ახალგაზრდა იაპონელი ქალი პაწაწინა ვაჟიშვილთან ერთად სილამაზის სალონს სტუმრობს. ბავშვი მოთმინებით ელის, როდის დაასრულებს დედა პროცედურებს. ბოლოს მაინც მოიწყენს და თავის შესაქცევად ნელსაცხებლის კოლოფებს ხსნის, თითით სარკეზე უჩვეულო ორნამენტებს ხატავს… სალონის თანამშრომლები უღიმიან. არავინ უწყრება, არავინ აძლევს შენიშვნას – პატარასთვის ყველაფერი ნებადართულია.
ყველაფერს თავისი დრო აქვს
სრული თავისუფლების პერიოდი ხუთ წლამდე გრძელდება. ამ ასაკში ბავშვს ყველაფრის უფლებას აძლევენ, ის “ხელმწიფეა”, 5-დან 15 წლამდე – “მონა”, 15 წლიდან კი “თანასწორი”.
იაპონიაში მიაჩნიათ, რომ 15 წლის მოზარდი ზრდასრული ადამიანია, რომელმაც უკვე იცის, რა ევალება, როგორ უნდა დაემორჩილოს წესებს. იაპონური აღზრდის პარადოქსიც სწორედ ეს არის: მიუხედავად იმისა, რომ ადრეულ ასაკში ბავშვს ყველაფრის უფლება ჰქონდა, მისგან აუცილებლად უნდა დადგეს დისციპლინირებული და კანონმორჩილი მოქალაქე.
6 წლიდან ბავშვი მკაცრი წესებისა და შეზღუდვების სისტემაში ექცევა, სადაც დეტალურადაა გაწერილი, როგორ უნდა მოიქცეს ამა თუ იმ სიტუაციაში. დაუმორჩილებლობა გამორიცხულია. ამ შემთხვევაში იაპონელი “კარგავს საკუთარ სახეს” და საზოგადოებისგან ირიყება. “ყველაფერს თავისი ადგილი აქვს” – იაპონური მსოფლმხედველობის ძირითად პრინციპს ბავშვი ადრეული ასაკიდანვე ითავისებს.
ტრადიციები და თანამედროვეობა
ტრადიციული იაპონური ოჯახი დედის, მამისა და ორი შვილისგან შედგება. წინათ ოჯახური მოვალეობები ასე ნაწილდებოდა: ქმარი – მარჩენალი, ცოლი – ოჯახურ მყუდროებაზე მზრუნველი. მამაკაცი ოჯახის უფროსი იყო, მას ოჯახის ყველა წევრი უსიტყვოდ ემორჩილებოდა. ახლა ბევრი რამ შეიცვალა. დასავლური კულტურის გავლენით სულ უფრო მეტი იაპონელი ქალი ცდილობს, ერთმანეთს შეუთავსოს სამსახური და საოჯახო მოვალეობები. თუმცა თანაბარ უფლებებზე საუბარი ნაადრევია. ქალების მთავარი საქმიანობა კვლავ ოჯახს, ბავშვების აღზრდას უკავშირდება, მამაკაცების უმეტესობისთვის კი ყველაზე მნიშვნელოვანი სამსახურია.
როლების ასეთი განაწილება იაპონურ ენაშიც პოვებს გამოძახილს. ქალთან მიმართებით ფართოდაა გავრცელებული არსებითი სახელი “კანაი”, რომლის სიტყვასიტყვითი თარგმანი “სახლის შიგნით” გახლავთ. მამაკაცს, ტრადიციულად, “შიუძინით” მიმართავენ, რაც “მთავარ კაცს”, “ბატონს” ნიშნავს. იაპონურ ენაში არ არსებობს სიტყვა “ძმა/და”. მათ “ანის” (უფროსი ძმა) და “ოტოოტოს”(უმცროსი ძმა), “ანეს” (უფროსი და) და “იმოოტოს” (უმცროსი და) უწოდებენ. შესაბამისად, ზემდგომთა და ქვემდგომთა არსებობის იდეა ბავშვის ცნობიერებაში ყოველთვის არსებობს. უფროს შვილს სხვა ბავშვებისგან მკვეთრად გამოარჩევენ, ის “მემკვიდრედ”, ანუ მშობლიური სახლის მთავარ მემკვიდრედ მიიჩნევა. უფროს შვილს უფლებაც მეტი აქვს და მეტი პასუხისმგებლობაც აკისრია.
