თითქოს დღესავით ნათელია, რომ ენას – ადამიანის გამოცდილების უნიკალურ გამოხატულებას – მასზე მოსაუბრე თითოეული ინდივიდი ინახავს, უვლის და თაობიდან თაობას გადასცემს. მაგრამ აშკარაა, თანამედროვე მსოფლიოში მიმდინარე ეკონომიკური თუ სოციალური კატაკლიზმები ენას ამ ფუფუნებას ართმევს და ზოგჯერ დიდი საფრთხეების წინაშეც აყენებს[1]. დღესდღეობით ცნობილი ფაქტია, რომ მშობლიური ენის დავიწყება სავსებით მარტივადაა შესაძლებელი და ეს შეიძლება ზრდასრულ ასაკშიც მოხდეს. მოჭარბებული მიგრაციებისა და ტრავმების ფონზე თვალშისაცემია, როგორ ჰკარგავენ ადამიანები საკუთარი ენის შეგრძნებას სამშობლოდან შორს, პარალელურად ორი ენობრივი სისტემის ჭიდილისას და ყველას როდი ძალუძს, ამგვარი კონკურენციისას ორი ენობრივი პინა – მშობლიური და უცხო – ბოლომდე თანაბარ დონეზე შეინარჩუნოს.[2]
მშობლიური ენის „შენახვის” ერთ-ერთ ფაქტორად ენისადმი ადამიანის მდგრადობა და მიდრეკილება სახელდება, თუმცა ესენიც სუბიექტური ფაქტორებია[3]. მხოლოდ მათ ანაბარა თუ დარჩება, ენის სიცოცხლისუნარიანობას იოლად შეიძლება დაემუქროს საფრთხე[4]. გარდა ამისა, ენას კვებავს და ასაზრდოებს მწერლობა, რომელიც სიტყვის დაფარულ შესაძლებლობებს ცხოველმყოფელი ძალით ამზეურებს. თუმცა ჩვენამდე არსებული არაერთი მწერლობის ნიმუში დაკარგულა და გამქრალა უკვალოდ, რადგან არ ხერხდებოდა ენის სათანადოდ დოკუმენტირება.
მიჩნეულია, რომ თითოეული ენის გაქრობა იწვევს უნიკალური კულტურული, ისტორიული და ეკოლოგიური ცოდნის აუნაზღაურებელ დანაკარგს. ნებისმიერი ენის ცოდნა შეიძლება საკვანძო მნიშვნელობის იყოს მომავლის ფუნდამენტურ კითხვებზე პასუხის გასაცემად. ყოველთვის, როცა ენა კვდება, ვკარგავთ ენათა სტრუქტურისა და ფუნქციის ნიმუშებს, კაცობრიობის პრეისტორიის გაგებისა და მსოფლიოს მრავალფეროვანი ეკოსისტემების შენარჩუნების საშუალებას. უწინარეს ყოვლისა, ამ ენის მატარებლებმა შეიძლება ენის დაკარგვით დაკარგონ თავიანთი ორიგინალური ეთნიკური და კულტურული ინდივიდუალობა.
კაცობრიობის ენობრივი მრავალფეროვნების შენარჩუნებისა და დაცვის მიზნით იუნესკომ შეიმუშავა პროექტები ენების, როგორც განათლებისა და კულტურის იარაღისა და ეროვნულ ცხოვრებაში მონაწილეობის საშუალების, დასახმარებლად” (ნორიკო აიკავა, 2001:13). ამ პროგრამათა შორისაა გაქრობის საფრთხის ქვეშ მყოფი ენების წითელი წიგნის პროექტი, თუმცა, უკვე შენიშნულია, რომ წითელი წიგნის პროექტს ერთი გადამწყვეტი მიზანი აკლია, ეს არის თანამშრომლობა საფრთხის ქვეშ მყოფი ენების მატარებელ საზოგადოებასთან ენის დასახმარების, განვითარების, გაცოცხლებისა და შენარჩუნებისათვის.
