ოლგა დაუტოვა, ნატალია ლაპინინა -მორალური შეგნების ჩამოყალიბება_ განათლების ფილოსოფიის პრობლემა

21-ე საუკუნის დასაწყისი წარმოადგენს გარდამავალ ეპოქას ინდუსტრიულიდან პოსტინდუსტრიული საზოგადოებისკენ და ანთროპოგენური, ინფორმაციული ცივილიზაციის სიმბოლოა. არასტაბილურ, განუსაზღვრელ და ქაოსურ გარემოში პიროვნების სოციალური და ზნეობრივი პასუხისმგებლობა მძაფრდება. ზნეობრივი ფასეულობები სისტემურ საწყისსა და ჰუმანიტარული კულტურის სულს წარმოადგენს. მორალური შეგნება სოციალურ გარემოსა და ეთიკურ ნორმებს შორის დაპირისპირების დროს ვითარდება. ადამიანი საკუთარი მორალური ფილოსოფიის შემოქმედი ხდება. ამიტომ მორალური პოზიციის ჩამოყალიბება და მისი ბუნების გამოვლენა სასკოლო განათლების დონეზე განათლების ფილოსოფიის აქტუალურ პრობლემას წარმოადგენს.

მორალური შეგნების ინდივიდუალური განვითარების დონეების ანალიზისას ჩვენ მივმართავთ სტრუქტურულ-გენეტიკურ მიდგომას, რომელიც კოგნიტიურ ფსიქოლოგიაში გამოიყენება, ასევე – კულტურულ-ისტორიულ და კულტურშემოქმედებით მეთოდებს. პიროვნების მორალური შეგნების ტიპოლოგიზაცია შეიძლება განხორციელებული იქნეს შემდეგ დებულებებთან შესაბამისობით:

* მორალური პიროვნების ჩამოყალიბება ეტაპობრივი პროცესია;

* ყოველი ადამიანი ბავშვობიდან ზრდასრულ ასაკამდე ცნობიერების განვითარების განსაზღვრულ სტადიებს გადის: ადრეული ასაკიდან, რომელიც უკავშირდება სხვადასხვა სახის (მათ შორის – მორალური) ცოდნის ათვისებას, ზრდასრულამდე, როცა ადამიანს აქვს პირადი შეხედულებები, რის საფუძველზეც იღებს იგი შემოქმედებით და მორალურ გადაწყვეტილებებს;

* მორალური შეგნების ცვლილება დაკავშირებულია პიროვნების მორალური განვითარების ეტაპებთან;

. მორალური შეგნების დონე განისაზღვრება მეტყველების, ლოგიკური რეფლექსიის, ენობრივი გარემოს, სოციოკულტურული კონტექსტის განვითარების კვალობაზე, ასევე – სოციალური ინტერაქციის გამოცდილების დონით და ემოციურ-გრძნობითი სფეროს განვითარების ხარისხით.

არსებობს პიროვნების მორალური შეგნების ფორმირების შემდეგი ტიპოლოგიზაცია:

. ვერბალურამდელი დონე (3 წლამდე) – მორალური შეგნება არ არსებობს.

. პატერნალისტური დონე (3-6(7) წელი) – ორიენტაცია დასჯა-დაჯილდოებაზეა. კარგია ის, რასაც სიამოვნება და კმაყოფილება მოაქვს. ეს კმაყოფილება რომ მივიღოთ და სასჯელი თავიდან ავიცილოთ, მშობლებს უნდა დავუჯეროთ. საქციელი კარგია ან ცუდია, თუ ასე აფასებენ მას უფროსი ადამიანები. ქცევა ფასდება მისი შედეგით.

. კონვენციური დონე (7-12) – ინსტრუმენტული ჰედონიზმი (საპასუხო სამართლიანობა) როგორც მორალური პოზიციის აგების პრინციპი. სხვებს ისე უნდა მოეპყრო, როგორც ისინი გეპყრობიან. კარგია ის, რაც საკუთარი სარგებლისთვის გამომადგება. კარგია საქციელი, თუ ის შეესაბამება სოციალური ინტერაქციის დადგენილ წესებს.

