკვეული ცოდნა, მოქმედების საშუალებები;
<ჩამოუყალიბდა თუ არა მას ახალი გეგმები და ა.შ.
ამოცანის ამოხსნისას ადამიანი ავლენს ცოდნის შეძენის ახალ-ახალ, აქამდე მისთვის უცნობ პირობებს.
შესაბამისად, ახალი მიზნების და იდეების კვალდაკვალ მიმდინარეობს აზროვნების პროცესის კორექციაც. ამიტომ ძნელია, წინასწარ დააპროგრამო აზროვნების მიმდინარეობის ეტაპები.
აზროვნების პროცესზე სხვადასხვა შეხედულებების არსებობის გამო ფსიქოლოგები აზროვნების ფორმირების სხვადასხვა გზას გვთავაზობენ:
პირველ შემთხვევაში, ისინი ამოდიან იქედან, რომ აზროვნების ყოველი წინა სტადია („ნაბიჯი”) დასაბამს აძლევს მომდევნოს. ზოგადად ეს თეზისი სწორია, მაგრამ არასაკმარისია. შეუძლებელია პრობლემის გადაჭრის მოლოდინში გონებრივი შესაძლებლობები ზუსტად გაითვალოს.
მეორე, საწინააღმდეგო მოსაზრება კი პირიქით, გადამეტებით აფასებს „მოულოდნელი” გადაწყვეტილების მოლოდინს.
ორივე მოყვანილი თვალსაზრისი აღიარებს შემეცნების პროცესში „მოლოდინის” უპირატესობას, თუმცა პირველი მათგანი არასათანადოდ, მეორე კი გადამეტებით აფასებს მის მნიშვნელობას. არსებობს მესამე შეხედულებაც, რომელიც საერთოდ უარყოფს „მოლოდინის” მნიშვნელობას ამოცანის გადაჭრის პროცესში.
შედარებით ფართო გავრცელება ჰპოვა მესამე შეხედულებამ. იგი გულისხმობს, რომ სააზროვნო პროცესის მიმდინარეობის კვალადაკვალ (გაიხსენო, გაითვალისწინო, შეეცადო გამოიყენო…) უნდა შეარჩიო ყველაზე მნიშვნელოვანი ოპერაცია. მისი მიგნების პროცესში კი მოსწავლემ უნდა მოიგონოს, გაიხსენოს საგნის, მოვლენის ყველა თვისება და უნდა შეეცადოს გამოიყენოს თითოეული მათგანი. საბოლოოდ, იგი იპოვის ამ შემთხვევის შესაბამის პასუხს. ამ დროს პასუხის შერჩევისას ობიექტის მხოლოდ განსაკუთრებული თვისება წამოიწევა წინა პლანზე და ის გამოიყენება გადაწყვეტილების მიღებისას.
მაგრამ რა წარმართავს ზოგადად აზროვნების პროცესს? აზროვნების პროცესს წარმართავს წინააღმდეგობა მიზანსა და საშუალებას შორის. სქემატურად პრობლემის სტრუქტურული ელემენტები ასე შეიძლება გამოიხატოს:
მაგრამ აზროვნება, როგორც ყველა სხვა საქმიანობა, ყოველთვის გამოწვეულია რაღაც მოთხოვნილებით, რომელიც შეიძლება წარმოიშვას კონკრეტულ მდგომარეობაში, რომლის დროსაც ადამიანს უჩნდება ანალიზის, სინთეზის და ა.შ. მოთხოვნილება.
ზოგადად აზროვნების მოტივები ორი სახისაა: სპეციფიური და არასპეციფიური. პირველ შემთხვევაში (სპეციფიური აზროვნება): სააზროვნო პროცესების მამოძრავებელ ძალას წარმოადგენს ინტერესები და მოტივები, რომელშიც ვლინდება შემეცნებითი მოთხოვნილებები (ცნობისმოყვარეობა, ცოდნის შეძენისადმი მიდრეკილება და ა.შ.).