იუნესკოს მოქმედებათა გეგმა გვთავაზობს, რომ წევრმა ქვეყნებმა ენის მატარებელ საზოგადოებებთან ერთად შემდეგი ნაბიჯები უნდა გადადგან, რათა:
- შეინარჩუნონ კაცობრიობის ენობრივი მრავალფეროვნება და ხელი შეუწყონ, რაც შეიძლება მეტი ენის გამოხატვას, შექმნას და გავრცელებას;
- უზრუნველყონ განათლების ყველა საფეხურზე ენის მრავალფეროვნების მხარდაჭერა და ადრეული ასაკიდან რამდენიმე ენის სწავლების წახალისება;
- სადაც შესაძლებელია, შეიტანონ ტრადიციული პედაგოგიკა საგანმანათლებლო პროცესში კომუნიკაციისა და ცოდნის გადაცემის კულტურულად შესაფერისი მეთოდების შენარჩუნების, ასევე სრული გამოყენების მიზნით; წახალისდეს ენობრივი საზოგადოებისათვის ინფორმაციის საყოველთაო ხელმისაწვდომობა გლობალური ინტერნეტქსელის გამოყენებით, ამასთან კიბერსივრცეში წინ წამოიწიოს ენობრივი მრავალფეროვნებანი.
ამ გეგმის კვალდაკვალ ენათმეცნიერები და პედაგოგები საზოგადოებისათვის ლინგვისტური და სხვა უფლებების დაცვის მხარდაჭერის მიზნით უმნიშვნელოვანეს შუამავლებად მოიაზრებიან. მათ შეუძლიათ დაიცვან ენა, როგორც „სოციუმის არსებობის განმსაზღვრელი კომპონენტი და კულტურის ფენომენი“ და შეაფასონ ენის სიცოცხლისუნარიანობა, რომლის მთავარი ფაქტორებია:
- თაობათა შორის ენის გადაცემა;
- ენაზე მოლაპარაკეთა აბსოლუტური რიცხვი;
- მოლაპარაკეთა პროპორციულობა მოსახლეობის სრულ რაოდენობასთან;
- ცოცხალ ენებზე მოლაპარაკე რეგიონებში მიმდინარე ტენდენციები;
- ახალ დარგებსა და მედიაზე რეაგირება;
- ენის შესწავლისა და წიგნიერებისათვის საჭირო მასალები.
კერძოდ, ენათმეცნიერების დარგის, დოკულონგვისტიკის პირდაპირ მოვალეობად განისაზღვრება ენის დოკუმენტირება, რომელთან ერთადაც ინახება/დოკუმენტირდება კულტურაც. ეს ახალი მიმართულება ჰუმანიტარულ მეცნიერებაში სწორედ საფრთხეში მყოფი ენების დოკუმენტირების ბაზაზე შეიქმნა. კორპუსული ლინგვისტიკის განვითარებამ ახალი ბიძგი მისცა ენისა და კულტურის დოკუმენტირებას – შეიქმნა ენის კორპუსები. თუმცა რადგან კვლევის ის მიდგომები და საშუალებები, რომლებიც მხოლოდ ტექსტური (ბეჭდური ან დიგიტალური) ფორმატითაა ხელმისაწვდომი, არ იძლევა თანამედროვე სამეცნიერო პრობლემატიკის სრულფასოვანი ფონეტიკური დამუშავების, ასევე ვერსიფიცირების საშუალებას, ზეპირმეტყველების კორპუსის შექმნამ მოითხოვა საკვლევი რესურსების მულტიმედიური ფორმატის განვითარება (ტექსტის აუდიო- და ვიდეოსიგნალებით განვრცობა). ავტომატური ძიებისა და სორტირების საგანგებო ინსტრუმენტით – კორპუს-მენეჯერით აღჭურვილმა ახალმა ტექნოლოგიურმა პროდუქტმა საგრძნობლად გააადვილა და დააჩქარა კვლევის პროცესი.