წინათ იაპონიაში ქორწინება შეთანხმებით ხდებოდა – ქმარსა და ცოლს მშობლები შვილისთვის სოციალური სტატუსისა და მდგომარეობის გათვალისწინებით ირჩევდნენ. დღეს იაპონელები ორმხრივი სიმპათიით ქორწინდებიან, თუმცა ამ საქმეში მშობლებიც მონაწილეობენ. იაპონიაში იშვიათად ეყრებიან ერთმანეთს. აქ გადამწყვეტ როლს ასრულებს ჯგუფური ცნობიერება, როდესაც ჯგუფის (ოჯახის) ინტერესი ინდივიდუალურზე მაღლა დგება.
ბავშვის აღზრდით დედაა დაკავებული. რასაკვირველია, აღზრდაში მამაც მონაწილეობს, მაგრამ ნაკლებად. “ამაე”- ასე უწოდებენ დედებს იაპონიაში. ამ ცნების არსი შვილის დედაზე ნებაყოფილობით დამოკიდებულებას, “მიბმულობას” ნიშნავს. ბავშვის დაბადებისას ექიმი ჭიპლარის ნაწილს ახმობს და ასანთისკოლოფისხელა ხის ყუთში ინახავს. ყუთზე ოქროსფერი ასოებით ტვიფრავენ დედის სახელსა და ბავშვის დაბადების თარიღს. ის დედა-შვილის კავშირის სიმბოლოა.
იაპონიაში იშვიათად ნახავთ აცრემლებულ პატარას. დედა ცდილობს, ყველაფერი იღონოს, რათა ბავშვს ტირილის მიზეზი არ ჰქონდეს. ერთ წლამდე მას გამუდმებით ზურგზე აკიდებულს დაატარებს (ასევე, იაპონიაში იყიდება სპეციალური ელვაშესაკრავიანი ქურთუკები დედებისთვის ბავშვის წინა მხარეს მისაბმელად), ღამღამობით ერთად სძინავთ და ძუძუსაც დედა მაშინ აწოვებს, როცა პატარა მოისურვებს. მშობლები შვილს არაფერს უკრძალავენ, მხოლოდ აფრთხილებენ: “ცუდია”, `ჭუჭყიანია”, “ფრთხილად”. თუ ბავშვი რაიმეს იტკენს, დედა თავს დამნაშავედ ცნობს და პატარას ებოდიშება.
ბავშვი ფეხს რომ აიდგამს, დედა მას არც ერთი წუთით არ ტოვებს უყურადღებოდ. ის ხშირად თავად იგონებს ბავშვის გასართობ თამაშებს და თვითონაც მონაწილეობს მათში. მამები ბავშვთან ერთად მხოლოდ უქმე დღეებში სეირნობენ პარკში ან ბუნების წიაღში. უამინდობაში ოჯახი დიდ სავაჭრო ცენტრებში არსებულ ბავშვთა ოთახებს სტუმრობს და პატარას იქ ართობს.
გოგონებსა და ბიჭებს სხვადასხვანაირად ზრდიან, რადგან მომავალში მათ სხვადასხვა სოციალური ფუნქციები დაეკისრებათ. ერთი იაპონური გამოთქმის მიხედვით, მამაკაცს სამზარეულოში არაფერი ესაქმება. მშობლები ვაჟიშვილს ოჯახის მომავალ დედაბოძად მიიჩნევენ. ერთ-ერთ ეროვნულ დღესასწაულზე, ვაჟების დღეობაზე, ჰაერში ფერადი კალმახების გამოსახულებებს უშვებენ. კალმახი იმ მამაკაცის სიმბოლოა, რომელსაც ცხოვრებისეული დაბრკოლებების გადალახვა შეუძლია. გოგონებს ბავშვობიდანვე ასწავლიან კერძების მომზადებას, კერვას, რეცხვას. სკოლაში, გაკვეთილების შემდეგ, ბიჭები სხვადასხვა წრეზე მიდიან, გოგონებს კი შეუძლიათ თავისუფალი დრო კაფეში გაატარონ და მოდაზე იჭორაონ.