მეორე შემთხვევაში (არასპეციფიური აზროვნება ) აზროვნება იწყება მეტნაკლებად შინაგანი მიზეზების და არა წმინდა შემეცნებითი ინტერესების გამო. მაგალითად, მოსწავლემ შეიძლება მოამზადოს გაკვეთილები და ამოხსნას ამოცანა, მაგრამ არა იმისთვის, რომ ცოდნის შეძენა აინტერესებდეს, არამედ იმისთვის, რომ არ ჩამორჩეს ამხანაგებს. აზროვნების საწყისი მიზეზის მიუხედავად, მთავარია, რომ ზოგადად ამ პროცესის დაწყებისას განხორციელებას იწყებენ შემეცნებითი მოტივები. მაგალითად, ხშირია, რომ მოსწავლე სწავლობს მხოლოდ უფროსების ძალდატანების გამო, მაგრამ სწავლის პროცესში, აზროვნების კვალდაკვალ წარმოიშობა და ვითარდება გაცილებით ღრმა და ძლიერი შემეცნებითი მოთხოვნილებები.
მაშასადამე, ადამიანი იწყებს აზროვნებას ამა თუ იმ მოთხოვნილების გამო და მისი შემოქმედების, აზროვნების კვალდაკვალ წარმოიშობა და ვითარდება უფრო ღრმა და ძლიერი შემეცნებითი მოთხოვნილებები.
მიზნის მიღწევის და შესრულების აუცილებელი პირობების მოძებნის პროცესია პრობლემის გადაწყვეტა. გამოყოფენ სამი ტიპის სააზროვნო ქმედებას, რომელიც შეესაბამება პრობლემის გადაწყვეტის პროცესს. ესენია: პრობლემაზე ორიენტირებული ქმედება, შესასრულებელი სამუშაო და პასუხის მოძიება.
ორიენტირენული ქმედება იწყება პირობის ანალიზიდან. ამ დროს, აზროვნებითი ძიებისას, მთავარია ჰიპოთეზის წარმოშობა, რომელიც მიიღება არსებული ინფორმაციის საფუძველზე, პირობების ანალიზის საფუძველზე და ხელს უწყობს შემდეგი ძიების პროცესს, მართავს აზროვნებას, რის შედეგაც ვიღებთ გადაწყვეტილების მიღების გეგმას. ჰიპოთეზების ჩამოყალიბება ჩვეულებრივ ხდება პიროვნების შემოქმედებითი საქმიანობის დროს.
შესასრულებელი სამუშაო ძირითადად რეალიზდება გადაწყვეტილების მიღებისას. პასუხის ძიებისას შერჩევის შედეგად მიღებული შედეგი თუ შეესაბამება ამოსავალ პირობებს, პროცესი მთავრდება. თუ არა – გადაწყვეტილებს პროცესი გრელდება და გრძელდება მანამ, სანამ გადაწყვეტილება არ იქნება ბოლოდე თანხმობაში პრობლემის პირობებთან.
მაგრამ თუ სუბიექტს გააჩნია ე.წ. წინარე ცოდნა (გამოცდილება, მიზნის მიღწევის საშუალებები) მოძიებასა და გამოყენებასთან დაკავშირებით, მაშინ სიტუაცია, როგორც ასეთი, არ იქნება პრობლემური სუბიექტისთვის და მისი გადაწყვეტა ფაქტიურად მოხდება მზა ცოდნის საფუძველზე (ფსიქოლოგიაში ასეთ აზროვნებას უწოდებენ რეპროდუქტიულს).
მაგრამ თუ არაა მზა საშუალებები, წარმოიქმნება მათი მიღწევის, მოძიების აუცილებლობა. ეს პროცესი მოითხოვს რეპროდუქციულ, შემოქმედებით აზროვნებას.
პრობლემის გადაჭრისას მნიშვნელობა ენიჭება ემპირიულ და თეორიულ აზროვნებასაც. მაგალითად, ეძებს რა ამოცანის გადაჭრის საშუალებებს, სუბიექტს შეუძლია ააგოს მოცემული კონკრეტული ამოცანის გადაწყვეტის საშუალება, ანდა იპოვოს ზოგადად ყველა ასეთი ტიპის დავალების გადაწყვეტის საშუალება. თეორიული აზროვნება განზოგადებული ფორმით გვაძლევს ამოცანის ამოხსნის გზებს, რომელსაც პრაქტიკული ქმედებისას ისედაც წავაწყდებით შემდეგში. თეორიული აზროვნების დროს აზროვნებას აქვს ე.წ. დაგეგმვის ფუნქცია.