დღეისათვის დადგენილია, რომ 7 000-მდე არსებული ენიდან 2150 წლისათვის თითქმის ნახევარს გაქრობა უწერია ემუქრება – საფრთხეში მყოფი ენების კვლევის ინსტიტუტის[5] მონაცემების მიხედვით, ენათა გაქრობის პროცესი უფრო სწრაფად მიმდინარეობს, ვიდრე ინდიგენური ცხოველების ან მცენარეების: ორ კვირაში ერთხელ ქრება ერთი ენა. საგულისხმოა, რომ გაქრობის საშიშროება უმეტესად ინდიგენური ხალხების ენებს ემუქრება, რომელთაგან უმრავლესობა ჯერ კიდევ არ არის დოკუმენტირებული, რაც იმას ნიშნავს, რომ ამ ენებთან ერთად გაქრება არა მარტო ენა, როგორც სისტემა, არამედ ინდიგენური მოსახლეობის სულიერი კულტურაც.
საქართველოში, ფაქტობრივად, 4 რეგიონი არსებობს, სადაც უმცირესობათა ყველაზე „დიდი” ჯგუფები კომპაქტურად არიან წარმოდგენილი: აფხაზეთი, სამხრეთ ოსეთი, ქვემო ქართლი და სამცხე-ჯავახეთი. მიუხედავად იმისა, რომ ქისტებიც კომპაქტურად სახლობენ საქართველოს ერთ-ერთ რეგიონში (კახეთი, პანკისის ხეობა) და რეგიონის მოსახლეობის 17% შეადგენენ, საქართველოს მოსახლეობის მხოლოდ 0,2%-ს წარმოადგენენ და მათი სოციალური როლი საგრძნობლად განსხვავდება სომხების (საქართველოს მოსახლეობის საერთო რაოდენობის 5,7%), აზერბაიჯანელების (საქართველოს მოსახლეობის საერთო რაოდენობის 6,5%), ოსებისა (საქართველოს მოსახლეობის საერთო რაოდენობის 0,9) და აფხაზებისაგან (საქართველოს მოსახლეობის საერთო რაოდენობის 0,1%) ქვეყნის პოლიტიკურ და სამოქალაქო ცხოვრებაში მათი წილით. ამასთან, ბოლო ორი ეთნიკური უმცირესობის (ოსებისა და აფხაზების) რაოდენობრიობა არაპროპორციულ მიმართებაშია მათ სოციალურ როლთან მათი, როგორც ეთნიკური უმცირესობის პოლიტიკური სტატუსიდან გამომდინარე.
ენის დიგიტალური დოკუმენტირება და არქივირება, დოკულინგვისტიკის მიხედვით, ეტაპობრივად ხორციელდება. ეს ეტაპებია:
- საველე ექსპედიციის(fieldwork) კონცეპტუალიზაცია და პრაქტიკული გამხორციელება;
- მოპოვებული მასალის ლაბორატორიული დამუშავება;
III. დამუშავებული რესურსების არქივირება და შემდგომი დაცვა[6].
სამივე ეტაპის სრულფასოვანი განხორციელება დოკულინგვისტიკის ძირითად პრინციპს წარმოადგენს.
დღესდღეობით ენათა ამ პრინციპით შენახვისთვის, ასევე კვლევითი რესურსების ინტერდისციპლინურობისა და ინტეგრაციისათვის არაერთი საერთაშორისო სამეცნიერო საზოგადოება ერთიანდება. ამის დასტურია, მაგ., ენობრივი რესურსებისა და ტექნოლოგიური ინფრასტრუქტურის განვითარების საერთო ევროპული გაერთიანება-კონსორციუმის, CLARIN-ის[7] შექმნა. CLARIN აერთიანებს სხვადასხვა სამეცნიერო დარგის მეცნიერებს, რომლებიც კონსორციუმის პლატფორმას რესურსების გაცვლის, ინოვაციური ტექნოლოგიების განვითარების-სტანდარტიზაციის და დიგიტალურ მონაცემთა მდგრადი შენახვის პრობლემებზე მუშაობისათვის იყენებენ.