ყველაზე საშინელი სასჯელი – მარტოობა
იაპონელები ბავშვებს არასოდეს უყვირიან, არ უკითხავენ ნოტაციებს, რომ აღარაფერი ვთქვათ მათ ფიზიკურ დასჯაზე. ყველაზე მძიმე სასჯელად ბავშვის ოჯახიდან ან ბავშვთა სხვა ჯგუფიდან მოკვეთა მიიჩნევა. “თუ ასე მოიქცევი, დაგცინებენ”, – აფრთხილებს დედა ცელქ შვილს. იაპონელს მართლაც ეშინია მარტოობის, კოლექტივის გარეშე ცხოვრება ვერ წარმოუდგენია. იაპონური საზოგადოება დაჯგუფებების ერთიანობაა. “იპოვე დაჯგუფება, რომელსაც მიეკუთვნები, იყავი მისი ერთგული და გქონდეს მისი იმედი, რადგან მარტო საკუთარ ადგილს ვერ იპოვი და მის ლაბირინთებში დაიკარგები”, – ღაღადებს იაპონური მორალი. ამიტომაც უფრთხიან იაპონელები მარტოობას, ოჯახიდან მოკვეთა მათთვის კატასტროფის ტოლფასია. იაპონელი ქალი არასოდეს ცდილობს შვილებზე საკუთარი ძალაუფლების გამოყენებას – მიაჩნია, რომ ეს მათ შორის ემოციურ კონტაქტს გაწყვეტს. დედა არ ეწინააღმდეგება შვილის სურვილებს, მხოლოდ ირიბად გამოთქვამს უკმაყოფილებას და, უბრალოდ, აჩვენებს, რომ მისი უღირსი საქციელი გულს სტკენს. შვილებს დედები იმდენად უყვართ, რომ ხშირად თავად აღიარებენ დანაშაულს და ძალიან ნანობენ.
დამოკიდებულება ადრეული განვითარებისადმი
იაპონელები ადრეული განვითარების შესახებ კარგა ხანია საუბრობენ. ნახევარი საუკუნის წინ გამოიცა წიგნი “სამი წლის მერე გვიანია”, რომელმაც იაპონურ პედაგოგიკაში გადატრიალება მოახდინა. მისი ავტორი, მასარუ იბუკა, ორგანიზაცია “ტალატების სწავლების” და ცნობილი ფირმა “სონის” დამფუძნებელია. წიგნში ნათქვამია, რომ ბავშვში პიროვნების საფუძვლები სამ წლამდე იდება. პატარები ძალიან სწარაფად ითვისებენ ყველაფერს. მშობლების ამოცანაა, შეუქმნან მათ ისეთი პირობები, რომ ბავშვმა საკუთარი შესაძლებლობების რეალიზება შეძლოს.
აღზრდისას მთავარია შემდეგი პრინციპების დაცვა: აღქმის სტიმულირება ცნობისმოყვარეობის გაღვივების გზით, ხასიათის წვრთნა, შემოქმედებითი და სხვა უნარების განვითარება. არ არის აუცილებელი გენიოსის აღზრდა, ბავშვს ისეთი განათლება უნდა მისცე, რომ ჰქონდეს “საღი გონება და ჯანმრთელი სხეული, იყოს გონებამახვილი და კეთილი”. დღეს ასეთი შეხედულებით ვერავის გააკვირვებ, მაგრამ გასული საუკუნის 50-იან წლებში ნამდვილად რევოლუციურად ჟღერდა.
იაპონური საბავშვო ბაღი
სამ წლამდე ბავშვი სახლში იზრდება, მერე საბავშვო ბაღში მიჰყავთ. იაპონიაში ბაგებიც არის, მაგრამ ბავშვის ბაგაში აღზრდას იაპონელები დიდად არ მიესალმებიან. ვიდრე პატარაა, უმჯობესია დედასთან იყოს. თუ ბავშვი ბაგაში მოხვდა იმის გამო, რომ დედამ მუშაობა დაიწყო, ამას ეგოიზმად უთვლიან. ქალი ოჯახის ერთგული უნდა იყოს და მასზე წინ პირად ინტერესებს არ აყენებდეს, – ასე ფიქრობენ იაპონელები. საერთოდ, იაპონურ მორალში საზოგადოებრივი ინტერესი ყოველთვის ჯაბნის პირადს.
იაპონიაში კერძო და სახელმწიფო ბაღებია. ხოიეკუენი – ამ სახელმწიფო ბაგა-ბაღში ბავშვებს 3 თვიდან იღებენ. ის დილის 8 საათზე იხსნება და საღამოს 6 საათამდე მუშაობს, შაბათობით – არასრულად. თუმცა მშობლებმა ბავშვის ბაგაში მიბარების მიზეზი დაწვრილებით უნდა ახსნან. მაგალითად, წარადგინონ საბუთი, რომ დღეში 4 საათზე მეტხანს მუშაობენ. ბავშვი ბაგაში მუნიციპალური განყოფილების გავლით ხვდება, ბაგის გადასახადი კი ოჯახის შემოსავალზეა დამოკიდებული.
არსებობს ბაღის მეორე სახეობა – ეტიენი (კერძოც და სახელმწიფოც). აქ ბავშვი დილის 9 საათიდან 2-მდეა, დედა კი დღეში 4 საათზე ნაკლებს მუშაობს.