მაგრამ მიუხედავად ყოველივე ზემოთქმულისა, აზროვნებას გააჩნია მკვეთრად გამოხატული ინდივიდუალური ხასიათი. და რომ არა ის, სააზროვნო პროცესები ასეთი მრავალმხრივი და ამოუწურავი არ იქნებოდა. ზოგადად ადამიანებში აზროვნების თავისებურებები ვლინდება იმით, რომ მათთან სხვადასხვაგვარადაა დალაგებული სააზროვნო პროცესებს შორის (ვიზუალური, გამომსახველობითი, სიტყვიერ-ლოგიკური და აბსტრაქტულ-ლოგიკური აზროვნება) თანაფარდობა. აზროვნების თავისებურებას მიეწერება ის შემეცნებითი პროცესებიც, რომელიც თან ახლავს გონების პროდუქტიულობას: დამოუკიდებლობა, სიღრმე, ფართო აზროვნება, მოქნილობა, აზროვნების სიჩქარე, შემოქმედებითობა, კრიტიკულობა, ინიციატიურობა და ა.შ.
მაგალითად, შემოქმედებით საქმიანობაში აუცილებელია, რომ ადამიანი ფლობდეს დამოუკიდებლობას, კრიტიკულ აზროვნებას, შეეძლოს საგნის არსის და მოვლენის სიღრმისეული წვდომა, იყოს ცნობისმოყვარე, რომელიც დიდწილად უზრუნველყოფს გონებრივი მოღვაწეობის პროდუქტიულობას.
რამდენად მნიშვნელოვანია აზროვნების თითოეული თვისება სწავლა/სწავლების პროცესში?
აღნიშნული საკითხი განვიხილოთ ისტორიის სწავლების მაგალითზე:
დამეთანხმებით, რომ ეს საკმაოდ რთული კითხვაა კრიტიკულად მოკლე დროში პასუხის გაცემისთვის, მით უფრო, როცა გაკვეთილის შემდგომი წარმატებული დ საინტერესო მსვლელობა ბევრადაა დამოკიდებული ამ პასუხზე.
მოცემული დავალების საპასუხო მოსალოდნელი ქცევის მაგალითზე (მან წარმატებით გაართვა თავი დავალებას, გამოიყენა მთელი წინარე ცოდნა და ა.შ.) შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ მოსწავლის აზროვნებამ საკმაოდ სწრაფად შეასრულა მოცემული დავალება, გაიაზრა, გამოიყენა მთელი წინარე ცოდნა, შეადარა ერთმანეთს ანტიკური, შუა საუკუნეების და ახალი ისტორიის პერიოდის ისტორიული კვლევის მეთოდები, მიზნები და მივიდა შედეგამდე. გაკვეთილი წარმატებით გაგრძელდა.
ფაქტობრივი მასალის ცოდნის გარდა რამ შეუწყო ხელი მოსწავლეს დავალების წარმატებით შესრულებაში? თუ დავაკვირდებით შესასრულებელი სამუშაოს მოთხოვნას და პირობას, დავინახავთ, რომ მისი შესრულებისთვის მოსწავლემ თითქმის ყველა ის სააზროვნო უნარი გამოიყენა, რომელიც აზროვნების ინდივიდუალური თავისებურებების მაჩვენებელია (დამოუკიდებლობა, სიღრმე, ფართო აზროვნება, მოქნილობა, აზროვნების სიჩქარე, შემოქმედებითობა, კრიტიკულობა, ინიციატიურობა და ა.შ.).
დაწვრილებით განვიხილოთ, რას გულისხმობს თითოეული მათგანი:
აზროვნების სიჩქარე/სწრაფი აზროვნება – ეს უნარი გულისხმობს სააზროვნო პროცესების სიჩქარეს, რომელიც განსაკუთრებით საჭიროა იმ შემთხვევაში, როდესაც ადამიანისაგან მოითხოვენ კრიტიკულად მოკლე დროში გადაწყვეტილების მიღებას.
რაც შეეხება დამოუკიდებელ აზროვნებას – ესაა საკუთარი აზროვნების გამოცდილების გამოყენების შესაძლებლობა. იგი გამოვლინდება უნარში – დაინახო და წამოაყენო ახალი კითხვა, ახალი პრობლემა და შემდეგ გადაწყვიტო იგი საკუთარი ძალებით. ითვლება, რომ აზროვნების შემოქმედებითი ხასიათი ზუსტად ასეთი დამოკიდებულების დროს გამოიხატება ყველაზე მკვეთრად.