CLARIN-ში გაერთიანებული არიან ევროპის შემდეგი ქვეყნები: გერმანია, ბულგარეთი, დანია, ესტონეთი, საბერძნეთი, ლიტვა, ჰოლანდია, ნორვეგია, ავსტრია, პოლონეთი, პორტუგალია, შვედეთი, ჩეხეთი, ბრიტანეთი. თითოეულ წევრი ქვეყანა გაერთიანებულია ეროვნულ CLARIN-ორგანიზაციაში. მაგ., გერმანიაში შექმნილია CLARIN-DE, რომელშიც გაერთიანებულია: ტიუბენგენის, ლაიპციგის, ბერლინის, შტუთგარდის, მიუნიჰის და სხვა უნივერსიტეტებში შექმნილი სინქრონული თუ დიაქრონული ენობრივი კორპუსები, მონაცემები და ელექტრონული ინსტრუმენტები, რომლებითაც ამ თუ სხვა ტიპის მონაცემთა დამუშავებაა შესაძლებელი.
საქართველოში არსებული ენებისა და დიალექტებისათვის ჯერჯერობით რაიმე ტიპის კონსორციუმი არ შექმნილა, თუმცა შექმნილია ქართული ენის კორპუსი, დიალექტური კორპუსი, აქტიურად იქმნება სხვადასხვა ტიპის დიგიტალური არქივები, რომელთა შექმნაში აქტიურად მონაწილეობენ როგორც საქართველოში, ასე უცხოეთში მოღვაწე ქართველი თუ უცხოელი მეცნიერები და მათი როლი განუზომელია. სწორედ მათი დიდი შრომის წყალობით გვაქვს და ვიყენებთ ქართულ და საერთაშორისო ელექტრონულ რესურსებს, როგორიცაა: ARMAZI, ECLinG, CauPal, SSGG, GeoPal, GDC, GNC, DigiArchive, Corpora.co, Spoken BNC2014, ELDP– SOAS და სხვ.
კიდევ რა შეიძლება ვიცოდეთ მასწავლებლებმა?
საქართველოში ჩვენს აუდიტორიაში რომელიმე ენობრივი სოციუმის წარმომადგენელი ზის, აუცილებელია წახალისება, შთაგონება, რათა არ დაივიწყოს წინაპრების ენა თუ დიალექტი, არამედ შეინარჩუნოს, გააძლიეროს და შთამომავლობას შეძლებისდაგვარად უცვლელად გადასცეს. ამ საქმეში შეიძლება მათი ოჯახების უფროს თუ უხუცეს წევრებთან მჭიდრო თანამშრომლობაც. ამ მიმართულებით ასევე მნიშვნელოვანია, სკოლებში დაიგეგმოს და განხორციელდეს ლინგვისტური პროექტები, რომლებშიც მონაწილეობას მიიღებენ რეგიონის ენობრივი სოციუმების თუ დიალექტების წარმომადგენლები; ასევე ჩაერთვებიან საენათმეცნიერო წრეები; დოკულინგვისტიკის პრინციპების დაცვით ჩაიწერება ნარატივები, რომლებიც დამუშავდება და დაარქივდება, ბავშვები კი ცოცხლად შეეხებიან ენას, გაიაზრებენ მისი კომპონენტების არსს, როლსა და ღირებულებას. სკოლებსა თუ უნივერსიტეტებში მსგავსი დიგიტალური დოკუმენტირება სრულიად ახალ პერსპექტივებს გახსნის კვლევის როგორც ტექნოლოგიური, ისე მეთოდოლოგიური თვალსაზრისით, მით უფრო, როცა სამკალი ფრიად არს, ხოლო მუშაკნი – მცირედ.
გამოყენებული რესურსები:
- https://tandaschwili.com/
- Himmelmann, Documentary and descriptive linguistics, Linguistics 36 (1998). 161-195.