კერძო ბაღებს შორის განსაკუთრებული ადგილი ელიტურ ბაღებს უკავია. მათ პრესტიჟული უნივერსიტეტები კურირებენ. თუ ბავშვი ასეთ ბაღშია, მის მომავალზე მშობლები ნაკლებად ღელავენ – ბაღის შემდეგ ის საუნივერსიტეტო სკოლაში აბარებს, იქიდან კი უგამოცდოდ – უნივერსიტეტში. უნივერსიტეტის დიპლომი პრესტიჟული და კარგად ანაზღაურებადი სამსახურის საწინდარია. ამიტომ ელიტურ ბაღში მოხვედრა იოლი არ არის. მშობლებს ძალიან დიდი თანხის გადახდა უწევთ, ბავშვმა კი რთული ტესტირება უნდა გაიაროს.
ინტერიერი
საბავშვო ბაღის ინტერიერი თავშეკავებულია. ჯერ დიდ დერეფანში ხვდები, რომლის ერთ მხარეს იატაკიდან ჭერამდე გასაწევი ფანჯარა ამშვენებს, მეორე მხარეს კი ასეთივე კარებია. როგორც წესი, ერთი ოთახი სასადილოა, მეორე – საძინებელი და სამეცადინო. შუადღისას აღმზრდელები ჩაშენებული კარადებიდან ფუტონებს (სქელ ლეიბებს) იღებენ და იატაკზე აგებენ. სადილის მოახლოებისას იმავე ოთახში დერეფნიდან პატარა სკამები და მაგიდები შემოაქვთ.
საკვები
საბავშვო ბაღებში კვებას განსაკუთრებულ ყურადღებას აქცევენ. მენიუში აუცილებლად უნდა შედიოდეს რძის ნაწარმი და ხილ-ბოსტნეული. იაპონელები ზედმიწევნით ითვლიან კერძების ვიტამინმინერალურ შემადგენლობასა და კალორიულობას. თუ საბავშვო ბაღის აღსაზრდელები მთელ დღეს ექსკურსიაზე ატარებენ, ყველა დედა ვალდებულია, ობენტო (სადილი კოლოფში) მოამზადოს. აი, აქ კი იაპონელი მშობლის კულინარიული ხელოვნება აღფრთოვანებას იმსახურებს. არსებული მოთხოვნების თანახმად, აუცილებელია, სადილი 24 (!) დასახელების პროდუქტს მოიცავდეს. ბრინჯი უნდა იყოს წებოვანი, მაგრამ არ იშლებოდეს, ჭარხალი საერთოდ იკრძალება. სასურველია, საკვები მაღაზიაში კი არ იყოს ნაყიდი, არამედ დედამ საკუთარი ხელით მოამზადოს და კოლოფში რაც შეიძლება ლამაზად მოათავსოს, რომ ბავშვმა ესთეტიკური სიამოვნება მიიღოს.
კოლექტივთან ურთიერთობა
იაპონურ საბავშვო ბაღებში 6-8-ბავშვიანი ჯგუფებია. ექვს თვეში ერთხელ ჯგუფი გადახალისდება ხოლმე. ეს ბავშვების სოციალიზაციისთვის კეთდება – თუ ბავშვმა ერთ ჯგუფთან ვერ ააწყო ურთიერთობა, იქნებ სხვაგან შეიძინოს მეგობრები. იცვლება პედაგოგების შემადგენლობაც. ბავშვები მას ძალიან არ უნდა შეეჩვიონ. მიჩვევა აღმზრდელებზე დამოკიდებულებს იწვევს. მასწავლებლების შეცვლა ბავშვს იმისგანაც აზღვევს, რომ მასწავლებელმა არ ამოიჩემოს.
ბავშვს საბავშვო ბაღში წერა-კითხვას ასწავლიან და სკოლისთვის ამზადებენ. თუ ის ბაღში არ დადის, მაშინ დედა ამეცადინებს ან სპეციალურ “სკოლაში” ამზადებენ. თუმცა იაპონური ბაღის მიზანი არა განათლება, არამედ აღზრდაა – ბავშვი კოლექტივთან ურთიერთობას სწავლობს, რაც მომავალ ცხოვრებაში გამოადგება.
საბავშვო ბაღში ბავშვს თამაშის დროს წაშობილი კონფლიქტების ანალიზს ასწავლიან. ბავშვმა თავი უნდა არიდოს შეჯიბრს, რადგან ერთის გამარჯვება მეორეს დამარცხებას, “მისი სახის დაკარგვას” ნიშნავს. ბავშვების ჩხუბში უფროსები თითქმის არ ერევიან, რადგან მიაჩნიათ, რომ კოლექტივთან თანაცხოვრება ყველამ თვითონ უნდა ისწავლოს. იაპონელთა აზრით, კონფლიქტიდან საუკეთესო გამოსავალი კომპრომისის გამონახვაა. ჯერ კიდევ იაპონიის უძველეს კონსტიტუციაში ეწერა, რომ მოქალაქის ყველაზე დიდი ღირსება წინააღმდგობებისგან თავდახსნის უნარია.