აზროვნების მოქნილობა – ესაა შესაძლებლობა შეცვალო საგნებისა და მოვლენების, მათი თვისებების და უთიერთობების აქამდე არსებული განხილვის ასპექტები; ესაა უნარი, შეცვალო ამოც; ანის ამოხსნის აღებული კურსი, თუ ის ვერ შეესაბამება შეცვლილ პირობებს აზროვნების მოქნილობა – ესაა არსებული მონაცემების აქტიური სტრუქტუირება, მათი გაგება და გამოყენება, როცა შეგიძლია შეცვალო მანამდე არსებული წარმოდგენები, პრობლემის გადაჭრის გზები, თუკი ისინი ვერ დააკმაყოფილებენ იმ ახალ პირობებს, რომლებიც თავად ამ პრობლემების გადაჭრის გზაზე დროდადრო წარმოიქმნებიან.
აზროვნების ინერტულობა – ეს იგივე შაბლონებით აზროვნებაა, როცა აზრები „ჩვეულებრივ”, „არსებული, ერთხელ მიღებული წესის მიხედვით მიედინებიან”, უჭირთ გადასვლა ერთი მდგომარეობიდან მეორეში, ანუ ვერ ახერხებენ „არსებული სისტემების გადაფასებას”.
სააზროვნო პროცესების განვითარების ტემპი – ესაა იმ სავარჯიშოების მინიმალური რაოდენობა, რომელიც აუცილებელია გადაწყვეტილების პრინციპის განზოგადებისთვის.
აზროვნების ეკონომიურობა – ესაა ლოგიკური ნაბიჯების, განხილვების რაოდენობა, რომელთა საშუალებითაც ხდება ახალი კანონზომიერებების ათვისება.
გონების სიფართოვე – ესაა უნარი აითვისოს და გადაამუშავოს დიდი ინფორმაცია ცოდნის სხვადასხვა სფეროდან და მიმართულებებიდან.
აზროვნების სიღრმე – ესაა აზროვნების უნარი, შეაღწიოს არსში, მოვლენაში, „შიგნიდან” გაარკვიოს მიზეზები, წინასწარ განჭვრიტოს შედეგები.
აზროვნების თანმიმდევრულობა – ესაა უნარი შეინარჩუნო მკაცრი ლოგიკური წესრიგი ამა თუ იმ საკითხის განხილვისას.
კრიტიკული აზროვნება – აზროვნების თვისება, რომლის მეშვეობითაც ხდება ზოგადად აზროვნების შედეგების შეფასება, მასში ძლიერი და სუსტი მხარეების გამოვლენა; ამ დროს ხდება პოზიტიურის გამტკიცება.
აზროვნების მდგრადობა – აზროვნების ხარისხი, რომელიც ვლინდება უკვე არსებული ღირებულებების, მნიშვნელოვანი თვისებების, კანონზომიერებებისადმი ერთგულებაში; როცა ყველა საჭირო უნარ-ჩვევა და ცოდნა ორიენტირებულია აღიარებულ ჭეშმარიტებაზე.
გააზრებული აზროვნება – აზროვნების ხარისხი, რომელიც ვლინდება შესაძლებლობაში, დაინახო მუშაობის შედეგი, ასევე ის თვისებები, საშუალებები, რომლეთა დახმარებითაც ეს შედეგი იქნა მიღწეული.
ყველა ზემოთნახსენები თვისება (გონების პროდუქტიულობა, დამოუკიდებლობა, სიღრმე, ფართო აზროვნება, მოქნილობა, აზროვნების სიჩქარე, შემოქმედებითობა, კრიტიკულობა, ინიციატიურობა და ა.შ.) ინდივიდუალურია, მაგრამ ისინი ასაკის მიხედვით იცვლებიან და გადიან კორექციას.
ეს ინდივიდუალური თვისებები აუცილებად უნდა გავითვალისწინოთ, რათა სწორად შევაფასოთ ადამიანის გონებრივი შესაძლებლობები და ცოდნა. ამით ჩვენ შევძლებთ, წინ წამოვწიოთ მოსწავლეთა აზროვნების პოზიტიური მხარეები და სწავლა/სწავლების პროცესი უფრო მოტივირებული და ეფექტური გავხადოთ.