. რეფლექსიური დონე (7-12) – ღირებულებითი ფასეულობები: ურთიერთმოლოდინი და თანხმობა. კარგია ის, რაც ჯგუფის, სოციუმის ინტერესებს შეესატყვისება, რაც საშუალებას აძლევს საზოგადოებას, ნორმალურად იფუნქციოს და თავიდან აიცილოს ქაოსი. ერთმანეთს “ოქროს წესის” მიხედვით უნდა მოვექცეთ. ქცევა კარგია, თუ ის გამოსადეგია საზოგადოებრივი სიკეთისთვის და შეესაბამება ჩემი სინდისის მოთხოვნებს. სინდისი ჩემი ქმედებების უმთავრესი მოწმეა.

. მორალური სიმწიფისა და ინდივიდუალური პასუხისმგებლობის დონე – ორიენტაცია გლობალური მორალის იმპერატივებისკენ. კარგია ის, რაც ხელს უწყობს სამყაროში სიკეთის გავრცელებას. ქცევის შედეგი არ უნდა იყოს დედამიწაზე სიცოცხლის გაგრძელებისთვის დესტრუქციული. ქცევა კარგია, თუ მას საფუძვლად სამყაროსადმი სიყვარული უდევს და საერთოსაკაცობრიო ეთიკურ პრინციპებს განამტკიცებს.

მორალური განათლება გაიგება როგორც კაცობრიობის ზნეობრივი გამოცდილების უმაღლეს მიღწევებთან ზიარება, პიროვნებაში თავისუფლებისა და ინდივიდუალური პასუხისმგებლობის განვითარება. მორალური განათლება ვერ დასრულდება ადამიანის სიცოცხლის გარკვეულ პერიოდში, რამდენადაც “პიროვნება და თავისუფლება არ წარმოადგენს ისეთ მზა მოცემულობებს, რომელთა სრული რეალიზება ოდესმე იქნება შესაძლებელი” (ს. ჰესენი). ღირებულებითი ცნობიერების მაფორმირებელი მექანიზმის წყაროა განცდა.

დ. დიუის მიერ შემოთავაზებული აღზრდის “მეცნიერული მეთოდი” დაფუძნებულია მეთოდოლოგიურ მიდგომაზე პიროვნების ბუნებრივი, გენეტიკური უნიკალურობის შესახებ, რომელიც განვითარებას პიროვნული გამოცდილების შეძენის პროცესში პოვებს. აქვე იკვეთება ორი ძირითადი ამოცანა ბავშვებთან მუშაობის ორგანიზაციის თვალსაზრისით:

1. ცოდნის შეძენის მეთოდებსა და საშუალებებში გათვითცნობიერებულობა;

2. მოსწავლეების დაკავშირება ცოდნის მიღების წყურვილის მასტიმულირებელ მდგომარეობებთან.

დიუის მიხედვით, გამოცდილება ნიშნავს ყველაფერს, რისი განცდაც შეიძლება. მორალური ნორმები და პრინციპები ინტელექტუალური ინსტრუმენტებია, რომელთა ღირებულებაც დამოკიდებულია ადამიანის შესაძლებლობაზე გამოიყენოს ისინი მორალური კონფლიქტის კონკრეტულ სიტუაციებში სწორი ქცევის განსახორციელებლად. სისწორის კრიტერიუმი კი საყოველთაო აღიარებაა და არა ობიექტურობა. კომუნიკაცია, თანამონაწილეობა მორალური კანონის უნივერსალიზაციის ერთადერთი მეთოდია. ეს პასუხობს საზოგადოების დემოკრატიული განვითარების მიზანს, რომელიც, თავის მხრივ, ასევე წარმოადგენს პიროვნების ზრდის წინა პირობას. მასწავლებლის როლი აღსაზრდელის შინაგან სამყაროსა და ცვალებად სიტუაციებს შორის შუამავლის ფუნქციამდე დაიყვანება. საჭიროა გარკვეული დრო, სანამ გამოცდილება აღიარებულ იქნება ყველანაირი ცოდნის განსაკუთრებულ წყაროდ, მათ შორის – სოციალური და მორალური საკითხების სფეროებშიც კი.