სწავლების სისტემაში მნიშვნელოვანი ადგილი ეთმობა გუნდურ სიმღერას. იაპონელებს სოლისტი არ ჰყავთ, მათთვის ეს არაპედაგოგიურია. გუნდური შესრულება კოლექტივთან ერთიანობის განცდას ბადებს. სიმღერის შემდეგ დგება სპორტული თამაშების დრო: ესტაფეტა, კლასობანა, დაჭერობანა… საინტერესოა, რომ, მიუხედავად ასაკისა, ასეთ თამაშებში მასწავლებლებიც მონაწილეობენ. დაახლოებით თვეში ერთხელ საბავშვო ბაღის აღსაზრდელები ქალაქგარეთ მიჰყავთ – უახლოეს მთაზე, ზოოლოგიურ ან ბოტანიკურ ბაღში. ასეთ ლაშქრობებში ბავშვები რაღაც ახალს ითვისებენ, ლახავენ სირთულეებს, იძენენ ამტანობას.
იაპონიაში დიდ ყურადღებას უთმობენ ხატვას, აპლიკაციების შესრულებას, ორიგამის, ოიატიროს (ნაქარგების გამოყვანა ხელით, თხელი თოკის გამოყენებით). ეს ყველაფერი შესანიშნავად ავითარებს მოტორიკას, რომელიც მოსწავლეებს იეროგლიფების წერისას გამოადგებათ.
იაპონიაში ბავშვებს არასოდეს ადარებენ ერთმანეთს. აღმზრდელი არ გამოყოფს საუკეთესოს, არ ეტყვის მშობლებს, რომ მათი შვილი ცუდად ხატავს ან ყველაზე უკეთ დარბის. კონკურენცია სპორტულ ღონისძიებებშიც კი არ არის – ყოველთვის იმარჯვებს მეგობრობა ან, უკიდურეს შემთხვევაში, რომელიმე გუნდი. თუმცა, პრინციპს “ნუ იქნები გამორჩეული”, ყოველთვის როდი მოაქვს დადებითი შედეგი.
მედლის მეორე მხარე
იაპონური პედაგოგიკის ძირითადი მიზანია, აღზარდოს ადამიანი, რომელიც კოლექტივთან ერთად ჰარმონიულ მუშაობას შეძლებს. როგორც უკვე აღვნიშნეთ, იაპონურ საზოგადოებაში ჯგუფების ერთიანობა აუცილებელია. მეორე მხრივ, ჯგუფური ცნობიერება კლავს ინდივიდუალური აზროვნების უნარს. საერთო სტანდარტებისადმი მუდამ შესაბამისობაში ყოფნა ისე ღრმად ჯდება ბავშვის ცნობიერებაში, რომ საკმარისია, ვინმემ თავისი აზრი გამოთქვას, რომ ის დაცინვის ან სიძულვილის ობიექტი ხდება. ამ მოვლენას იაპონიაში “ოძიმეს” უწოდებენ. არასტანდარტულად მოაზროვნე მოსწავლეს შეურაცხყოფენ, ხშირად სცემენ.
იაპონელებმა კარგად იციან თავიანთი პედაგოგიური სისტემის ნეგატიური მხარეების შესახებ. ბეჭდური მედია ხშირად წერს, რომ იაპონიაში არსებობს “შემოქმედებითი პიროვნების მკაფიო მოთხოვნილება” და აუცილებელია ნიჭიერი ბავშვების ადრეულ ასაკში გამოვლენა, თუმცა ჯერჯერობით ეს პრობლემა არ მოგვარებულა. ამომავალი მზის ქვეყანაში შეინიშნება ინფანტილიზმის მატება მოზარდებში; ახალგაზრდები ცუდად იღებენ უფროსი თაობის კრიტიკას, რაც მშობლების მიმართ აგრესიას ზრდის.
თუმცა ბავშვებსა და მშობლების მგრძნობიარე და სათუთი ურთიერთდამოკიდებულება, უფროსი თაობის მაღალი პასუხისმგებლობა და სხვა საუკეთესო თვისებები ნამდვილად სამაგალითოა ჩვენთვის და ქებას იმსახურებს.
მოამზადა ირმა კახურაშვილმა