SOAS: Whatisit – https://www.hrelp.org/documentation/whatisit/
- Gippert, Jost, Nikolaus P. Himmelmann, Ulrike Mosel https://emilkirkegaard.dk/lyddansk/sites/default/files/files/essentials-of-language-documentation.pdf
- ISLE – https://www.mpi.nl/ISLE/
- Toolbox – https://www-01.sil.org/computing/toolbox/
- TEI – https://www.tei-c.org/index.xml
- EAF – https://www.file-extension.org/de/extensions/eaf
- IMDI – https://tla.mpi.nl/imdi-metadata/
[1] ენის საფრთხეებად განიხილება სამხედრო, ეკონომიკური, რელიგიური, კულტურული ფაქტორები, საგანმანათლებლო მორჩილება, ან საზოგადოების უარყოფითი დამოკიდებულება საკუთარი ენისადმი.
[2] მიჩნეულია, რომ ენის უნარების შეცვლა, მისი დავიწყება ადვილად ხდება ბავშვებში. თუმცა აშშ-სა და დიდ ბრიტანეთში გაქცეული გერმანელი ებრაელების მიერ გერმანული ენის ფლობის კოეფიციენტის დასადგენად ჩატარებული კვლევებით გამოიკვეთა, რომ მათ შემთხვევაში ენის დავიწყების მთავარი განმაპირობებელი იყო არა ის, თუ რამდენი ხანი ცხოვრობდნენ სხვა ქვეყანაში ან რომელ ასაკში დატოვეს გერმანია, არამედ ის, თუ რა ფსიქოლოგიური ტრავმა მიიღეს ნაცისტების დევნისგან. იმ გერმანელი ებრაელების დიდი ნაწილი, რომელმაც გერმანია 1938 წლის შემდეგ დატოვა, თითქმის საერთოდ ვეღარ საუბრობდა გერმანულად, განსხვავებით მათგან, ვინც გერმანიიდან 1938 წლამდე გადასახლდა.
[3] დღესდღეობით მსოფლიოში ხალხის 97% ლაპარაკობს მსოფლიოში არსებული ენების 4%-ზე და პირიქით, მსოფლიო ენების 96%-ზე ლაპარაკობს ადამიანთა დაახლოებით 3%. მსოფლიო ენები მრავალფეროვნებით ხასიათდება, ამ ენების მატარებელთა რიცხვი კი ძალზე მცირეა. ბავშვები იმ ენებსაც კი არ ითვისებენ, რომელზედაც ბევრი ლაპარაკობს; მსოფლიოს 6000-ზე მეტი ენიდან სულ მცირე 50% კარგავს თავის მატარებელს. მიიჩნევენ, რომ 21-ე საუკუნის ბოლოს უმეტეს რეგიონებში ენათა 90%-ს უფრო დომინანტური ენები ჩაენაცვლება.
[4] ენის საფრთხეში ყოფნა და მისი რევიტალიზაცია განპირობებულია როგორც ამ ენის მატარებელი სოციუმის ნებელობითა და მზაობით, შეინარჩუნოს ენა, ისე სახელმწიფოს მხრიდან არსებული სურვილით, ხელი შეუწყოს მოცემული ეთნიკური ჯგუფის იდენტობის შენარჩუნებას. ენის მატარებელთა რაოდენობა ყოველთვის არ არის განმსაზღვრელი ენის შენარჩუნება-არშენარჩუნებისათვის. მაგ., საქართველოში ებრაელმა ხალხმა, მრავალრიცხოვნობის მიუხედავად, მაინც ვერ შეინარჩუნა საკუთარი ენა – მოხდა მათი ენობრივი ასიმილაცია. და პირიქით, შესაძლოა სოციუმმა დაბალი რაოდენობრივი მაჩვენებლის პირობებშიც შეინარჩუნოს ენა, როგორც, მაგალითად, წოვა-თუშებმა, ასურელებმა და სხვ.
[5] Living Tongues Institute for Endangered Languages
[6] აღნიშნულ საკითხებზე დაწვრილებით იხ.: https://tandaschwili.com/
[7] Common Language Resources and Technology Infrastructure