ამგვარი მიდგომა შეიძლება გამოყენებულ იქნეს სასკოლო განათლების ზნეობრივი თეორიისა და პრაქტიკის საფუძვლად:

. დაწყებითი სასკოლო ასაკი (1-4 კლასები) – მოსწავლეთა უმრავლესობის მორალური შეგნება (უკვე მე-2 კლასისთვის) ტიპობრივია კონვენციური დონისთვის. ამ დროს მორალური მსჯელობა ძირითადად ინსტრუმენტული ჰედონიზმის პრინციპით იგება. თანატოლებთან ზნეობრივი ურთიერთობა ეფუძნება კანონს: “როგორც მექცევი, ისე მოგექცევი”. ამ ასაკში ბავშვები ნაკლებად ეგოცენტრულები არიან, შეუძლიათ სხვა ადამიანის შეგრძნებებისა და ფიქრების წარმოდგენა და გაგება, საკუთარი ქცევების მოტივის ამოცნობა, უკვე ფლობენ დასკვნის გამოტანის უნარს.

. საშუალო სასკოლო ასაკი (5-7 და 8-9 კლასები) – მე-5-6-კლასელი მოსწავლეების მორალური შეგნების დონე, სავარაუდოდ, შეესაბამება ზემოთ ნახსენებ კონვენციურ დონეს. მე-7 კლასის მოსწავლეებს აქვთ უნარი მომდევნო, რეფლექსურ დონეზე გადასვლისა. ამ პერიოდში მოზარდს ლოგიკური აზროვნების განვითარებასთან ერთად უყალიბდება მზაობა, ზნეობრივი ურთიერთობის სამყარო დაინახოს როგორც სისტემა. მას უვითარდება ემპათია, ითვალისწინებს სხვა ადამიანების ინტერესებს, აცნობიერებს საკუთარ როლს სოციუმში. რეფლექსური ეტაპის უმიშვნელოვანესი ნაწილია საკუთარი ღირსების გაცნობიერება და სხვისი თანაგრძნობის განცდა.

უფროსი ასაკი (10-11 კლასები) – ვითარდება მორალური აზროვნების რეფლექსური დონე. მოზარდები ხშირად აწყდებიან მორალური არჩევანის გაკეთების სირთულეს, რომლის გადაჭრაც თითქმის ყოველთვის უკავშირდება მორალურ დილემას. ეს არ არის არჩევანი სიკეთესა და ბოროტებას შორის, არამედ ერთი მორალური ფასეულობის არჩევა, რომელიც სხვასთან შედარებით უფრო პრიორიტეტულია. რეფლექსური დონის მორალური აზროვნების მნიშვნელოვან მახასიათებელს წარმოადგენს ეჭვის არსებობა, რომელიც აფერხებს ასეთ აზროვნებას. მორალური პრობლემის გადაწყვეტის სისწორეში დარწმუნებულობა ჩნდება მხოლოდ მას შემდეგ, რაც ზნეობრივი არჩევანისთვის დამახასიათებელი ცვალებადი მონაცემების ყველანაირი კომბინაციაა გათვალისწინებული.

თანამედროვე სოციოკულტურული ვითარება წარმოშობს სამყაროში ადამიანის არსებობის პრობლემას, როდესაც ის იძულებულია მიიღოს მორალური ხასიათის გადაწყვეტილებები, რომლებიც ზოგჯერ გადაუწყვეტელია იმის გამო, რომ თანაბრად სწორი ჩანს დიამეტრულად საწინააღმდეგო თვალსაზრისები. მორალური აზროვნების რეალიზება მორალური დილემების წარმოშობის პროცესია, რომელთა გადაჭრა ითხოვს ადამიანური შესაძლებლობების მთელი მრავალფეროვნების გამოყენებას. სწორედ ამ პროცესში წარმოიქმნება ახალი წესები და კოდექსები, რომლებიც შემდგომ ადამიანური ყოფიერების ნორმებად და კანონებად იქცევა.

თარგმნა დავით თინიკაშვილმა